قازاق اقساقالى، جۇرت باسشىسى، پاتشادان سۇراڭدار «بىزگە دۋماعا دەپۋتاتتار بەر» دەپ. ءبىز ءار ۋەزگە قازاققا حابار قىلىپ ەدىك، جۇرت بولىپ جابىلا، قاپتاي سۇراي المادى.

18 فەۆرالدا 1905 جىلى پاتشا ىشكى مينيستر بۋلىگينگە جارلىق قىلدى: «مۇنان بىلاي جۇرتىمنىڭ جاقسىسىمەن اقىلداسىپ زاكون شىعارامىن، وسى جۇرت جاقسىسىن نە جولمەن سايلايتىن جول جاسا»، – دەپ. 

وسى پاتشا حاتىن رەسكريپيت دەيدى. مۇنى ورنىنا كەلتىرەمىن دەپ ىشكى مينيستر بۋلىگين دۋماعا دەپۋتاتتار سايلايتىن جول جاسادى. مۇنى «ۋتۆەرجدەنيا گوسۋدارستۆەننوي دۋمى» دەيدى. وسى بۋلىگين جازعان جول «6 اۆگۋست» جولى اتاندى، مۇنى جاريا قىلىپ شىعارعان پاتشا مانيفەستى 6 اۆگۋستا شىققاندىقتان. 

جازدى كۇنى 1905 جىلى بۋلىگين ستەپنوي گەنەرال-گۋبەرناتورعا حات جازىپ سۇرادى: ء«بىز مۇندا دۋماعا جۇرت جاقسىسىن سايلاپ جىبەرەتىن جول جاساپ جاتىرمىز. قازاق جۇرتىن انايى، كوشپەلى، تون استىندا مۇزى ەرىمەيتىن، مۇحيت قاباعىندا يت جەگىپ جۇرگەن ساموەد، لەوپاردپەن بىردەي دەپ، دەپۋتات سايلاۋىنان تىسقارى قىلايىق دەپ تۇرمىز، ءسىز قازاقتى بيلەپ وتىرسىز، ءبىزدىڭ بۇل اقىلدى قالاي كورەسىز»، – دەيدى. ول كەزدە گەنەرال-گۋبەرناتور سۋحوتين ەدى. بۇل ومبىداعى مەكەمە باستىعى ورىستارىن جيىپ الىپ، «وسى قازاق جۇرتىن دۋمادان تىسقارى قىلامىن» دەگەن بۋلىگين ءسوزى الجىعاندىق، اداسقاندىق»، – دەيدى. «قازاق جۇرتى ىسكەر، شەشەن، ءوزى ون وبلىستا، سانى بەس ميلليون، قازاق ءوز جايىن ءوزى دۋمادا بايان قىلاتىن ءجونى بار، قازاقتان دۋمادا دەپۋتات بولماسا، بەس ميلليون جۇرت ماقسۇدى جەتىم-جەسىر قالادى»، – دەيدى. «قازاققا دەپۋتات بەرمەسە، بۇل ادىلدىكتەن تىسقارى بولادى، پاتشا رەسكريپتىنە قارسى بولادى»، – دەيدى. 

ەندى سۋحوتين پىكىرىنە كەلسەك، «راس، قازاق ساموەد، لەوپارد ەمەس، بۇلاردىڭ اراسى جەر مەن كوكتىڭ اراسىنداي، قازاقتى بۇلارمەن وتتاس، وشاقتاس قىلامىن دەگەن بۋلىگين ءسوزى اشەيىن امالسىز سەبەپ، قازاق جۇرتىنا دەپۋتات بەرمەيمىز دەگەن پىكىر دۇرىس، ءبىزدىڭ پاتشانىڭ قول استىنداعى جۇرتتىڭ ەكى ءبولىمى ورىس، قالعان ءبىر ءبولىمى پولياك، ەۆرەي، تاتار، قازاق ءھام وزگە ۋاق جۇرتتار. ءبىزدىڭ ەڭ بولماسا جارىمى سايلاعان دەپۋتتار جۇرتتىڭ ءبارىن قۇرداس قىلماق بولادى، بۇلارعا ءتامام ورىس ەمەس، جۇرت سايلاعان دەپۋتاتتار قوسىلدى. ءوستىپ دۋمادا ءبىز ورىس ازدا قالامىز. وسىعان قاراعاندا بۋلىگين ءسوزى دۇرىس، ورىس پايداسى. قازاق اقىلسىز، مىلقاۋ بولسا، مۇنىڭ دەپۋتاتى جاۋ جاققا شىققانىمەن زارارى از. قازاق اقىلدى، شەشەن بولسا، بۇل قازاقتى دۋمادان تىسقارى قىلۋ كەرەك»، – دەدى سۋحوتين جاندارال. 

1905 جىلى جاز بۋلىگين ءھام ءسۋحوتيندى ايتىستىرىپ قويىپ قاراپ جاتاتىن ۋاقىت ەمەس ەدى. قارقارالى، پاۆلودار قازاعى پاتشاعا تەلەگرامم بەردى. قول استىنداعى جۇرتقا شىعارعان جاقسىلىعىڭنان ءبىزدىڭ قازاقتى تىسقارى تاستاما، ءبىزدىڭ قازاق جۇرتىنا دەپۋتات بەر، بۋلىگين، سۋحوتين اداسىپ وتىر دەپ. بۇل قازاق تەلەگرامم بەرىلگەن ۋاقىت جۇرت ءسوزى پۇل-قۇندى ۋاقىت، قازاق جۇرتى ەسەپكە الىنىپ تۇرعان ۋاقىت. گراف ۆيتتە سەمەي وبلىسى، پاۆلودار ۋەزى، قانجىعالى راحمەت الدەبەك بالاسىنا پاتشا ساعان ءتاڭىرى جارىلقاسىن ايتتى دەگەن تەلەگرامم بەرەتىن ۋاقىت. بۋلىگين ءھام ءسۋحوتيندى اۋدارىپ تاستاپ، «6 اۆگۋست» جولىندا قازاقتان دەپۋتات سايلايتىن بولىپ شىقتى. 

ءبىرىنشى ءھام ەكىنشى دۋمادا سۋحوتين ايتقانى كەلىپ، دەپۋتاتتىڭ كوبى ورىس پاتشالىعى پاناسىنداعى جۇرتتىڭ ءبارىن قۇرداس قىلماق بولدى. دۋمانىڭ بۇل پىكىرىن ءبىزدىڭ پاتشالىقتى بيلەپ تۇرعان ورىس دۆوريانى ۇناتپادى، ءبۇيتىپ جۇرت قاتارعا كىرسە، ءتورت ءبولىپ جۇرتتى قويداي ايداپ جۇرگەن بايلار پايداسىنان قالاتىن بولدى. 

قازاققا دەپۋتات بەرمەيمىز دەگەندە سۋحوتين بەتىنە ورىس ۇلتىنىڭ پايداسىن ۇستاۋشى ەدى. ەلدى ءبىرىنشى ءھام ەكىنشى دۋمانى كورگەن سوڭ بايلار مۇجىقتان دا قۇتىلماس بولدى. 

سەبەبى، بۇل ەكى دۋمادا مۇجىققا ورىس دۆوريانى جەرىنەن جەر بەرمەك بولدى.ء ۇشىنشى دۋما دەپۋتاتى سايلاناتىن جول جاساعاندا مۇجىق دەپۋتاتىن نەشە قايتارا بۇرىنعادان ازايتتى. ورىس پاتشالىعىنىڭ پاناسىنداعى جۇرتتىڭ ءاربىر جۇزىنە سەكسەن بەس ورىس مۇجىعى بولادى، قالعان ون بەستىڭ ىشىندە پولياك، ەۆرەي، تاتار، قازاق ءھام ۋاق جۇرتتار. ورىستىڭ قالاسىنان «13 يۋن» زاكونىمەن سايلانعان ادامداردىڭ مۇجىق دەپۋتاتى وننان ءبىرى-اق، دۋمادا مۇجىق دەپۋتتارى قىرىق-ەلۋ، ءتورت ءجۇز قىرىق ەكى دەپۋتات ىشىندە. ورىستىڭ پاتشالىعىن ارقالاپ اسىراپ وتىرعان مۇجىققا مۇنى قىلعاندا از، بىتىراڭقى، نادان قازاقتى نە قىلسىن؟ دۋمادان شىعاردى دا تاستادى. 

17 وكتيابردەگى 1905 جىلداعى پاتشا مانيفەستىنىڭ 3 بولىمىندە جازىلعان ەدى «ەندى مۇنان بىلاي ەشبىر زاكون دۋمادا دۇرىستالماي شىقپاسىن» دەپ. «قولاعاش مىقتى بولسا، كيىز قازاق جەرگە كىرەدى». ۇكىمەت ورىس دۆوريانى ايتقانى قىلامىن دەپ پاتشا مانيفەسىنە قوسىمشا «3 يۋن زاكونى» دەگەن دەپۋتات سايلايتىن جول شىعاردى. 

وسى «3 يۋن زاكونىن» دۋما پارتيالارى «تارقى كادەت، ترۋدوۆايا، رابوچايا زاكون ەمەس، نەكەسىز تۋعان شالا» دەدى. 

1912 جىلى قىستى كۇنى پەتەربۋرگتا جۇرگەن قازاق بولىپ، كادەتتەن باستاپ دۋما پارتياسىنا سەندەر دۋماعا زاكون جوباسىن كىرگىزىڭدەر، ءبىزدىڭ قازاققا كەلەر ءتورتىنشى دۋمادا دەپۋتات بەرەتىن دەدى. 

«3 يۋن» زاكونىن بۇزباي تۇرىپ ءبىز قازاققا دەپۋتات بەر دەپ جوباسىن كىرگىزسەك، بۇل زاكوندى ماقۇلداپ قازاققا دا مۇنىڭ جوق-جاراعىن شىعار دەگەن بولادى. ءبىز تۋرا، اق جولدان بۇرىلامىز، «سىزدەردىڭ تىلەگىڭىزدى قىلساق» دەپ كادەت ءسىبىر دەپۋتاتتارى بىزگە جاۋاپ قايىردى. ۇكىمەت قازاقتى انايى، نادان دەپ دۋمادان شىعارىپ وتىر عوي، قازاق «3 يۋن زاكونىنە» كىرەم دەپ سۇراماس، تونى سۋ بولىپ بارا ما، قازاق ءوزى ۇكىمەتتەن سۇراسىن دەپ دۋماداعى دەپۋتاتتار بىزگە اقىل ايتتى. 

مىنە، بيىل ءۇشىنشى دۋما تارقاپ، ءتورتىنشى دۋما سايلانادى، قازاق اقساقالى، جۇرت باسشىسى پاتشادان سۇراڭدار «بىزگە دۋماعا دەپۋتاتتار بەر» دەپ. ءبىز ءار ۋەزگە قازاققا حابار قىلىپ ەدىك، جۇرت بولىپ جابىلا، قاپتاي سۇراي المادى. نىسانادان شىعارىپ سۇراعان، رومانوۆ تويى دەپ اقتوبە، ورال قازاعىنىڭ تەلەگرامى بولماسا. 

قازاق سياقتى از، كەش جۇرت ماقساتى بىرەۋگە ىلەسىپ ءجۇرىپ بولادى عوي. ءوز بەتىمەن قازاق جول اشا المايدى عوي. گراف ۆيتتە راحمەت الدەبەك بالاسىنا پاتشانىڭ تەلەگرامىن بەرگەندەر، ءبىزدىڭ قازاق ورىستىڭ ءتۇزۋ جولدا جۇرگەندەرىنىڭ وتىنا جىلىنىپ ەدى عوي. 

جوعارىدا جازدىم ۇزىن ءسوز، مىناۋ اقىرى ءۇشىن. 24 يۋندە دۋما ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا، سامارقاند، فەرعانا وبلىسىنىڭ ءۇش جىلعا ۇستايتىن اقشاسىن قارادى. زاكون قىلىپ شىعارادى. وسى قازاق وبلىسىنىڭ سمەتاسى قارالعان كەڭەستە قازاق پايداسىن جۇرگىزەمىن دەگەن دەپۋتاتتار قۇلاعى جوق ساڭىراۋ، ءتورتىنشى دۋمانى ساۋلەلى قىلدى. ء«بىز مۇندا پەتەربۋرگتە وتىرىپ قازاق جۇرتىنىڭ حال-جايىن بىلمەيمىز، قازاق جەرىنەن دۋمادا دەپۋتات بولماعانى دۋماعا زاكون جازعاندا قيىن بولدى. ەندى مۇنان بىلاي قازاق جۇرگەن وبلىستاردان دۋماعا دەپۋتات بولسىن»، – دەدى. 

وسىنداي دۋما تىلەگىن دۋماعا پولوجەنيەسى دەيدى. وكىمەت دۋمانىڭ ايتقانىن قىلاتىن بولسا، ەندى قازاق وبلىستان قالاي قىلىپ دەپۋتات سايلايتىن زاكون جوباسى ۇكىمەت موينىنا قارىز. بىراق ءبىزدىڭ ۇكىمەت ءوز ماقساتى بولماسا، دۋما تىلەگىن قىلمايتىن ءراسىم قىلعان. دۋماعا قازاق جۇرتى تاعى دەپۋتات سايلايتىن بولسا، بۇل جۇرت سايلاعان دەپۋتاتتار جۇيرىك، جۇرتقا راس قىزمەت قىلاتىن بولسا، قازاق بالاسى بىرىگىپ جۇمىس قىلعان جول اشىلار ەدى. 

قىر بالاسى. 

«قازاق» گازەتى،

№ 23, 1913 جىل. 

سامار قالاسى

Abai.kz