Uatqan Sәipilúly — 1958 jyly Qytaydyng Mory Qazaq avtonomiyaly audanynda tughan. Japoniyagha Qytaydaghy qazaqtar arasynan alghash baryp, medisina ghylymdarynyng doktory ataghyn qorghaghan azamat. Sonday-aq, Japoniyanyng Tey Kio uniyversiytetinde on jylday dәris bergen bilikti ústaz. Japon jerinde úzaq jyl jýrip, jergilikti halyqtyng dәstýri men últtyq qúndylyqtaryna qanyqqan ghalymmen ótkizgen әngimemizdi oqyrman nazaryna úsynamyz.

– Uatqan Sәipilúly, japondar últtyq qúndylyqtaryn qalay qalyptastyrdy?

– Japoniya bergi tarihta ýsh jýz jyl boyy halqyn kedey de, bay da emes týlki qúrsaq jaghdayda ústap otyrghan dýniyedegi eng túraqty feodaldyq memleket bolatyn. Ýsh jýz jyl qalay ústady? Mәselen, japonnyng Kanadzava degen ólkesi bar. Sony basqaratyn bir bay bolsa (ony japondar «kadahan» dep ataghan), sol basqarushynyng eng jaqyn tuystaryn, bәibishesin ortalyqta, astanada ústaghan. Búl tómengi satydaghy basqarushygha bopsa desek te bolady. Jaqyndary amanattaghy japon úlyqtary memleketke adal qyzmet atqarghan eken. Japandaghy araldy meken etken Japoniyany әlemge alghash ret gollandiyalyq әskery keme ashady. Kózi kók, sary shashty adamdardy kórgende japondyqtar tang qalypty. Japon imperatorynyng bir inisi dep aitylady anyzdarynda, gollandiyalyqtardan myltyq atudy ýirenip, súrmergen atanady. Osy qarapayym oqigha japon ziyalylaryna ýlken oy salady. Olar Japoniya ýlken keme men myltyq jasauy ýshin memlekettik basqaru jýiesin ózgertu kerek degen toqtamgha keledi. Sóitip, imperiyany biyleushiler men reformatorlar arasynda azamattyq soghys bastalady. Sonynda ýsh jýz jyl dәuren sýrgen Edo Bakufudyng biylik jýiesin reformatorlar toby jenedi. Biraq, japon halqynyng úlylyghy sonda, tónkerisshiler biylikti joyghanymen memleketting ruhany birligin, tútastyghyn ústap otyrghan imperatorgha tiyispey, ornynda qaldyrady. Sebebi japondar imperatordy Tәnirding jibergen elshisi, «qúday» dep sanaytyn. Sondyqtan, japon imperatoryn qorghau – japonnyng últtyq tútastyghyn, qúndylyghyn, mәdeniyetin qorghau, tipten últty qorghau dep esepteydi. Azamattyq soghysta reformatorlar jeniske jetip, Okubo degen ataqty reformator jana jýiedegi memleketting premier-ministri bolady. Ol shetelden ghylym-bilim ýirenu ýshin Komakura Sezydan degen oqymysty basqarghan 300 adamnan túratyn delegasiyany Europany kórip qaytugha ýsh jylgha jiberedi. Olardyng kóbi úzyn shashyn qighan, úzyn etek shapanyn sheshken Edo Bakufu dәuirindegi memleket basqarghan burokrattar bolatyn. Yaghni, Japoniyanyng reformatorlary búrynghy biyliktegi aqyldy, talantty adamdardy baghalap, tiyispegen. Memleket basqarudan da shettetpegen. Ýsh jyldan keyin Komakura bastaghan memleket qayratkerleri býkil Europany aralap, elge kelgen song Japoniyany reformalaudyng tәsilin úsynady. Mine, osy kezden bastap jana ýkimet memleketting jalpy atauymen Meydzy Ishn atalady. Yaghni, Meydzy janalyqqa kóshu jylnamasy atanady. Mine, qazirge deyingi 170 jylday uaqyt aralyghynda japondar tolyqtay memlekettik jýieni ózgertip, últtyq burjuaziyalyq parlamenttik basqarudy engizedi. Imperator – últtyng ruhany kósemi, últ tútastyghynyng simvoly retinde qalady da, memleketti Premier-ministr basqaratyn jýie ornatady. Biraq, zandy týrde saylanghan premierdi imperator qol qoyyp bekitedi. Búl – bir. Al japondardyng ekinshi danalyghy, ekinshi dýniyejýzilik soghysqa deyingi 130 jylday uaqytty, jastargha bilim beru, oqytugha kýsh salugha júmsady. Sóitip, osy aralyqta japonnyng jana buyn ziyalylary qalyptasady. Mening ústazym aitady: «Japoniyadan múnay da, bir kesek ruda da shyqpaydy. Biraq, aldynghy agha buyn bizge mol múra retinde bilim men ghylymdy qaldyrdy» dep. Ol kezde bilimi joq, sauaty joq adamdardy jazalaydy eken. «Sening jerinning astyndaghy múnayyn, kómirin, altynyng bitip qaluy mýmkin. Biraq, biliming tausylmaydy», – deydi ústaz. Tarihtan belgili, Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde Japoniya Aziyadaghy eng quatty, Batystyng ózi sanasatyn militaristik memleketke ainaldy. Búnyng syry – birinshi, jýieni, ekinshi, bilim berudi kýsheytkendikten. Bizding Alash arystary, Alash Orda avtonomiyasyn qúrarda nege japondyq ýlgidegi memlekettik basqaru jýiesin tandady? Biraq, Kenes ýkimeti bәrin «japonnyng tynshysy» degen jalghan jalamen atyp tastady ghoy. Alash arystary óz dәuirinen jýz jyl búryn sara jolgha týsken Japoniyanyng sayasy damu reformasyn tany bildi. Al, Kenes ókimeti kórsoqyrlyqqa salyndy. Bizding alashtyqtar da, reformashyl japondyqtar da jýregin qolyna ústap jýgirgen, últtyng mýddesin bәrinen joghary qoyghan azamattar bolatyn.

Japoniyada jýrgenimde, Tosa degen jerine baryp, Meydzy Ishn zamanyn bastaghan Me Sakomoto Reuba: «Japoniyanyng feodaldyq jýiesin ózgertpey, japondar dýniyening artynda qalady», – degen sózdi birinshi aitqan adamnyn, úzyn etek últtyq shapan kiygen, úzyn shashty, qylysh asynghan qarapayym aibatty beynesi mystan qúiylghan ýlken mýsinge baryp ýsh ret basymdy iyip taghzym ettim. Búl qaranghy qazaq kógine kýn bolyp shyqqan arystardyng ruhyn sezinu, solargha iydeal bolghan japondyq batyrdy úlyqtaghanym edi. Ol tústa Qazaqstan tәuelsizdik almaghan, Alash arystary aqtalmaghan kez. Sakomoto Reubany biylik kýshteri 30 jasynda qylyshpen shauyp óltiredi. Ol da bizding Maghjan Júmabaev, Súltanmahmút Torayghyrovtarday qylshyldaghan jas kezinde eldin, últynyng tәuelsizdigin kóre almay ketken eken…

– Ekinshi dýniyejýzilik soghysta Qytay kommunisteri, Kenes ókimeti, AQSh ýsh jaqtan Japoniyany «adamzattyng jauy» retinde kórsetti. Siz japondyqtardyng ústanymyn, shynayy kelbetin qalay baghalaysyz?

– Ekinshi dýniyejýzlik soghys kezinde Japoniya basqa halyqtargha telegey teniz qasiret әkeldi dep aitylady. Al japondarda «Dayu toua — kuoy ken» úghymy bar. Búl – «Ýlken Shyghys Aziyagha ortaq gýldenu shenberin qúramyz» degen maghynadaghy sóz. Japondardyng әu bastaghy maqsaty – «Biz aziattyqtar adamzattyng eki jýz jyldyq tarihynda tek qana Batystan tayaq jep keldik. Nege? Biz endi tayaq jemey soghatyn kýshke keluimiz kerek» degen úran tastaydy. Ol ýshin ne isteu kerek? Ol memlekette damyghan biylik jýiesi, energiya kózi, bilim jýiesi, ghylym-tehnika boluy kerek dep sanaydy. Al osyny býkil Aziyagha ýlgi etetin biz, japondar dep oilaydy. Aqyry izgi niyet sayasy qastandyqqa úshyrady. Qytayda «Lu Gu Shyau» oqighasy degen bar. Ondaghy tarih mýlde basqasha qúrastyrylghan. Barlyq әlem Japoniyagha jabylyp, aqyrynda jenip shyqty. Adamzat tarihynda alghash ret Amerika adamzatqa, japondargha atom bombasynyng synaghyn jasady. Búny eshqanday býrkemeleuding keregi joq. Sol kezde, japondardyng aituynsha, amerikalyqtardyng birneshe jobasy bolypty. Áuelde bireuler bombany «Tokiogha tastayyq», bireuler «Kiotogha tastayyq», bireuler «Naragha tastayyq» dep talasypty. Biraq, búlardyng barlyghy kóne japon mәdeniyetinin, órkeniyetting mәiegi bolghan qalalar edi. Mәselen, Nara qalasy japondyqtar úghymyndaghy bizding Týrkistan, Taraz qalasy siyaqty kiyeli jerleri. Sodan atom bombasyn japondar keyin qalaghan, tarihy úzaq bola qoymaghan Nagasaky men Hirosima qalasyna tastapty. Qazirgi tarihshylar: «Ol jerde Japoniyanyng әskery bazasy bolypty», – dep qasiretti júmsartugha tyrysady. Olay emes! Bomba tastalghan song shamamen 300 myng adam qyrylady. Sodan keyin amerikalyqtar kýigen, órtengen, ólgen myndaghan adamnyng denesinen obrazes alyp ketedi. Búl ashyqtan ashyq jasalghan synaq bolghanyn japondar jii aitady. Al sol kezdegi Amerikanyng әskery quaty, kýshi eki atom bombasyn tastamay-aq japondardy baghyndyryp alugha jeter edi. Olay deytinim, Qytaydyng Qiyr shyghysyna Kenes Odaghy әskerin kirgizip, japon armiyasy oisyray jenilgen uaqyt bolatyn. Sóitip, Amerika Japoniyany qúrdymgha jibere jazdady. Sodan Japoniyanyng býkil qalalary qirap, soghysqa attanghan әskerleri jenilip qaytyp kelgende, bosyp ketken halqy qayta jinalghanda eshbir japondyq «Men ash qaldym» dep jylamaghan. Japon ruhyn týsirmegen. Árbir japondyqta júmys istep, memleketti qútqaramyz degen niyet qana bolghan eken. Mende bir japon jurnaliysining «Elektronmen memleket qúrghan Japoniyanyng tarihy» degen jeliles 4 kitaby bar. Onda radio qabyldaghyshty zerttegennen bastap, qazirgi komputerlik jýiege deyin japon ghalymdarynyn, qarapayym azamattardyn, tipti imperator otbasynyng qalay, qanday ruhpen júmys istegendigin bayandaydy. Japon imperatorlarynyng ýsh jarym myng jyldyq tarihy bar. Adamzat tarihyndaghy eng ýlken, úzaq ómir sýrgen monarhiyalyq jýie. Biraq, sol soghystan keyingi qiyn kýnderde imperator otbasy halyqqa auyrtpashylyq salmay, qorasynda tauyq baghyp, kókónis egip óz kýnin ózi kórgen. Sonday qadirli, japon halqynyng simvolyna ainalghan imperatorda jeke dýniye-mýlik bolmaydy. Onyng paydalanuyndaghy dýniyening bәri memleketting menshigi sanalady. Al onyng múragerleri, hanzadalar biylikten aulaq jýredi, sayasatqa aralaspaydy. Kóbinde imperatordyng úl-qyzdary qayyrymdylyq sharalaryn ótkizedi, qoghamdyq úiymdardyng júmysyna aralasady.

– Japondyqtardyng qazaqqa kóp úqsastyghy bar desedi. Biraq, japon qúndylyghyna biz jete almaytyn siyaqtymyz…

– Olar óte kishipeyil. Japondyqtardyng boyynan shannyng auyrlyghynday tәkapparlyq pen menmendikti kóre almaysyn. Japoniyadaghy damudyn, qoghamdyq sananyng qalyptasuynyng bir ghana tiyanaghy bar. Ol – japon qúndylyghy biyik órege jetken. Adamzattyng ortaq qúndylyghy bar. Qúndylyqtyng qasiyeti nede? Sen hansyng ba, qarashasyng ba, baysyng ba, kedeysing be? Ministr me, preziydent pe bәri zang aldynda teng qaralady. Áriyne, sening qoghamdyq ornyn, qaltandaghy aqshang teng bolmauy mýmkin. Biraq, zang adamdargha әdiletti qaraydy. Mәselen, Japoniyada bir qylmys jasalsa oghan 99,9 payyzgha deyin әdiletti ýkim shygharylady. Sondyqtan, adamdar memleketke, qoghamgha senedi.

Qazaqtyng japonmen tenesuge potensialy jetedi. Qazaq pen japonnyng miy úqsas, talanty ten. Biraq, bilim jaghynan japon qazaqty jarty jolda qaldyrady. Mәsele bilim aluda emes, bizdegi bilim beru dengeyi óte tómen bolyp túr. Japondarda jogharghy bilimmen qatar ýsh qasiyet bolady. Onyng birinshisi – qajyrlyq. Japondardyng tabysqa jetudegi syry osynda jatyr. Ekinshisi – jauapkershilik. Japondarda kózboyaushylyq, aldau degen bolmaydy. Ýshinshisi – adaldyq. Japon jerining 80 payyzy paydalanugha kelmeytin tauly aimaqtar. 5 payyzyn qala men auyl iyelendi deyikshi, qalghan 15 payyzyn ghana auyl sharuashylyghyna paydalandy. Mine, sonymen qazaqtan on ese kóp japondy astyqtan taryqtyrmay asyrap otyr. Al halqynyng 15 payyzy ghana auyl sharuashylyghymen shúghyldanady. Árbir japon dihany әrbir tal kýrishting dәnine jauap beretindey jauapkershilikpen enbek etedi. Oraq mausymynda bizdegidey ýlken kombaynderdi salyp, eginning birazyn taptap jýrip ormaydy, shaghyn tehnikamen shashtarazdyng shash alghanynday retimen oryp, jinap alady. Japoniyada oqyp jýrgenimde Amerikamen arada sauda soghysy bastaldy. Eki elding birlesken óndiris oryndarynan amerikalyqtar ýnemi ziyan tartyp, japondar paydagha bata beredi eken. Sóitse, japonnyng dýniyesi sapaly jәne baghasy layyqty bolady. Biz japon bolayyq, japon bolayyq dep aitamyz. Amerikalyqtardyng ózi japondyq bola almas edi. Olar әdette kóp últtardy, memleketterdi aita bermeydi. Biraq, mening bayqauymsha, japondar nemis halqyn jaqyn kóredi. Japon bolu qiyn nәrse. Qazaqtar japon bolu ýshin, qazaqilyq minezden qútyluy kerek. Qazaqy minezdi eki dengeyde, biri últtyq qúndylyq, ekinshisi bilim men sivilizasiya dengeyinde qarau kerek. Qazaq ótirik aitatyn, maqtanshaq, jauapsyz minezinen arylghanda ghana japongha jaqynday týsedi. Eng qarapayymy, qazaqty toygha shaqyrsanyz uaqytynda kelmek týgili, neshe saghatqa keshigip keledi ghoy. Japonda plus-minus bes minut degen úghym bar. Keshikseng bes minutten qalmaysyn, erte barsang da bes minutten erte barmaysyng degen qaghida. Japondar sebepsiz keshigu degenning ne ekenin bilmeydi. Sosyn japondarda «jasaghan ortang jaqsarsa, mening de kýnkórisim jaqsarady» degen ústanym bar. Olar osynday týsinikpen әueli otbasyn, kompaniyasyn, memleketin qúrady. Ótken jyly japondar dýniyedegi eng sypayy, mәdeniyetti halyq bolyp baghalandy. Qarap otyrsaq, Qazaqstan Tәuelsizdik alghan 25 jyldan beri Batysty qatty kýittep ketti. Áriyne, men Batystyng ozyq mәdeniyetin moyyndaymyn. Japoniya halqynyng bizge bereri nege kóp desen, olar - aziyattyqtar. Kóptegen túrmys-salty, ghúryp-әdeti bizge óte jaqyn. Tәuelsizdikten keyingi Qazaqstan men Japoniya arasyndaghy dostyq nemese ekonomikalyq qarym-qatynastarda bir salghyrttyq, salqyndyq bayqalady. Men japondyq kәsipker dostarymnan: «Sender nege Qazaqstangha kelmeysinder?»,-  dep súraymyn. Olar: «Japon eli Qazaqstandy bilmey otyrghan joq. Birinshiden, Qazaqstan geografiyalyq jaqtan tym alshaq, tenizden alys jatyr. Ekinshi jaghynan, biz kez kelgen elge barsaq ta japon stiylinde, zandylyghyna say júmys istegimiz keledi. Bir júmys bitpey qalsa, nemese dúrys bolmasa para úsynatyn qoghamda júmys isteuge japondardyng jýregi shydamaydy», – deydi. «Sen tek paydandy alyp, qazaqtyng stiylinde júmys jasay bermeysing be?» deymin taghy. Olar: «joq» deydi. Olar bireuden payda alumen qatar, paydasyn da tiygizu ýshin keledi. Japondyq qúndylyq degen osy. Ótken jyldardaghy Japoniyada bolghan joyqyn jarylystyng apatyn bilesizder. Sonday qiyn jaghdayda japon halqy ózin qalay ústady? Bala-shaghasynan, jarynan aiyrylghan anagha sheteldik tilshi «qayghyrmaysyz ba, jylamaysyz ba?», – degen maghynada súraq qoyyp jatyr. Áyel: «Jýregimmen jylaymyn, biraq kóz jasymdy kórsetpeymin. Menen de basqa qanshama adam bar. Olardyng qabyrghasyn qayystyrghym kelmeydi», – dep jauap qatty. Panasyz, ash-jalanash qalghan japondar әleumettik kómek alugha kezekte túrdy. Saqshy joq, dalada tizilip túrghan auyz su men nannan japondar tek ózine qajettini ghana alady. Artyq alsa da eshkim qolyn qaqpaydy ghoy. Biraq, olardyng mәdeniyettiligi men jauapkershiligi eshqashanda pendeshilikke boy bermeydi. Apattan keyin memleket óz jauapkershiligin, halyq óz mindetin ótedi.

Qazaqta: «Itting jamany qoryqqanynan ýredi» degen sóz bar. Qanshalyqty qúndylyghyng joq bolsa, sonshalyqty qúndylyq dep aiqalaydy ekensin. On jylday jýrgende japondardan bir maqtan sóz estigen emespin. Baysaldy, sabyrly qalpynan jazbaydy. Bizding maqtanbaytyn nәrseni maqtan kórip, mise tútpaytyn dýniyeni mise tútyp, tayrandap qalatyn әdetimiz kóp.

– Japoniyagha qalay bardynyz?

– 1978 jyly Qytaydyng әigili jalpy mәjilisi degen jiyny ótti. Ol kezde Qytayda reformator Den Syaopin biylikke kelmegen, biraq perde artynda is jýrgizip otyrghan kezi edi. Sol tústa Den Syaopiyn: «Qazirgi oqyp jatqan, oqu bitirgen jastardy shetelge bilim alugha jiberu kerek», – degen úran tastady. Sonda qytay biyliginde talas-tartys tuyndady. Jastar elge kelmey qoysa qaytemiz dep jatty. Jýzi ketip, ony qaytyp kelse de olja degen qaghidamen maqúldady. Ol uaqytta men Shinjang medisina uniyversiytetinde asisstent bolyp júmys isteytin edim. Sodan tandau maghan týsipti. Sóitip qazaq jastarynan alghashqy bolyp Japoniyagha oqugha bardym. Oghan deyin, japondyqtardy qytay sayasaty bir qúbyjyq el, shapqynshy halyq retinde bizding sanamyzgha sinirip tastaghan bolatyn. Japoniyagha barghannan keyin birden týsindim, qytay qoghamynyng artta qaluyna memlekettik jýiening kesiri tiyip túrghan eken. Aramyzda japondyqtarmen birge alty aspirant birge oqugha týsip, oquymdy sәtti ayaqtadym. Japondyqtardyng ómirin zerttey kele japon bolugha tyrystym. Men japondyq bilimdi jәne sol últtyng mәdeniyetin ýirenuge mindet sanadym. Doktorlyqty qorghap bolghannan keyin, japondyq ústazym: «Japoniyada qalasyng ba? Eline ketesing be?» – dep súrady. Men: «Qalamyn», – dedim. Sodan Japoniyadaghy Imperator uniyversiytetinde assistent bolyp qyzmetke qaldym. Ol tústa Japoniyanyng syrtqy ister ministrligi olay qaldyra salmaydy. Uniyversiytet: «Búl azamat Japoniyanyng bilim beruine qajetti maman», – dep anyqtama jazyp berip, alyp qaldy.

Qazaqtar maydy kóp jeydi, bauyr auyruy kóp bolady ghoy degen oimen may qyshqylynyng almasuy jóninde zerttedim. Bauyrda vitaminning jetispeushiliginen jәne jasaghan ortanyng әserinen bauyr maylanady. Bauyr maylansa, ol berishke ainalady. Berish obyrgha ainalady. Bauyrdyng maylanuyna sebep bolatyn osy zertteuding nәtiyjesin alghash ashyp, doktorlyghymdy qorghadym. Keyin Qytaygha kelgen song uniyversiytette kafedra mengerushisi bolyp júmys istedim. Sodan Mory qazaq avtonomiyaly audanynda sayasy kenesting mýshesi, yaghny deputat boldym.

– Qazaqstan tәuelsizdik alghanda Japoniyada jýrgen shygharsyz…

– IYә, el tәuelsizdigin alyp, Preziydent alghash Tokiogha barghanda sonda edim. Tәuelsizdikting jariyalanuyn 30 kýn boyy asygha kýttim. Bir qyzyq oqigha boldy. Kenes Odaghy taray bastaghanda qasymda jýrgen japon, úighyr dostaryma Qazaqstan tәuelsizdik alsa senderge dastarqan jayyp, qonaq qylymyn dep uәde berdim. Sodan júmysqa erte kelip, teledidardan janalyqtar qaraytynmyn. Telearnalar KSRO-nyng tarap, odaqtas elderding tәuelsizdik alyp jatqandyghyn jar sala aittty. Sodan bir kýni telearnadan Kenes Odaghy ydyrady degen habar aityldy. Qúday-ay, ne quanaryndy, ne qorqaryndy bilmey qalady ekensin. Nege deysiz ghoy? Resey, Ukraina, Belorussiya ýsheui birigip odaq qúrdy da, qalghan elderge óz kýnderindi ózdering kórinder dedi ghoy. Birinshi kezekte Pribaltika elder: Estoniya, Latviya, Litva tәuelsizdik alyp ketti. Bir kezde Ózbekstan, Qyrghyzstan tәuelsizdik aldy. Sodan әlgi úighyr dostarym telefon soghady: «Áy, qazaq! Eling tәuelsizdik aldy ma?», – deydi ghoy. Men: «Oy, toqtay túryndar. Asyqpandar. Bizding el aqyldasyp jatqan siyaqty», – dep qoyamyn. Sodan bir kýni Reseyding qarjy ministri Qazaqstandy rubldik jýieden shygharyp tastady. Qazaq aqshasyz qaldy. Sonan baryp, Qazaqstan egemendik jariyalady. Quanyshymdy aityp jetkize alamaymyn. Dostarymdy shaqyryp, dastarqan jayyp, qonaq qyldym. Taghy tynysh otyrmay: «Jýrinder, Qazaqstandy kórip qaytyndar. Men Qytaygha qaytpay, Qazaqstangha ketem», – dedim. Tokiodan birden Qazaqstangha kete salghym keldi. Ol kezde Japoniyada Kenes Odaghynyng elshiligi boldy. Konsulgha bardyq. Týrimiz de, tilimiz de japondargha úqsap ketken, әngimelesip otyrmyz. Sodan konsulgha «Qazaqstangha barayyn dep em», – dedim. Ol: «Nege?», – dedi. Men: «Tarihy oryndardy kórip qaytqym keledi», – dedim. Konsul: «Joq, siz Mәskeuge barynyz», – dedi. Men: «Joq, Qazaqstangha baramyn» dep qoymaymyn. Ol: «Nege?» dep tanghala qaray qaldy. Men: «Qazaqpyn! Sondyqtan, Qazaqstangha baramyn», – dedim. Álgi orysym súp-súr bolyp, óni shýberektey quaryp ketti. Ol meni japon eken dep otyrsa kerek. Sodan esin jiyp, týri ózgerip, managhy sypayy qalpynan ainyp, dauysy yzgharlanyp: «Sen Qazaqstangha bara almaysyn! Dýniyede Qazaqstan degen egemen el joq. Kenes Odaghy ghana bar», – dedi. Sodan men de artyma qayyrylgham joq, ketip qaldym. Amalsyz josparymyzdy ózgertip, Qytaygha qayttyq.

– Qazaqstangha qashan, qalay jettiniz?

– Qytayda uniyversiytette júmys istep jýrgenimde Qazaqstan Ghylym akademiyasynan Tóregeldi Sharmanov aghamyz shaqyrtu jiberdi. 1995 jyly, Qazaqstangha tәjiriybe almasu maqsatyndaghy ghalym retinde keldim. Sodan qaytpay, osynda qaldym. Ol uaqytta qaydaghy ghylym? El nan tauyp jey almay qinalyp jatqan kez edi. Bir kisidey ashtyqty, qiyndyqty kórdik. Qytaydan kelerde osynday qiyndyqty, joqshylyqty kóretinimdi bile túra keldim. Ókinishim joq. Men Sanjar Asfendiyarov atyndaghy uniyversiytette dәris berdim. Qiyn kýnderdi, emdeu fakulitetinde oqityn jastargha túnghysh qazaq tilindegi leksiyalaryma dayyndalyp jýrip úmyttym. Eng alghashqy dәriske, alghash ret qazaq elinde, qazaq jastaryna, qazaq tilinde dәris oqugha kelgendegi tebirenisti súramanyz. Biraq, bir student qyz ornynan túra sala: «Aghay, leksiyanyz bolmasa bizdi jibere salynyzshy» – dedi. Álgi tolqyp, tebirenip túrghan jýrek múzday bolyp tabanyma týsti… Uniyversiytette 9 jyl sabaq berdim. Sonyng 6 jylynda dәristerimning arasynda qazaq turaly, qazaqty órkeniyetti últqa ainaldyru turasynda dәrister oqydym. Alayda birde bir student qúlaghyna ilgen joq. Al Tokiodan Qytaygha kele salghanymda Shinjanda medisina ghylymdary doktorlyghyn Japoniyadan alghan alghashqy qazaq edim. Sodan uniyversiytetter arnayy studentterge dәris oqugha shaqyryp túrdy. Ýrimjidegi bir uniyversiytettke dәris oqugha barghanymda qatty әserlendim. Jastar zalgha syimay qalghandyqtan syrtta túryp leksiyamdy tyndady. Dәristen song qoltanba alugha úmtylghan jastardan ayaq alyp jýre almay qaldym. Solardyng aldynghy qatarynda qytaydaghy qazaq jastary jýgirip jýr. Men Qazaqstangha kelgende de studentter sonday dengeyde ghylymgha qúshtar dep oiladym. Mening ókinetinim, qazaqtyng bir ziyalysy retinde sonsha jyl sabaq bergende bir studentke últtyq qúndylyq pen ózimning oy jýiemdi sinire almadym. Oilanbaydy! Oyanbaydy! Búl Qazaqstanda jastargha baghyttalghan dúrys sayasattyng joqtyghynan. Bizdegi sayasat tek biylikti ýgitteuge ghana arnalghan. Jastar sayasaty joq. Uniyversiytettegi jastar qalay oqyp jatyr, olardy qay baghytqa jeteleu kerek degen dýniyeni eshkim oilap jatqan joq. Qazaqstan tәuelsizdik jyldarynda soghystan keyingi elder siyaqty qirap jatty. Búny keyde Kenes Odaghyna jabamyz. Biraq, Japoniya 300 jyldyq feodaldyq ezgiden keyin, azamattyq soghystan song qayta týlep, qiyrghan qalalaryn qalpyna keltirip aldy? Biz nege olay istey almadyq? Japoniyany ayaghynan túrghyzghan últ kósemderi men ziyalylary. Olar Japoniyany búrynghydan da quatty elge ainaldyryp әketti. Mine, últ degen osynday boluy kerek! Qazaqstanda enbek etkenime ókinbeymin. Biraq, Qazaq elining damu prosesinde biz artyq joldardy kóp jýrip kettik. Qazaqtyng bolashaghyn Europadan izdedik. Europa qúndylyqty jasaghanda, qasyna aqshany qosyp qoyghan. Biz dýniyedegi qarjy alpauyttarynyng qaltasyna týsip kettik. Syrtqy qaryzymyz qauipti dengeyge jetti. Búdan qalay qútylamyz? Al bizding osynshama búralandau jolgha týskenimizding ekinshi sebebi, Kenes Odaghynyng boyymyzgha sinirgen uy taramay jatyr. Sol bizding últtyq qúndylghymyzdy joyyp ketkendey seziledi. Óli jandargha ainalyp baramyz. Men «maghan bәribir» degen sózdi qatty jek kórem. Biz kóbinde kemshilikti biylik jýiesinen izdeymiz. Biraq, biylik barlyq elde de sonday. Men kemshilikti halyqtan izdegim keledi. Mәselen, til mәselesin bizding halyq qazaq memleketining kýshimen basqalargha moyyndatqysy keledi. Al memleketting elde túryp jatqan ekinshi bir últty qandayda bir iske zorlaugha qúqy joq. Bolmaydy! Al osy elding negizin qalaushy qazaq degen halyq ózi aldymen qazaqsha sóilep, mәdeny tilmen aitqanda qazaqtyng meyir-shapaghatyn kórsetinder. Ózbekstanda - ózbek tili, qyrghyzdar qyrghyzben qyrghyzsha sóilesedi. Bizde kerisinshe. Biz últtyq memleket qúrayyq dep shatqayaqtap, múz ýstinde tayghanaqtap jýrgenimizding kóp sebebi halyqta. Bizding halyqta kemshilik kóp. Alayda, ýmit ýzbeuimiz kerek. Qazaq halqy ortaq qúndylyqty jasay alady.

– Biz kóbinde kemshilikti kóremiz, aitamyz. Biraq, ony joi joldaryn úsynbaymyz. Siz qanday sheshim úsynar ediniz?

– Memleket bastan-ayaq ózining qalys sayasatyn ústanuy qajet. Mәselen, Preziydent Nazarbaev shyghyp, «Ertennen bastap qazaqsha sóilender» dese, men oghan kelispeymin. Odan ýlken mәsele tuyndaydy. Biraq, bir ghana joly bar. Qazaqtyng intelliygensiyasy, ziyalylary bas biriktirui kerek. Tәuelsizdik alghan tústa Nazarbaevtyng aldynda birneshe tarihy mindetter túrdy. Sonyng biri, jas memleketti Batystyng alpauyt baylary jútyp ketpeu ýshin, qazaqtyng últtyq burjuaziyasyn, baylaryn dayyndau kerek boldy. Qazaqta qaydaghy aqsha? Qazaq egemendik alghanda halqymyzdyng 60 payyzy auylda jýrdi. Eginshi, malshy boldy. Myng qoy baqqan qazaqty bay dedik. Al onyng aqshasynyng qúny nege jetedi? Sodan tez arada baylardy qalyptastyru kerek boldy. Búl maqsatty qysqa merzimde oryndaudyng eki-aq joly boldy. Biri –úrlau, ekinshisi, tonau boldy. Sondyqtan da, Qazaqstandaghy keybir ekonomikalyq daghdarystar qoldan jasaldy. Men osylay oilap, osylay baghalap jýrmin. Eger tez arada últtyq burjuaziya dayyn bolmaghanda Almatynyng jerin, Qazaqstannyng qúnarly jerlerin ózgeler satyp alyp keter edi. Territoriya seniki bolghanymen jerdi alsa eshkimdi kirgizbeydi. Sonyng aldyn alu ýshin, osynday qúrbandyqtar jasaldy. Kelisemiz, dúrys boldy. Biraq, bizding últtyq burjuaziyamyz bolady dep kýtken adamdarymyz aqshasyn shetelge aparyp tyghyp tastady. Bizding halqy az, territoriyasy keng aumaqta sanauly últtyq burjuaziyagha ainalghan baylarymyz ne isteymin dese de mol mýmkindik bar edi ghoy. Búl bizding qasiretimizge ainaldy. Al qalay ózgeremiz degen saual qoydyng ghoy. Mening bayqauymda bir ghana jol bar. Bayaghyda Qytaydyng Lu Shin degen últshyly medisina mamandyghyn tastap, jazushylyqqa keledi. Sóitip, býkil qytay qoghamyna silkinis әkelgen jazushygha ainaldy. Halyqtyng sanasyn oyatuda jazushylar, aqyndar, jurnalister jalyqpay jazuy kerek. Tyndasa da, tyndamasa da jaza ber. Bir kýni bireui ortaq qúndylyqqa keledi. Mәselen, ekeumiz әngimelesip otyrmyz. Keybir oilarymyz ortaqtasyp jatyr. Sen erteng óz ortana, men óz dostaryma ana jigitting oiy bizben bir eken, ortamyzgha alayyq deymin. Sóitip, sen ortana meni shaqyrasyn, sóitip bir birimizdi tauyp, kóbeyemiz. Biraq, mening bir nalityn dýniyem, qazaqtyng ziyalylary, gazet-jurnaldary, aqparat qúraldary bir-birine jauday kórinedi. Sondyqtan, aqparattyq iydeologiyada otyrghan azamattar ortaq pikirde bolmasa da, ortaq qúndylyqtargha kelgende ortaqtasuy kerek. Búl aitqanda onay siyaqty bolghanymen óte nәzik dýniye. Sondyqtan, ziyaly qauymda pikir aluandyghy bolsyn, tek kórealmastyq, kórseqyzaralyq bolmasyn. Qazaqtyng jamany basynan sóz asyrmaydy. Árkim bir taudyng búghysy bolyp alghan. Eng aldymen, qazaqtyng ziyalylary biriginizder. Últtyq qúndylyqqa tәn, órkeniyetti qúndylyqqa ie damyghan el qúruda tize qosuymyz kerek. Al arazdasqan ziyaly qauym alauyzdyqty der kezinde sheshuge tiyis.

Memlekettik sayasatta, biylik jýiesinde, tipten eldi mekenderde qazaqsyz vakuum bolmauy kerek. Vakuum degen ne? Shyn bostyq degen sóz. Yaghni, shyn bostyqta aua bolmaydy. Mәselen, bir qútydaghy auany soryp alyp, topyraqqa kómip qoy. Qaqpaghyn ashsang vakuum topyraqty simirip alady. Qútyny taza auagha aparsang auany simirip alady. Ómirde de, biylikte de, sayasatta da vakkum bolmauy kerek. Qazaqstandaghy shyn bostyq ne? Ol – demografiyalyq jaghday. Sondyqtan, dýniyedegi bes million qazaqty elge әkelu memleketimizding basty strategiyalyq jospary boluy tiyis. Mәselen, Qazaqstan Qytaydaghy qazaq jastaryn elge әkelmese, olar az jyldardan keyin qytaygha sinisip ketedi. Sonda bizding qazaq eki ziyan tartady. Biri, sany kemip, bauyrynan aiyrylady. Ekinshisi, onsyz da kemerinen tasyp otyrghan Qytaygha eki million adam qosyp beredi. Qazaq qazaqtan eshteneni qyzghanbauy kerek. Qazaq kóshining aldyna eshqanday sayasy kerme tartpauy kerek.

– Ángimenizge rahmet!

 Ángimeleseken Jәnibek GhALYM

Týpnúsqadaghy taqyryp: 

Para úsynatyn qoghamda japonnyng jýregi shydamaydy