Qazirgi manghol halqy jóninde bir-eki auyz sóz aita ketelik. Kezinde, Siy-Sya atanyp jýrgen tanghúttardy, Ýgedey han baghyndyryp, olargha da, manghol degen atau bergen. Olarmen qosa manchjurlar (jujandar) tunister, tungustar, keybir tiybet taypalary da manghol atanghan. Qazrgi Mangholiyada túratyn halyq osylardyng úrpaqtary. Qoyshyghara aghamyzdyng aitqanynday, búlardyng aty manghol bolsa da, zaty keshegi mynghúl emes. Búlardyng Shynghys hannyng shyghu tegine, týbi týrik Sozaqqa, Qaraqalpaqqa, Qiyatqa, Qonyratqa,  eshqanday da, qatystary joq. Qazirgi mangholdardyng orman, Tiybet halyqtarynyng úrpaqtary bolghan son, búlardyng ótken tarihynda neshe ghasyr ómir sýrgen qaghanattar qúru, memleketshildik bolu, zang shygharu, eng aldynghy qatarly әsker qalyptastyru tәjirbiyesi bolghan joq. Búnday bay tәjirbie tek qana týrik halqynda boldy. Ordada on tórt jyl ómirin ótkizgen Marko Polo ózining jazghandarynda, Úly manghol handyghynda, hannyng da, qaranyng da týrik tilinde sóileytinderin aitqan. Osydan artyq qanday dәlel kerek?  

     Meninshe, býgingi tanda, Shynghys hannyng týrik ekenin dәleldep bas qatyryp jatudyng eshbir qajeti joq. Óitkeni, belgili ghalym-jazushy, Qazaqstan respublikasy Memlekettik syilyghynyng jәne «Kýltegin» syilyghynyng iyegeri, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri Qoyshyghara Salgharaúly ózining jazghan «Mynghúl, men Manghol jәne ýsh Shynghys» atty kitәbinde tarihtyn, shejirening jilik mayyn shaghyp túryp, Shynghys hannyng týrik halqynyng perzenti ekenin, oghan ergen taypalardyng týrik taypalary ekenderin jete dәleldep, endi búdan bylay Shynghys han týrik pe, manghol ma? degen súraqtyng tuyndauyna múrsha bermestey etip nýktesin qoyghan. Bayaghyda, Qazdauysty Qazybekting úly Bekbolat bi, ózining alghyrlyghy jóninde Abylay hangha aitqanda: «Oral taudyng or týlkisi, Aynala qusang it jetpes!» degen eken. Qoyshyghara aghamyzdyng tarihti sóilegendegi alghyrlyghy, basqalardan oq boyy ozyq ekeni aidan anyq.

     Ghalym-jazushynyng búl enbegine bizder Rashiydennin, Ábilghazynyng enbekterine qaraghanday, derekkóz retinde qaraghanymyz jón bolady. Sondyqtan, kóshirip alyp jazghanday bolmay, osy enbekke derekkóz retinde silteme jasap, búryn-sondy aitylmaghan bir qyzyqty qosymsha dәleldi keltirgim keledi. Qoyshyghara Salgharaúly ózining enbegining «Qazirgi mangholdar» atty tarauynda bylay degen eken:

     «Reseyding resmy tarihynda orys halqynyng ýsh ghasyrday tatar-manghol basqynshylarynyng ezgisinde bolghany aitylady. Bir emes, ýsh ghasyr, yaghni, 300 jyl! Osynshama uaqyt qojalyq jasap, óz ýstemdikterin ornatqan elding býginigi orys tilining sózdiginde mangholdyng bir sózining nemese mangholsha bir kisi atynyng bolmauyn, búghan kerisine týrik sózderinin, týrik esimderining qaptap jýrgenining sebebin kalay týsindiruge bolady?! «At aunaghan jerde týk qalady, nar aunaghan jerde jýk qalady» qaghidasy boyynsha bir belgi qaluy kerek qoy. Biraq joq! Endeshe búl da Shynghys han mangholdarynyn, yaghni, kónemongholdardyng biringhay týrik tilinde sóilegenin barynsha dәleldep túrsa kerek. Búdan keyin Shynghys hannyng da týrik halqynyng perzenti ekenine eshkimning dauy bolmasa kerek».

     IYә, Shynghys han týrik, ony han kótergen týrik taypalary býgingi qazaq taypalary. Shynghys han úlylardyng úlysy, úly әskery ghúlama, býgingi qazaq taypalarynyng atalarynyng úly kósemi bolghan. Sondyqtan da, bizder eshkimnen de, qymtyrylmay, qysylmay, Astananyng tórinde Shynghys han babamyzdyng attyng ýstinde otyrghan alyp eskertkishin ornatyp, onyng astyna: «Shynghys han. Úly әskery ghúlama. Qazaq halqynyng atalarynyng úly kósemi» dep jazyp qongymyz kerek.  Sonda búl eskertkishtin, kýirep qalghan Týrik qaghanatyn qayta janghyrtqan Shynghys han siyaqty, kezinde bodan bolyp egemendiginen aiyrylghan qazaq halqyn bodandyqtan alyp shyghyp, Qazaq memleketin qayta janghyrtqan últ aghasynyng úrandaghan «Mәngilik el» iydeologiyasynyng temirqazyghy bolyp túratyny sózsiz.  Óitkeni, Múhtar Maghauynning aitqanynday, Shynghys han bolmasa, Qazaq degen el de, Qazaqstan degen memleket te, ay astynda bolmas edi.

       Asqaq Temirdi eshbir negizsiz ózbek qylyp alghan ózbek qúrly bolmaghanymyz ba? Ózbek últy - 1428-shi jyly qúrylghan Kóshpeli Ózbek handyghyna qatysty qalyptasqan. Al endi, búdan erterek, 1405-shi jyly dýniyeden ozghan týbi qyyat Asqaq Temirding ózbekke de, Ózbek handyghyna da, eshqanday qatysy joq. Bar bolghany, Barlastardyng ózbek halqynyng qúramynda qalghany, jәne de, Asqaq Temirding qazirgi Ózbekstan jerinde dýniyege kelgeni ghana.   Ózbekter Tәshkende, Samarqanda, Shahrizabsta Asqaq Temirge eskertkishter qoydyrtyp tastaghan. Al bizder bolsaq, sol bayaghy, «Bas-basyna by bolghan ónsheng qiqym» bolyp, әr ru, óz batyrlaryna eskertkish qoyghandarymyzgha mәz bolyp jýrmiz. Bizding Últtyq iydeologiyamyzgha býkil qazaqqa ortaq túlgha kerek. Ózbekterde onday túlgha Asqaq Temir, qyrghyzdarda Manas. Jәnibek pen Kerey handar, Abylay men Kenesary handar bizding egemendigimizding simvoldyq túlghalary. Al endi, týrik atalarymyz ansaghan «Mәngilik el» atty qazaq halqynyng iydeolgiyasynyng túlghasy bolugha, zaty jartylay týrik, jartylay qazaq Shynghys hannan artyq kim bar? Basqalargha qaraghanda úyatymyz bar, imanymyz joghary eken dep, ruhany kóshten qala beremiz be?

     Kóshpendi týrik taypalarynyng kýshtiligi, olardyng búl dýniyege, eng jogharghy satydaghy tanghajayyp túlgha,  Shynghys handy әkelgeninen bilinedi. Shejire derekterining negizinde mynghúldyng týbin Su saq desek, onda Shynghys han atauynyng – Teniz han degen núsqasy dúrys-aq deymin. Osymen qatar, kalay bolsa da, Shynghys handy Qonyratsyz, Qonyratty Shynghys hansyz aitu mýmkin emes siyaqty.

      Múhtarhan tóre dosym: «Shynghys hannyng týrik bolghany jetkilikti» dep maghan eki qaytara aitqan edi. Alay da, qazaqta: «Qanyna tartpaghannyng qary synsyn!» degen bar. Shejire tanudaghy әkemizding ústazy, ghúlama atanghan oishyl shejireshi, osy maqalamnyng әu basynda aty atalghan Ghúlam Qadyrdyn: «Shynghys hannyng zaty qazaq» degenine «Qúpiya shejireden» bir dәleldi keltirudi jón kórdim. 1992 jyly Pekindegi «Últtar baspasynda» jaryq kórgen Shynghys hannyng shejiresining audarmasyn Mirkәmәl Jәlelhanúly men Ábdreshit Toylybayúly degen qandastarymyz jasaghan eken. Sondaghy Day sheshenning jyrynda bylay dep aitylghan:

                              Biz Hongrat elinde (Kong qyrat. Q.Z.),

                             Sharapat bar teginde,

                             Qyz ósirip әdemi,

                            Úmytpaymyz kәdeni.

                            Qara bura jýrgizip,

                            Hasak arba mingizip,

                           Qazdan-qazdang jýrgizip,

                           Hanym etip beremiz,

                           Halyq sýigen adamgha.

    Tileuberdi Ábenay, jalghyz ol ghana emes, kóptegen zertteushiler búl shejirening týrik tilindegi týpnúsqasynyng joghalghanyn aitady. 19-ghasyrda tabylghan búl shejireni Tileuberdi «mangholsha balama» deydi. Yaghni, qazirgi manghol tilin aityp túr. Qazirgi manghol tilinde Hasag ger degeni – qazaq ýi, Hasag tergen degeni - qazaq arbasy. Demek, jogharghy Hasak arba degenderi – qazaq arbasy degen sóz. Shejirening «Sokrovennoe skazaniye» degen oryssha audarmasynda: «V odnokolku kazachiu verblud voronoy, Zapryajen y rysiu pustim ego» dep aitylghan. Al endi, Tileuberdi bolsa: «...sizderding Qazaq-Tergenge týsip saltanat qúruda» dep qara sózben audarghan. Búl jerdegi Tileuberdining «sizderding Qazaq-Tergenge» degeni, aqiqattan aulaq siyaqty. Búl qazirgi zamandaghy  qalyndyqty óz kóliginmen baryp alyp keletin dәstýrge keledi. Al eski zamandarda, Day sheshen siyaqty dәuletti adamdar qyzdaryn ózderining arbasymen, jasauymen, kýn-qúlymen birge úzatatyn. Qazaqta, Kenesarynyng zamanyna deyin osynday dәstýr saqtalghan bolghan. Meninshe, Tileuberdi Kyyat pen Qonyrattyng ekeuin eki bólek taypa dep sanap, qanyna tartyp qazaq arbasyn Qyyatqa jazghan.

     Shynghys hannyng shejiresinde qazaqtyng arbasy, ol turaly aitylghan anyzda qazaqtyng dombyrasynyng jýrgenderi, shejirenin: «Qazaq-Sozaq aghaly-inili degenining dәleli bolyp túrghanday. Búlardyng әkeleri degen Jayylhan, dala auyz tarihynyng derek beruindegi shejirelik tәsiline say, Shynghys han men Qazaqtyng týbining bir ekenin bildiretin simvoldyq túlgha.

     Qoyshyghara Salgharaúly Bórte bórining Ergene qonnan shyqqan kezin h.e. keyingi segzinshi ghasyrdyng ortasy deydi. Qazaq atauy «Tang patshalyghy tarihynda», yaghni, 7-8 ghasyrlardy «hasa, «qasa» týrinde jazylghan. Kereyding úly Nyghmet Mynjan osyny «óte dәleldi» dep aityp ketken edi. Al endi, Týrkiya tarihshysy Zәky Uәlidy Toghan: «Qazaq» dep asylynda bir sayasy maqsatty kózdep, sayasy kóterilis jasau nәtiyjesinde salt yaky ýy ishimen birge óz qauymynan bólinip shyghyp iyenge ketip, ókimet biyligin qolyna alghangha oray kýtip, tau-tasqa bekinip, oqshau ómir ótkizgen adamdardy aitqan edi. (Nyghmet Mynjan. «Qazaqtyng qysqasha tarihy»). Tau-tasqa bekinip oqshau ómir sýrgen Ergeneqondyqtar edi ghoy.  

     Abaqan ózenining boyyndaghy Ashuradan tabylghan Naymannyng tanbaly tasynda: «Eliniz ýshin qazghanu... jauyna tiygen әskerinning sany jeti myng úlan edi» dep jazylghan.  Búl jerde «qazghanu» degen sóz – «erkindik ýshin kýresu», talpynu, soghan úmtylu  degendi bildiredi. Osymen qatar, «qazghandúq», «qazghantúqyn», «qazghanmasar» degen sózder Tonikók pen Kólteginning de eskerkishterinde jazylghan.  Búl sózderding týbiri – «Qaz», yaghni, erkin, óz betimen degen sóz. Qazaqtar jas sәbiyding óz betimen ayaghyna erkin túrghanynda - «qaz» túrdy deydi. Jogharydaghy qara burany «qazdan-qazdan» jýrgizip degenderi – «ayaghyna erik berip, armansyz bir jýgirtik» degenderi edi. Eniyseydegi týrik dәuirindegi bir tasta «Qazghaq oghlym» degen sóz qashalghan. Onysy «Erjýrek úlym» degendi bildiredi. Bizder tonatyn adamdy «tonghaq deymiz, aiday anyq dәleldi aighaq deymiz. Osy siyaqty, Qaz (erkin) jýrgen adamdy Qazghaq deymiz. Qazaq degen sóz kóne týrikting Qazghaq, yaghni, «Er jýrek», «Erkin» «Óz betimen» degeninen qalghan.   Ergene qongha ketip, biylikti aludyng orayyn kýtip, tau-tasqa bekinip oqshau ómir ótkizgen teniz úldary Qiyan men Nýkýz de, keyin, taudyng tasyn búzyp shyqqan olardyng úrpaqtary Qonqyrat eli de, osy Qazghaqtar edi. Sondyqtan, saqau qytaylar olardy «hasa», «kasa» dep ataghan...

Qayrat Zәriphanúly Dәukeev.  Shejire jazushy. 

Óskemen qalasy.

abai.kz