Ángimemizding taqyrybyn 140 últtyng memleketi demey, «Qazaq memleketi» dep ataghanymyz ýshin biylik basyndaghy qazaqtar bir jolgha qapa bola qoymas dep bildik Óitkeni, olar 1941-1945 jyldardaghy 50 milliongha juyq adam qyrylghan soghysty da orysqa eliktep «Úly Otan soghysy» dep ataghanymen sol jyldary Qazaqstangha qyzyl vagondarmen qoysha aidalyp kelgen sol 140 últtyng ishindegi әzirbayjan, qarashay, sheshen, kurd, ingush, týrik siyaqty últ ókilderi ony bәri birdey «Úly Otan soghysy» dep atamaydy, olay demek týgil qarghys atqyr Mәskeu basshylarynyng toz-toz qylghany ghoy dep ah úratyndaryn ózderi de biledi. Al qarapayym qazaqtar she?

Áriyne, pәlen degen jerde pәlenshekenning pәlenjyldyq mereytoyy, pәlen degen rudyng pәlenbay degen batyrynyng betonnan qúiylghan at ýstindegi eskertkishining ashylu saltanaty bolady dese ol kim edi dep súrap jatpastan qos etegi dalaqtap shaba jóneletin qazekem 9 Mamyrdaghy, «Jenis kýnin» qanday sayasattyng jolynda oqqa úshqanyn anyq bilmey, әiteuir «Otan ýshin» dep ólgen beykýnә atalary tirilip kelgendey orystardan beter dýbirletip toylaydy. Byltyr  Mәskeudegi myqtylary sol qandy qyrghynnyng 70 jyldyq meyramy bolady dep jariyalasymen búryn kommunistik partiyagha jan-tәnimen berile qyzmet etken tirileri jәne dýniyeden ótkenderining býginde el basqarghan bolyp jýrgen balalary sol soghys turaly 70 jyl boyy jazylghan ótirik-shyny aralas milliondaghan kitap, maqala, suretteme, ocherk, kinojurnaldar, filimder az bolghanday Qazaqstannyng әr uәlayatynan (oblysynan) soghysqa ketkenderding óli-tirisinin, habar-osharsyzdarynyng tizimi jariyalanghan tom-tom kitap shygharugha milliardtaghan aqsha bóldi. Búlar búghan deyin sol soghystyng 50,60 jyldyghy kezinde de talay mәrte shyqqan kitaptar edi. Tipti,  bir jyl boyy sol «Jenis kýnine» dayarlyq turaly jer-jerde jiyndar ótkizilip jatty. 

 Áriyne, baqilyq bolghan әruaqty eske almaghan, silamaghan adam tirisin de  silap qaryq qylmaydy. Alayda, býgingi kýni osy mәselening ekinshi jaghyna kóz salmasaq, búl bizding últtyq sanamyzdyn, әsirese, tәuelsizdik, azattyq turaly úghymymyzdyng әli de jetilmey jatqany bolar edi. IYә, shyndyqty aitu shyryq búzu emes, býginde tәuelsiz respublikalar ishinde osy «Jenis kýni» degendi qazaqtan basqa dýrildetip toylap jatqan eshkim joq. Olar kerek deseniz ony «Úly Otan soghysy» dep te atamaydy. Sol kezdegi Bas Qolbasshy Stalinning últy gruzin bolsa da Gruziya «Jenis kýni» degendi toylaudan әldeqashan bas tartty. Búl kýndi Ózbekstan, Ukraina, Ázirbayjan mýlde atap ótpeydi. Europa elderi de. Al, Latviya, Litva, Estoniya, Moldova ony Kenes zamanynda da toylap qaryq qylghan emes.  Germaniya búl kýndi qaraly kýn dep esepteydi. Sonda bir júrttyng qaraly kýnin, 50 milliongha juyq adam shybynday qyrylghan soghysty Reseyge qosylyp alyp qazekemderding tayrandap by biylep, «Rodina» dep daryldap әn salyp, araq iship әupildep toylaytyny nesi dep súrasaq, onyng nesi aiyp? Byltyr osy Meyramdy Mәskeu býkil qaru-jaraghyn shoshandatyp, Kremliding qonyraularyn danghyrlatyp toylaghanda solardyng janynda búrynghy KSRO respublikalarynan erekshelenip qazekemning qalt-qúlt etken qariyalaryna sheyin eki ezui eki qúlaghyna jetip mәz bolyp túrdy.

IYә, bәrimizding әkelerimiz ben atalarymyz sol qanqasapqa qatysyp, tiri qalghany elge qúr sýldesin sýiretip mýgedek bop jetti, al ólgenderi Reseydin, Belorussiyanyn, Ukrainanyng ormany men batpaghynda kómusiz qaldy. Qazir 1941-1945j.j. soghysty sayasattan habary bar kózi ashyq azamattardyng ishinde «Otan soghysy» dep ataugha mýlde qarsy pikir aitushylar da az emes. IYә, ol kezde býkil 15 respublika KSRO dep atalatyn eldin, yaghni, Mәskeu Kremlining búghauyndaghy otary (koloniyasy) boldy. Onyng qúramyndaghy әzirbayjan, qazaq, ózbek, týrikpen, tәjik, tatar, bashqúrt t.b. últtar búl soghysqa zorlyqpen, kýshtep alynghany jәne ras. Oghan barudan bas tartqandar men qashqandar sol boyda atyldy. Al, qazaq halqyna búl soghys bastalghangha deyin-aq kenestik Reseyding (patshalyq Reseydi aitpaghanda) kórsetpegeni joq edi. Azamat soghysy kezinde orystyng birese aq, birese qyzyl gvardiyashy әskerleri qazaq auyldaryn kezekpen qyrghanyn bylay qoyghanda odan keyingi 1925 jylghy konfiskasiya (tәrkileu), 1928 jylghy ashtyqtan, 1931-33 jyldar arasynda Mәskeuding joba-josparymen  4 millionnan astam qazaqty qyrghan asharshylyqtan, 1937-39 jyldardaghy qughyn-sýrginnen, birese halyq jauy, birese bay-qúlaq, birese Amerikanyn, birese Japoniyanyng tynshysy, atyp-asudan qazaq  zәrezap  bolyp, ruhy әbden taptalghan halyqqa ainalghan edi. Mine, osylay Reseyding sheksiz zorlyq-zombylyghynan әbden  ýrgedek bolyp qalghan, әri jer betinde eng kýshti, eng bilimdi halyq orys degen úghym sanasyna sinirilgen (biz әli de solay oilaymyz) qazekem orys әskerbasshylarynyng әmirimen janbyrday jaughan oqqa mashinanyng jaryghyna ýiir-ýiirimen qarsy jýgiretin dalanyng kiyiginshe nemese sirkte ýiretilgen jyrtqyshsha qarsy shapty. Tipti, «Moskva ýshin», «Kremli ýshin», «Stalin ýshin» dep keudesin oqqa tosqandar da za bolghan joq. «Otan ýshin otqa týsseng kýimeysin» degen orasholaqtau mәtel de sol jyldardyng «tuyndysy». Óitkeni, osy soghystyng aldynda 1-2 jyl búryn ghana (1937-39) qazaqqa ony men solyn, dúrysy men búrysyn aityp, jol siltep otyratyn, qazaqtyng tili, ata-baba dәstýri dese keudesinde «qazaq, qazaq» dep atqaqtap soghyp túrghan júdyryqtay júmyr etti júlyp beruge dayar azamattaryn Mәskeu tandap otyryp qynaday qyrghan qazaq últy búl kezde sayasy sauaty óte tómen,  ruhy taptalghan (ol ruh әli de oyanghan joq!), tipti, әr nәrseden shoshynyp auyrghan bala siyaqty bop qalghan-dy. Onyng ýstine Mәskeu bay men jarly, mynau dindar soqyr, mynau kózi ashyq ateist dep qazaqty birneshe topqa bólip, auyzbirshiliginen de aiyryp tastaghan edi. Sonday mәngýrttendiru sayasaty sanasyna singen qazaq arasynda oqqa keudesin tosqandar, basqa da erlik jasaghandar turaly oidan shygharylghan lepirme materialdar gazetterdi basyp saldy. Ár jerde Mәskeudi, Leningradty, Kremlidi orys halqyn maqtap jyrlaytyn qart aqyndar qoldan jasaldy. Endi mine, sol soghysta kórsetilgen talay «erliktin» ótirigi shyghyp jatqanyna da biraz boldy. Osy kýni Almatyda eskertkishi túrghan jәne  28 panfilovshylar sayabaghy degen aty berilgen diviziyanyng erligi de  oidan shygharylghan ótirik ekeni býginde baspasózde aitylyp ta jýr.

Áriyne, ótkendi qazbalay beruding jóni joq ta shyghar. Biraq búl jerde әngime sol kezde әkelerimiz ben atalarymyz dushar bolghan

Mәskeuge tabynushylyq pen qúlshylyq sana

býgingi tәuelsiz jas úrpaghymyzdyng da sanasyna әli de sinirilip kele jatqanynda bolyp otyr. Qúday keshirsin, qazirgi jas úrpaqtyng últtyq sanasy últtyq namysy oyanbaghany ma qaydam óz basym qazaq jastarynyng «Resey bolmasa bizdi Ózbekstan basyp alady», «myna oralman dep atalatyn qaraqalpaq, qytay  tolyp ketti» olardan góri bizge orys dos degenin talay estidim. Au, tilindi, dinindi býldirip jerine raketalaryn qúlatyp, sonyng saldarynan sәbiylering mýgedek, auru-syrqau bolyp tuyp jatqanyna Resey kinәli ma, Ózbekstan men oralmandar kinәli ma deseng de, oralmandardyng ata-babasy óz jerinen orystyng atyp-asuynan, ashtan qyruynan qashyp ýlgergender ghoy, deseng de betine menireyip qaraydy da qoyady. Ókinishtisi sol, múnday mәngýrttik elimiz tәuelsizdik alghan-jyldan keyin tughan jastar arasynda óte jii úshyrasady. Sebebi, olar mektepte,  JOO-da oqyghan tarih oqulyqtarynda qazaqtyng jonghar, yaghni, qalmaq degen bir ghana dúshpany bolypty. Olar tipti, býgingi qazaqtyng bir-birimen chukchalargha úqsap oryssha nemese jartylay oryssha shúbartilmen sóilesuine de bayaghy jongharlar kinәli eken dep oilauy da mýmkin. Ol oqulyqtarda sonau 1592 jyly «kazachestvo» degendi qúrghannan bastap Reseyding qazaq dalasyna jasaghan qandy qyrghyndarynyng eshbiri aitylmaydy. Osynyng bәrin kórip otyryp:

         At ýstindegisi namyssyz, arsyz kil kerden,

         Aqsaqaldary saqalyn satyp kýn kórgen

         Júrtyma qarap, jabyrqau sózdi kóp jazdym

         Esi bar qazaq enirep jylar jyr-shermen, - demeske amalyng qalmaydy. Sol at ýstindegiler men aqsaqaldar «Jenis kýni» dep atalatyn búl meyramdy da keyde qazaqty shoqyndyrugha tatyrlyq dýrbelenge ainaldyryp jatqanday kórinedi. Óitkeni, jyl sayyn Qazaqstan biyligi «Jenis kýni» dep eki kýn qatarynan demalys beretin osy mereke bastalmay jatyp Qazaqstanda  saryala qonyzdyng qabyghynan ainymaytyn jibek taspalar (lentalar) taratyla bastaydy da ony qazaqtyng qalt-qúlt  etken kempir-shaldary men jastaryna sheyin keudesine taghyp, tipti, keybir әulekiler kóligine baylap alyp qara kýz týskenshe jelbiretip jýretin boldy. Álde músylmanshylyqtan búratola ketkeni me, әlde nadandyghy ma qaydam keybir mektepter men balabaqshalarda búl saryala lenta sol kýnderi qarakóz sәbiylerding tósine de taghylatyn boldy. Osydan birer jyl búryn «Aq jol» partiyasy 9-mamyr kýni osy taspalardy taratyp, Almatyny bir «qaryq qylghany» bar. Osy partiyanyng bir basshysy ony búl biz ýshin «Danq lentasy» dep atady. Bayaghy patshalyq Reseyde orystar әulie dep ataytyn Georgiyding qúrmetine bekitilgen búl taspany «Danq lentasy» deu qazaqty aldarqatu ma, әlde bildirmey shoqyndyru ma (kresheniye)  olar ózderi biledi, alayda ony o zaman da bú zaman atam qazaq keudesine taqpaq týgil qolyna da ústamaghan.

Ras, orysqa tiygen qazaq qyzynan tughan aq patsha generaly Kornilov osy taspagha baylanghan Georgiy kresin taghyn jýripti. Sony býginde birese tósine, birese kóligine taghyp jýrgen keybir qazaq bayghústar ózderine ózbek, әzirbayjan, týrikpen, tatar, tәjik, týrik siyaqty aghayyndar ishinen myrs-myrs kýletinin bilmeytin de  boluy mýmkin. Olardyng arasynda onsyz da «orys bolghyng kelse әueli qazaq bol» degen qaghytpa sóz bar. Georgiy aiqyshy da, (kresi de) onyng ýstingi jaghyndaghy búl taspa da Resey-Týrkiya soghysy kezinde (1768-1774) Reseyge shyn berilgendigin kórsetkenderge arnap 1769 jyly shygharylghan edi. Oghan eng alghash ie bolghan M. Kutuzov bolatyn. Útyry kelgende aita keteyik, Kutuzov eshqanday da úly qolbasshy emes, Reseyding basqalargha ýlgi eti ýshin qoldan jasaghan qolbasshysy-túghyn. Ol birde-bir soghysta jeke óz taktikasymen jeniske jetken emes. Osydan birer jyl búryn Ukraina halqynyng Reseyge kózqarasy ózgeruining kóp sebebining biri osy Georgiy lentasyna baylanysty bolatyn. Oryspen bauyrlas ukraindar sóitkende qazekemning «Jenis kýnin» toylap, sol taspany jelbiretip jýruining ózi-aq basqa júrtty kýlkige qaryq qylmay ma?

 Patshalyq Reseyden keyin Kenestik Resey 1941-1945 j.j. soghys kezinde búl taspany 1942 jyldan bastap «Danq» ordeninin, sosyn «Germaniyany jengeni ýshin» medalining tósbelgilerine (kolodkolaryna) paydalandy.

Endi mine, Kenes Odaghy taraghasyn imperiyashyl, shovinistik auruy qaytadan qozghan býgingi Resey basshylyghy búl әulie Georgiy ordenin Georgiy kresi etip 1992 jyly qaytadan qalpyna keltirdi.

Kórip otyrsyz, Týrkiyamen soghysqan patshalyq Resey de, Germaniyamen soghysqan kenestik Resey de, býgingi Resey de ózine shyn berile qyzmet etken adamdy hristiandardyng diny túlghasynyng aty-jóni jazylghan marapatpen «jarylqaydy» eken. Soghan qarap-aq Resey ózining imperiyashyldyq, shovinistik, «úly orysshyldyq» sayasatynan eshqashan bas tartpaytynyn bizding qazekeng qansha anqau bolsa da týsinui kerek edi ghoy. Tipti, qitaban qara búqara týsinbegen kýnning ózinde neshe jyl shetinen shetel asyp, aghylshynsha sóilep oqudyng týbin týsirip kelgen biylik basyndaghy «sivilizovannyi», «globalizovannyi» qazaqtar sony týsinbeydi degenge kim senedi?! Álde olar shekten tys «tolerantnyi», shetinen «v planetarnom masshtabe», «obshechelovecheskom masshtabe» oilaudan jәne Kolbinning qazaqty qostildilik arqyly jong josparyn azsynyp, ony ýshtildilikke jalghastyrudan, orystargha qazaqtyng tek oryssha jauap beruin qadaghalaudan qoly tiymeytin bolghany ma?

Nesin aitasyz, 1945 jyldan bastap kýni býginge sheyin «Jenis kýnin» toylap jatqan Resey sayasatkerleri men sardarlary (ofiyserlerinin)  «Za russkun armii», «Za Rossii», «Za russkiy narod» dep araq toly qylmoyyn shynylaryn synghyrlata tost kóterip «Ura! Ura!» dep shuyldap jatatynynyng ózi-aq últtyq sanasy,  últtyq namysy joghalmaghan qay qazaqqa da әr nәrseden habar berip túrghan joq pa?

IYә, 1941-1945 jyldardaghy soghysta eki jaqtan 50 milliongha juyq beykýnә pende opat boldy. Beykýnә deytin sebebimiz, olardyng eshbireui de anasynyng qúrsaghynan qanqúmar, kisi óltirushi bolyp tughan joq. Olardyng kópshiligi búl soghystyng eng basty sebebi ne ekenin bilgen de joq.  Búl soghystyng sebebi turaly pikir әli de aluan týrli. Bizding әkelerimiz ben atalarymyz bir-birine qarsy memleketter basshylarynyng jәy halyqtar arasynda dúshpandyq órtin tútatatyn iydeologiya arqyly ózderin búl soghysqa aldap-arbap,  kýshtep aidap saluynyng kesirinen qantógiske bardy. Olar adam óligin, adam qanyn soghysqa kelip alghash ret kórdi. Sosyn qarsy jaqtyng adamyn әueli óltirmese, ol ózin óltiretinin ýirendi. Sondyqtanda  búl «Jenis kýnin»  sol kezde KSRO men odaqtas bolghan birde-bir ýlken memleket toylamaydy. Endeshe, osynyng bәrin bile túra qyruar qarjy júmsap ony bizding dumandatuymyz dúrys pa? Au, әsheyinde eki sózimizding birinde qayghy da, quanysh ta býkil adamzatqa ortaq deytinimiz qayda? Álemning nebir oishyldary «Jenis toyyn toylau» degendi ýlken qatelik dep bilgen. Al qasiyetti islam dininde qansha meyram, mereke bolghanymen «Jenis toyy» degen toy bolghan emes. Dinimizde ol qantógisti toylau, yaghni, kýnәharlyq toy dep eseptelgen. Endeshe, Kenestik Resey imperiyasy tolyp jatqan qulyq-súmdyqpen  kýsh qoldanu, qorqytu-ýrkitu arqyly  milliondaghan halyqtyng sanasyn ulap, jýz myndaghan qazaqty qandy qyrghyngha úshyratuyn «Jenis kýni» dep sol Reseyden azattyq alghan 25 jyldan beri toylay beru qazaqtyng býgingi de, ertengi de úrpaghynyng sanasyna qalay әser eterin oilastyratyn kez әldeqashan jetken joq pa?

Myrzan KENJEBAY

aqyn, Qazaqstan Jazushylar Odaghynyng mýshesi

Abai.kz