- Tóken  agha, az-kem әngime - dýken jasap jibersek qalay qaraysyz. Júmysynyz orynsha ma?

- Semey qalasynda ornalasqan Abaydyng memlekettik tarihy - mәdeny jәne әdebiy-memorialdyq qoryq-múrajayynyn  diyrektory bolyp qyzmet atqarghanyma juyqta 33 jyl tolyp, jaqynda ghana basqa demalysqa shyqtym. Qazir múrajaydyng kenesshisimin. Mening júmysym tanertennen keshke deyin bolmaghanda Abaydyng bir sózin oqyp qalu. Sol jalghyz sózge basymdy iyip qyzmet jasau. Sol jalghyz sózding yghymen júmys jýrgizu. Abaydy oqyghannan  keyin maymyl bolmasang bir nәrse úghasyng emes pe.

-  Mysaly...

- Mysaly, Abaydyng «Mahabbatsyz dýnie bos» - degen sózin sen siyaqty jurnalister kóp aitady. Ol olay emes, dúrysy: «Mahabbatsyz  dýnie dos». Oilap qarasanshy qalay «mahabbatsyz dýnie bos» bolady. Abay: «Mahabbatsyz dýniye dos, hayuangha ony qosyndar!» - dep aitqan. Múndaghy  oiy men jýreginde imany mahabbaty joq adam  dýniyege dos (vshizm) bolatynyn aityp túr. Abaydyng aitatyn «mahabbaty» qyz ben jigit arasyndaghy sýiispenshilik emes. Ol basqa - mahabbat. Óte ýlken dýniye. Osynday ýlken mahabbaty bolmaghan adam - zamandy tanymaydy. Oghan dýnie jaqyn túrady. Mine, «dýnie dos» degen osy. Zamandy tanymaghan adam qaytedi. Jemqor bolady, qazirgi korrupsiya dep úghynyz.

- Tóken  agha, az-kem әngime - dýken jasap jibersek qalay qaraysyz. Júmysynyz orynsha ma?

- Semey qalasynda ornalasqan Abaydyng memlekettik tarihy - mәdeny jәne әdebiy-memorialdyq qoryq-múrajayynyn  diyrektory bolyp qyzmet atqarghanyma juyqta 33 jyl tolyp, jaqynda ghana basqa demalysqa shyqtym. Qazir múrajaydyng kenesshisimin. Mening júmysym tanertennen keshke deyin bolmaghanda Abaydyng bir sózin oqyp qalu. Sol jalghyz sózge basymdy iyip qyzmet jasau. Sol jalghyz sózding yghymen júmys jýrgizu. Abaydy oqyghannan  keyin maymyl bolmasang bir nәrse úghasyng emes pe.

-  Mysaly...

- Mysaly, Abaydyng «Mahabbatsyz dýnie bos» - degen sózin sen siyaqty jurnalister kóp aitady. Ol olay emes, dúrysy: «Mahabbatsyz  dýnie dos». Oilap qarasanshy qalay «mahabbatsyz dýnie bos» bolady. Abay: «Mahabbatsyz dýniye dos, hayuangha ony qosyndar!» - dep aitqan. Múndaghy  oiy men jýreginde imany mahabbaty joq adam  dýniyege dos (vshizm) bolatynyn aityp túr. Abaydyng aitatyn «mahabbaty» qyz ben jigit arasyndaghy sýiispenshilik emes. Ol basqa - mahabbat. Óte ýlken dýniye. Osynday ýlken mahabbaty bolmaghan adam - zamandy tanymaydy. Oghan dýnie jaqyn túrady. Mine, «dýnie dos» degen osy. Zamandy tanymaghan adam qaytedi. Jemqor bolady, qazirgi korrupsiya dep úghynyz.

Biz Abaydy týkte tanymaymyz. Tanymaghan song úqpaymyz. Adamdarda Abay aitqan «ýlken mahabbat» bolghan da ghana dýnie onalady.  Ol: úly ghúrypyn, últtyq mýdden, tynyshtyghyn, tilin, dinin. Osylardy sýi. Sol «ýlken mahabbat».

-  Tóke, osy Abay qanday adam?

- Abay súmdyq «onbaghan». Adamdy tiridey óltiredi, janyng shyqpay túryp jýregindi suyryp alady. Maghan aitady-au: «Birindi biring ghizat etis, túrghanday beyne qorqyp jәne shoshyp» deydi. Qarashy, qorqyp otyrghanym az bolghanday jәne shoshuym kerek. Oipyrym-ay, Abayda: «Ash týiening kýisegenindey» deytin zәrendi úshyratyn teneu bar. Búl súmdyq ghoy, týiening ózi ash, ol qәitip kýiseydi. Búdan artyq qanday qasiret boluy mýmkin. Al endi Abaymen sóilesip kór. Qara shal óte qiyn adam. Keyde osy kisige «qatty renjip» qinalamyn, qarap otyryp adamnyng masqarasyn shygharady ghoy. Adam siyaqty birdeme aitayyn desen, bәrin aityp tastaghan. Qalay renjimeysin...

-  Sizding boyynyzgha Abaydyng uy әbden  taraghan-au shamasy. Zar men zaharyn kýnde jútasyz ba?

- Dәl taptyng bala!. Men Abaydy oqi-oqi  kәdimgidey ulanap qalghan pendemin. U basyma shyqqanda jaman sayajayyma baryp  japadan jalghyz jatyp alam.  Abaydan qashqan týrim. Qashsamda qútylmaymyn, bәribir týnde kelip biylep alady. Bir qarasam Abaydy oqyp otyrghanym. Tura týn ortasy bolghanda elesi keledi. Bylay qabyrghalap kelip, qarsy aldyma shyghyp alyp: «Ói, sen birdeme úghyp otyrsyng ba?» deydi ghoy. Osydan keyin qalay kýiinbeysin. Mening týk týsinbey otyrghanymdy bilip qoyady. Mine, búl sonday adam.

Keyde otyryp alyp ashulanam kelip. Abaymen renjisip qalghanda múnymdy  aityp marqúm Qayym Múhamethanqa barushy edim. Ol kisi: «I-i-iy... sen nemenege býlinip jýrsin?» deydi. Men aitamyn: «Qayym agha,  Abaydy óz aghayyndary qamshynyng astyna alyp, jon arqasyn tilip sabady.  Mal bar, dәulet degen jetedi. Aldyna týsetin ózinen aqyldy adam joq. Osy Abaydyng ólende nesi bar. Elge aqyl aityp qajeti qansha. Bardy da tayaq jedi. Tapqan qyzyghy osy ma?» deymin. Qayym agha aqyldy adam ghoy kenkildep túryp kýledi. Osyny aitamyn da shay da ishpey ketip qalam.

- Siz ótkendegi bir súhbatynyzda: «Abay, Shәkerim, Múhtar әlemi tútas dýniye» depsiz. Olarda Abay siyaqty «qiyn» adamdar ma?

- Oibay-au olar men siyaqty jaman adamdar boylay almaytyn sheksiz әlem emes pe. Múhtar Áuezov  - Abay emgen uyzben auyzdanghan soyqan ghoy. Alghash gharyp  tanyghanda oqyghany Abaydyng ólenderi men qara sózderi. Múhtar marqúmnyng ózining jazghany bar: «Alghash moldadan gharyp tanyp ýige kelsem, atam Áuez basqa balalar siyaqty qozy-laqpen oinatyp qoymay Abaydyng ólenderin oqytyp qoyatyn» -deydi. Osylay Abaymen auyzdanghan Áuezovtyng bilimi bizge qaydan kýsh beredi. Onyng ýstine ózi de sózsoqty adam.  Ekeui qosylyp alghanda «mening kýnim kýn emes». Endi oghan «týrmede» jatyp-jatyp jana bosaghan Shәkәrim kelip qosyldy. Búnyng ózi ýlken onomaliya. Qazaqsha aitqanda qoyanjym siyaqty dýniye, oidyng qaydan shyghyp jatqanyn, sózding astary qayda ketip barady týk anghara almay qalasyn.  «Mektep» degen osy, «dәstýr» degen sol. Osyny shala - pala úghyp alamyzda basqagha jetkize almay әlegimiz shyghady-au.

- Biz Abaydy ótken ghasyrda kommunistik iydeologiya túrghysynan nasihattap keldik. Sonyng ózinde asyp-tógilip jatty. Oghan siz aitqanday Shәkerim kelip qosyldy. Qazir osylargha jamau qospay «taza qazaqsha» týsinetin zaman kelgen joq pa?

- Qazir uaqyt ózgerip ketti. Abaydyng ózin mýlde qayta qarau kerek. Nege? Abaydy eng tereng týsingen, Áuezovtende artyq bilgen, danagóiding jatyryn jaryp shyqqan, tiridey sózin tyndap, ónegesin alghan, oqyghan, iygergen, tyrnaqtay kýninen qasynda jatyp sózin jattaghan adam - Shәkerim Qúdayberdiúly. Egerde Shәkerimdi bylay taman aparyp ainaldyryp kórseng  Abaydyng jana týri shygha keledi. Bylaysha aitqanda Shәkerimning ishinde taghy bir Abay jatyr. Biz osy jana Abaydy týstep-týgendep, tanyp, myna taghylym Abaydyng qay oiynyng balamasy, qalay týrlenui, qanday qaynardan aghyp shyqty, osyny ashpayynsha Abay tolyq ashylmaydy.

- Ne isteuimiz kerek?

- Ómiri óstip, ótirik talasyp jýremiz. Meniki jay bir  aita salghan sóz. Áytpese, Abaydy ashu qiyn. Qazirgi aqyndardyng óle jatqanynda 4-5 tom, keybireulerinde 15-20 tom óleng jinaqtary bar. Abayda bar bolghany 176 ólen, 3 poema, 45 qarasóz, 1 maqala. Al oqysang tausylmaydy.

- Bir maqalasy ne turaly edi?

- Álgi «Qazaqtyng shyghu tegi turaly» dep atalatyny. Shyqqan tegindi týsindirip beredi. Abay tarihshy...

- Osy maqalasynda  Abay: «Qazaqtyng shyqqan tegi monghol» dep nege aitty eken?

- Onday sóz bar. Biraq Abay biz sekildi arnayy zerttemegen adam. Keybir mәselede onday týsinigi  bolghan shyghar.  Mýmkin bir derekten alghan shyghar. Onysy bizge jetpegen. Tipti alghash  «Dala ualayaty» gazetine: «Bolys boldym minekiy», «Jazdygýni shilde bolghanda» deytin ólenderi shyqqangha deyin ózining jazghandaryna nazar audarmaghan. Keyin baryp «ói, mynau kerek eken ghoy!» dep jazghan dýniyelerin rettep jinay bastaghan.

- «Dala ualayatyna» ólenderi qay jyly shyghyp jýr?

- 1886 nemese 1889 jyldardyng biri. Dәl esime týspey túr. Osydan keyin sózine ózi mәn bergen. Ólenderin nasihattay bastaghan. Kórshi-qolan, sóz biletin aghayyn-tughandar kóshirip alyp oqityn bolghan. Onyng syrtynda tobyqtylar bóspeleu júrt. «Bizding Abaydyng sózi» dep basqa elge úzatylghan qyzdarynyng jasauyna aqynnyng ólenderin qosyp jiberetin bolghan.

- Aqynnyng qanday ólenderin qyzdyng jasauyna qosty eken?

- Ýilenu toyy, mahabbat toyy bolghannan keyin «Aytym, sәlem  qalamqas», «Kózimning qarasy»... degen siyaqty qyrlanyp-syrlanyp, bylqyldap-búlghaqtap, sózi júpar atyp túratyn ólenderin jasaugha qosqan boluy kerek. Abay ólenderinde  mәdeniyetti erotika basym. Ol sezim ghoy. Sezim bolmasa poeziya tumaydy.

- Abaydy alghash tanyghan Alash ziyalylary dep jýrmiz. Osy qanshalyqty ahiqat?

- Alash ziyalylary Abaydy tanugha úmtyldy. Biraq bәri emes. Mysaly, 1909 jyly Abay ólenderining alghashqy jinaghyn Peterbordan shygharugha at salysqan adamnyng biri - Álihan Bókeyhanov.

- Buraganskiyding baspasynan shyqqan jinaqty aitasyz ba?

- Sony aitam. «Buraganskiy» dep  ghalymdar qate jazyp jýr. Shyn aty - Iliya Boraganskiy. Qyrym tatarynyng túqymy. Ózi professor, kaligrafist bolghan.

- Peterborda túrghan ba?

- IYә, sonda túrghan. Boraganskiydyng baspasyn tauyp berip jýrgen -Álihan Bókeyhanov. Ári Abaydyng shygharmasyn ózimen birge alyp jýrip halyqqa nasihattaghan da - Á. Bókeyhanov. Mysaly, Pavlodardan 100 shaqyryp jerde «Túz qala» deytin kent bar. Ótken ghasyrdyng basynda osy jerde Álihandy patsha sheneunikteri tútqyndaghan. Tútqangha alynghan adamdy týrmege jappay túryp, alyp jýrgen dýnie mýlkin tekserip hattama jasaytyn tәrtip bolghan. Ol qazir de bar. Sondaghy Álihandy tútqyndau barysynda toltyrylghan hattamada: «Abaydyng ólender jinaghy - 1, baghasy 100 tenge» -dep jazypty.

- Janaghy Peterbordan shyqqan Abay  ólenderin jinap, baspagha  dayyndaghan da Álihan Bókeyhanov pa?

- Joq. Abaydyng ólenderin jinap әzirlegen - Kәkitay.  Ózi de Peterborgha Álihanmen birge barghan. 1912 jyly Kәkitay Ysqaqov qaytys bolghanda Álihannyng jazghan qazanama maqalasy bar. Sonda aitady: «Marqúm Kәkitay ekeuimiz Peterborgha baryp Abay ólenderining jinaghyn shygharyp edik. Eski  jazudan audaryp Kәkitay jana gharipke týsirip edi...» deydi.

-  1918 jyldyng basynda Alashorda ýkimeti Semeyge kóship keldi. Olargha Abay túqymdarynyn  býiregi búryldy. Solay ghoy?

- Mynany bilip alghan. Alashqa Abay túqymdarynyng býiregi búryldy ma, joq pa, bilmeymin. Biraq Alash azamattary Abaydyng ataghyna, túqymyna yqtap Semeyge keldi. Sebebi, onda ózi oqymysty, ghalym, qayratker Abaydyng balasy Túraghúldyng kózi tiri túr. Búl bir. Ekinshiden, qazaq mәdeniyetine qatysty alghashqy ortalyq Semeyde qúryldy. Ony esep komiyteti dep ataghan. Qazirgi mәdeniyet ministrligi siyaqty mindet atqarghan. Onyng úiymdastyrushy mýshelerining ishinde Abay boldy. Odan keyin, túnghysh ólketanu múrajay negizinde ghylymiy-kópshilik kitaphana Semeyde ashyldy. Taghy da Abay úiymdastyrushylar qatarynda boldy. Patshalyq Reseyding geografiyalyq qoghamynyng Semeyde bólimshesi ornady. Onyng mýshesi - Shәkerim Qúdayberdiúly.  Osylay qazaq topyraghyndaghy  alghashqy mәdeniyet nýkteleri Semeyde ashyldy. Barlyghy belgili dәrejede júmys istep túrdy. Ári Abaydyng balasy Túraghúldyng yqpaly halyq arasynda tótenshe kýshti edi.  Osylay Semeyge Alashorda keldi.

- Túraghúl Alashtyng qataryna qosylyp  qyzmet atqardy emes pe?

- IYә, Túraghúl Alashordanyng tapsyrmasymen Torghaygha baryp әsker bastap әkelgen. Semeyde Alash millisiyasyn qúrugha qatysqan. Olary kәdimgidey qyzyldarmen soghysyp jenip ketken. Odan keyin Semeyde «Jәrdem» degen baspa boldy. «Tan», «Saryarqa» jurnaldary osynda basylyp túrdy.  Túraghúl Alashty qoldap kósiltip-kósiltip maqalalar jazdy. Janaghy basylymdar tóniregine Rayymjan Mәrsekov, Halel Ghabbasov, Biyahmet Sәrsenov sekildi ghalamattar jinaldy.

- Osy basylymdardy kim qarjylandyryp túrdy?

- Ózimizding auyldaghy qazaqtyng baylary qarjylandyryp túrghan. Mәsele bylay bolghan ghoy. Joghardaghy ghalamattardan basqa Álihan Bókeyhanov, Mirjaqyp Dulatovtar aqyldasyp otyryp sayasatqa qarsy maqalany  búrq etkizedi. Jandaramdar maqala avtoryn sol kýni týrmege jauyp tastaydy. Áytpese jurnalgha aiyppúl salady. Ziyalylar jurnalgha aiyppúl saldyrghansha ózderi baryp týrmege jatyp shyghady. Sodan әlgi oqyghandar el ishine jaushy shaptyrady. «Azamatymyzdy týrmege qamap qoydy, shygharyp alatyn qarjy jiberinder!» deydi. Qazaq qyzyq halyq ghoy, «Oybay, pәlenshekeng Sibirge aidalyp ketpesin!»  dep baylar aqsha beredi. Sol aqshagha әlgiler gazet-jurnalyn shygharatyn bolghan. Aqsha tausylatyn kezde taghy bireui «tentek» maqala jazyp  әlgi әdisti qaytalaydy. Osylay kýn kórgen.

- Shәkerim qajy Semeyde qúrylghan Shyghys Alashordanyng Bas qazysy bolghany jayly  derek bar ma?

- E, ony elding bәri biledi. Semeydegi Alashorda býgingining tilimen aitqanda Shәkerimdi Jogharghy sottyng tóraghasy etip saylaghan. Ol turaly ózining «Úmtylghannyng ómiri» deytin shygharmasynda jazyp ketken. Qazylyq isteyin dep barsam eshkim oryn bermeydi. Qyzyldarmen biylikke talasyp qyrqysyp jatqan kez. Sodan bereke bolmaytynyn bildimde: «ishim auyrdy» dep auylgha ketip qaldym, deydi.

- Siz Shәkerim qajynyn  ólimi jayynda ne bilesiz?

- Áli aitylmay jýrgen mynaday bir aqihat bar. 1931 jyly 5 qyrkýiekte ýlken kóterilis bolghan.

- Qay jerde?

- Shynghystauda. Sonymen birge Shúbartauda da kóterilis bolghan. Osy eki kóterilisti «úiymdastyrushy Shәkerim»  degen el arasyna kýdik taraghan.  Kóterilisti Semeyden әsker shyghyp basyp tastaghan. Odan keyin kóteriliske qatysqan adamdar top-top bolyp jansaughalap tau-tasqa qashady ghoy. Osylay apalas-tópeles bolyp jatqan tústa Qarabúlaqtaghy shoshalasynda otyrghan Shәkerimge ózining balasy Ziyat keledi. Qasynda Ázimbaydyng Berdeshi bar.  Olar aitady: «Jýriniz Qytay asamyz!» deydi. Qajy ýndemey otyra beredi. Sózge Berdesh aralasady: «Siz birge jýriniz! Ol jaqqa sizdi ertip aparsaq, bedeldi bolamyz. Barmasanyz óltirip sýieginizdi әketemiz. Onyng ózi bizge bedel bolugha jarap jatyr»-deydi. Berdesh әsire qatygez adam. Arghy betke óterinde tiline kómbegen ózining tuystaryn týgel atyp ketken.  Sonymen Berdesh qajyny kóndiredi. Shәkerim aitady: «Jaraydy aitqandaryng bolsyn. Mening Botaqan asuynda jasyrghan qoymam bar. Ishinde jazghan kitaptarym qalyp barady. Soghan baryp keleyin».

Qytay asyp ketuge saylanyp otyrghan top sonda da qajygha senbey ózining ataqty qonyr atyn alyp qalyp, syryn bilmeytin tor qasqany mingizip jiberedi. Eger qonyr at taqymyna tiygende  eshkimge ildirmes edi. Sonymen Shәkerim qoymasyna ketip bara jatyp, jolda bandylardy quyp jýrgen qyzyl әskerding kózine týsip qalady. Olar: «oybay, bandylardyng bireui әne, ketip bara jatyr ústayyq!» dep túra úmtylady. Shәkerim jaryqtyq túra qashady. Osylay atyp jibergen.

-  Áskerler qashqan adamnyng Shәkerim qajy ekenin tanymaghan ba?

- Árkim әrtýrli aitady. Shyn mәninde atqangha deyin tanymaghan. Aqyry atqan әskerler qajynyng sýiegin týiege artyp Baqanasqa alyp keledi. Shetteu bir qoragha týsip sýiekti  «endi ne isteymiz» dep otyrghanda bir top әskeri bar Qarasartov keledi. Kele salyp aighaylaydy: «bәrindi qúrtam, joghaltam, nege atasyndar!» deydi. Sebebi: «Shәkerimdi tiridey ústa!» degen tapsyrma alyp kele jatqan beti eken. Sol jerde ýshtikting sotyn úiymdastyryp osylay da, osylay: «qatty qarsylyq ýstinde Shәkerim oqqa úshty» dep hattama toltyrady.

Bәri bitkenen keyin topyrlap jýrgen júrtqa: «myna mýrdeni alyndar, ózdering jerlender!» deydi. Eshkimnin  batyly jetip mәiitti jerleuge ala almaydy. Qyzyldar ótirik «jem tastap» kim kelip sýiekti alsa sony taghy atqaly túrghanyn júrt biledi. Osy oqigha kezinde managhy Berdesh bastaghan top ishinde Shәkerimning ýlken úly Ziyat bar bir belding astyndaghy saydyng ishinde tyghylyp otyrady. Búl 1931 jyly qazan aiynyng 2 kýni bolatyn. Erteninde Berdesh bastaghan top sýiekti jerleuge batyly jetpey týgeldey Qytay asyp ketken.

-  Sodan qajyny kim jerlegen?

- Tang atqannan keyin әskerler qajynyng mәiitin  alyp ketedi. Ana saygha aparady, myna saygha aparady. Olardyng artynan kózge týspey Kәrimqúldyng Qabyshy degen azamat erip otyrady. Ákesi Kәrimqúl Shәkerimmen zamandas, әri qúda-qúdandaly adamdar eken.  Bir zamatta әskerler mәiitti Qúrqúdyqqa alyp keledi. Búl arada Maybasardyng bәibishesi May apang qaytys bolghanda ziratyn túrghyzu ýshin kirpish qazghan ýlken apan bar eken. Soghan әkelip  qajynyng mәiitin  tiginen tastap ketedi.

- Osynyng bәrin әlgi Qabysh kórip túrghan ba?

- IYә, kózimen kórgen jalghyz adam osy Qabysh. Alystan baqylap qarap túrghan.

- Artynan Ahatqa mýrdeni tauyp bergen kim?

- Osy Qabysh. Alghash 1958 jyly ertip baryp kórsetti.

- Ákesi atylghanda Ahat qayda jýrgen? Ol da Qytay asyp ketken be?

- Ahat Qytaygha barmaghan. Ol 1929 jyly  týrmege qamalyp sottalyp ketken. Ákesi ólgen song bosap shyqqan. Bertinde ózin sottaghan adamgha rahmet aityp, qúshaqtap betinen sýiip әlek bolatyn jaryqtyq. «Nege olay isteysiz?» degenderge: «Eger meni osy adam sottap jibermegende bәri bir әkeme ilesip tayrandap jýrip, birge atylyp keter edim» deytin. Rasynda osy sózining jany bar.

Ahat týrmede qoyan baghypty. Ol turaly  Tólegen Smaylovtyn  kitabynda jazylghan. Osy kitaptan kóp derek tabugha bolady.

- Tólegen Smaylov ta týrmede bolghan ba?

- Joq. Týrmede jatqan dosy Ahatty Tóleujan Smayylov izdep barghan. Qoyanyn baghyp jýrip ózin izdep kele jatqan Tóleujandy bayqap qalghan Ahan: «Qash Tóleujan, maghan jolama qash, men júqpaly aurumyn» - deydi eken. Onysy men «Halyq jauy» atandym kesirim saghan da tiymesin dep ózinshe dosyna qaljyndaghany.

-  Ahat jaryqtyq týrmeden bosaghanda aghasy Ziyat Qytay asyp ketken, әkesi oqqa úshty. Qalay kýn kórdi eken?

- Bertinde, Ahannan  «әkeniz ólgennen song kýniniz ne boldy?» dep men súramaymyn ba. Sonda aitatyn: «Týrmeden shyqtym da Qytay asyp keteyin dep oiladym»-deydi. Sodan Maqanshygha qaray jol tartqan.  Jolay súraghandargha «Maqanshyda túratyn Túraghúldyng qyzy Mәkenge ketip baram» dep aitady eken. Maqanshygha jetpey jolda Mәkenning kýieui Úlyqbekti ústap әkele jatqan adamdargha kezigedi. Dereu rayynan qaytyp Tarbaghaydy bókterlep basy aughan jaqqa jýre bergen. Bir qarasa Lepsige kelip qalypty. Sodan poyezge otyrghanda Almatydan biraq shyqqan. Sonda baryp Áuezovty panalaghan.

- Janaghy Qabyshtyng istegeni erlik eken.

- Búl týk emes. Qabyshtyng naghyz erligi mynau: әkesi Kәrimqúl men anasy Qanymgýl  qaytys bolghanda ózenning arghy jaghyndaghy óz auylynyng ziratyna jerlemey adam ayaghy barmaytyn Qúrqúdyqqa әkelip Shәkerim qajynyng qasyna jerlegen. Qajynyng sýiegi jatqan apandy úmytyp qalmau ýshin osylay jasaghan. Onysyn eshkimge aitpaghan. El bolsa: «mynanyng esi dúrys emes shyghar» degen de qoyghan. Qabyshtyng osy erligin baghalap myna men eki jyl búryn Qúrqúdyqtaghy  әkesi men sheshesining basyna eskerkish túrghyzdym.

- Ahat әkesining mәiitin 30 jyldan keyin qazyp alyp qayta jerledi. Osy oqigha turaly naqty biletin adamnyng birisiz. Ne aitasyz?

- Qajynyng jatqan jerin 1958 jyly Ahat alghash kelip kórip ketkeni jayynda jogharyda aittym. Sodan 1961 jyly shilde aiynyng 27 kýni  mýrdeni qazdy. Eki kýn qazyp әkesining sýiegin tyrnaghyna deyin týgendep sanap aldy. Sodan tamyzdyng 8 kýni Jiydebaygha aparyp Abaydyng ziratynan 60 metr jerdegi dónning ýstine jerledi. 1984 jyly Ahattyng ózi dýniyeden ótkende dәl osy aragha әkesining qasyna aparyp men óz qolymmen jerledim.

- Shәkerim qajynyng sýiegin qazyp alghannan keyin ekinshi ret qalay jerledi?

- Jiydebayda Árhamnyng úly bar edi. Sonyng ýiine әkelip shamadandaghy sýiekti qoydy. Janazasyn shyghardy. Jetisin berdi. Segizinshi kýni jerledi. Ahat ghajap adam edi. Saghan myna aitayyn: 1983 jyly jeltoqsannyng 23 kýni Ahattyng Reseyde túratyn balasy «Fizuly qaytys boldy» degen habar keldi. Qayym Múqametqan ekeuimiz baryp estirttik. Tura bir kýnnen keyin jeltoqsannyng 24 kýni mening balamnyng ýilenu toyy bolatyn. Sodan qaytti deysiz ghoy: «Sender eshkimge aitpandar men balamnyng toyyna qatysayyn»-dedi. Toygha qatysyp erteninde óz balasyn jerleuge úshyp ketti.

-   Ahat әkesining aqtalghanyn kóre almaghan eken ghoy. Kózi tirisinde «әkem aqtalady, shygharmasyn halyq qayta oqityn bolady» degen sezimde boldy ma?

- Ahannyng taghy bir kisiligi qashan barsang әkesining qoljazbasyn kóshirip otyrady. Kóshirgenin senimdi adamdargha taratady. Ákesin aqtau turaly Qayym ekeui birigip tórt patshagha aryz jazdy. Onyng bәrin men jiberemin. Aldymen Brejnevke jazdy, habar bolmady. Artynan Andropovqa, Chernenkogha jazdy. Bizding hat barghansha patshalar ólip qalatyn bir zaman ótti.

- Ataqty «qiqar» qariya Shәkir Ábenov turaly ne bilesiz?

- Shәkir Ábenov әulie adam edi. Asqan bilimdi, oryssha qanday sauatty. Ákesi Áben Abaymen shen talastyryp, bәsekelesip ótken. Abay Semeydegi ólketanu múrajayyna qyrdan dýniyeler jiberip túrghan. Áben bolsa odan asyp týskisi kelip Ombydaghy dala muzeyine eksponattar tapsyrghan eken. Juyqta sonyng deregin taptyq. Shәkerim aqtalghanda Semeyde ýlken jiyn ótti.  Kýn jauyp túr. Halyqtyng yqylasy sonday birde-bir adam jiyndy tastap ketpedi. Osyghan Shәkir qelip qatysty. Ózing siyaqty jurnalister súrap jatyr: «Shәke, siz Shәkerimdi kórdiniz be?» deydi. Sonda Shәkir: «Áy, Shәkerim menimen qúiryghyn sýrte me, ol ózi siyaqty bolys Ábenmen sóilesedi emes pe. Men ol kezde it quyp jayynda jýrgen jyndymyn»-deydi. Sonda jasy toqsannyng ýstinde. Bir auyz ótirik aita almaytyn adam edi. Basqa bireu bolsa qiystyryp soghyp jiberse kim bilip jatyr.

- Sizben qatty dos bolghan deydi. Shyn ba?

- Ras. Ekeumiz qatty dos boldyq. Minezi qiqar, albaty adam shydamaydy.  Biraq bilmeytini joq. Ony taghy aita bermeydi. Birdemelerdi suyrtpaqtap súraymyn. Otyryp -otyryp aldady da tura tang atar aldynda eng bir jaqsy әngimelerdi aita bastaydy. Men qalghyp ketem. Oyana kelsem jeti atamdy kóshirip boqtap otyrady. «Nege boqtaysyz?» desem, «Jәi, әnsheyin qalghyp ketken ekensing oyatqanym ghoy» - dep, juyp shayady.

Shәkir biz siyaqty adamdarmen talaspaydy. Ol Maghjan Júmabaevtarmen sóilesedi. Zamandasy ghoy. Ol Sәkenmen ýzengiles jýrgen adam. Iliyas, Beyimbettermen dostas-dәmdes bolghan adam.

- Aytpaqshy Shәkir aqsaqal Sәken Seyfullinge at qosshy bolyp jýrgeni turaly birdeme aitty ma?

- Aytty. 1931 jyly ashtyqtyng kýiip túrghan kezinde Sәken kәdimgi komandirovkamen Ýrjar, Maqanshy ónirin aralaugha shyghady. Qasyndaghy at qosshysy - Shәkir Ábenov. Shәkennen men: «Sәkenge qalay erip jýrdin?» dep súraymaymyn ba. Jaryqtyq aitatyn: «Áy, anau Sәkening jaman jylauyq eken. At ýstinde sorayyp otyryp alady da, enkildep jylaydy-ay kelip»-deytin.

- Sәken nege jylady eken?

- Oibay-au adamdar ashtyqtan qyrylyp jatqan joq pa. Jol boyy tenkiyip-tenkiyip ólip jatqan qazaq. Qoldan keler qayran joq. Sәken osyghan kýiinip zar enireydi ghoy. Býkil qazaq auzyna qaraghan adamnyng enkildegeni Shәkirge qorash kóringen shyghar. Bertinge deyin Sәkenning atyn aitpay «jylauyq komissar» dep qyljaqtap otyratyn.

-  Shәkir atamyz Múhtar Áuezovpen de jora-joldas bolghan adam ghoy. Ol turaly birdeme aitty ma?

- Múhtar Áuezov Shәkirden ýlken. Sondyghy shyghar Shәkir ol kisini qatty syilap otyratyn.  Ózim kuә bolghan bir oqighany aitayyn. Birde issaparmen Almatygha Jazushylar odaghyna barsam Shәkir de sol jerde jýr eken. Meni kórip: «Áy,  beri jýr, ýstingi qabatta Múhtardyng úly Múrat otyr deydi, baryp kóreyik»-dedi. Bardyq. Múrattyng  qolynan qysyp biraz otyrdy. Alghash ret kórip otyr. Sodan: «Áy, Múrat, sening әkeng baryp túrghan myljyng adam edi» dep, týieden týskendey dýnk etkizdi. Múrat tegi shaldyng minezin biletin bolar jaylap ghana: «Nege?» dep súrady. Sondaghy aitqany: «Qasym Amanjolov bar bir top aqyn toyghansha araq ishtik. Erteninde basym zyrqyryp túr eken. Ne isterimdi bilmey  qoyyn dәpterimdi ashyp jiberip kózim týsken bir nómirdi tere bastadym. Sóitsem, Qúday atyp, Áuezovtyng ýiine týsippin. Meni birden tanydy. Ýni jyp-jyly «basyng auyryp túrsa bizding ýige tez kele qal!» degeni. Shauyp jettim. Ýstelding ýstinde bir bótelke araq túr. Auzy ashyq. Sodan ketti: anau jaqta soghys bolyp jatyr, myna jaqta dýnie ózgerdi... úzynsonar әngime bastaldy. Ýnim óship, ózegim keuip ólip baramyn. Sózi biter emes. Birde ary qaraghanda dayyn túrghan staqangha araqty qúidymda tartyp jiberdim. Áreng janym qaldy...» degeni bar.

- Shәkirding Jambyl aqyngha arnap shyghardy deytin shaypau-shalys  óleng bar. Sonysy ras pa eken?

- Jambylgha shygharghan Shәkirding óleni týbirimen ótirik. Men ózinen osyny on ret qaytalap súradym. Sonynda aitqan jauabyn jazap aldym. «Men onday óleng shyghargham joq, eger shygharu kerek bolsa basqasha jaqsylap shygharmaymyn ba» deytin.

Beken QAYRATÚLY

«Namys.kz» saytynan