(Duman Ramazannyng «PERI MEN PENDE» әngimesi boyynsha)

Bizding otandyq әdebiyettanudy aitpaghanda, barsha Shyghys gumanitarlyq iliminde dәleldeudi kerek etpeytin «ghylymy aksioma» әdeby aghymdar men baghyttardyng әueli Batystaghy hristian elderinde, odan keyin ret-retimen islam men shyghysta birinde – erte, birinde – kesh payda bolghany. Shyn mәnisinde, solay ma!?

Sopylyqty bizde aghym deydi de, onyng eki qyry – diny absurdtyq jәne diny magiyalyqty  biriktirip jiberedi. Osy ekeuin Europa әdebiyeti islam әleminen mýldem kesh iygergeni ghylymy esten tars shyghyp ta ketedi. Búl bir. Batys ghalymdarynyng hәm qalamgerlerining júrtty shatystyryp, әri dinnen alshaqtatyp, freydizmning qazyghyna baylap, «surrealizm» dep sala qúlash әdeby maniyfest pen әdeby platforma jasap jýrgenderi biz ýshin bar bolghany diny magiyalyq әdebiyet. Nege ekeni belgisiz ol bizde «sopylyq aghym» dep atalady, әri ghylymy túrghydan surrealizmmen esh sorpasyn qosqyzbaydy. Al, Jýsip Balasaghúnnan bastau alatyn әlemge ýlgi bolghan músylman simvolizmi turaly týrki ghylymy dýniyesinde eshkimde sóz etken emes. Óitkeni, bәrining ghylymy ensesin Batystyng әdebiyettanushylyq bedeli basyp túr.  Osy orayda «Nege bizdi Batys ruhaniy-mәdeny qúldanuy kerek!?» degen zandy saual tuyndaydy. Osy saualgha týrki gotizmining ózindik ereksheligi sanalatyn diny magiyalyq baghytyn (batysshalasaq, surrealistik aghymdaghy) qazirgi qazaq prozasynyng damuynda erek iz qaldyryp otyrghan – Duman Ramazannyng «PERI MEN PENDE» әngimesi arqyly jauap bermekpiz. Biz Aristotel tanghan konsepsiyany emes, Platondyq baghyttaghy konsepsiyany ústasaq, gumanitarlyq ghylymda kóp nәrsege qol jetkizer edik.

Magiyalyq realizm – Europa ýshin HH ghasyrdaghy jana әdeby qúbylys. Búl termindi Batys әdebiyettanuda eng alghash nemis óner tarihshysy Frans Roo ózining 1925 jyly shyqqan «Postekspressionizm. Magiyalyq realizm. Jana Europa beyneleu ónerining problemalary» atty enbeginde suretshilerding jana tolqynynyng kórkemdik әdisi retinde qoldandy. Aragha eki jyl salyp, atalghan enbekti ishin ara ispan filosofy H. Ortega-iy-Gasset ispan tiline audardy da, kenistiktegi ómirge úqsasymdy «magiyalyqpen» aralastyrghan magrealizm әlem prozasyna ózining bar ekendigin tanytty.

Osy birinshi angharghan italiylik әdebiyettanushylar men әdeby synshylar 1920 jyldardaghy últ prozasyndaghy әdeby aghymdy «Magiyalyq realizm» dep atady. Onyng nazariyattyq taghantasy 1927–1928 jj. jazushy M. Bontempelly shygharghan «Novechento» jurnalynda italiyan suretkerlerin aitpaghannyng ózinde, nemis qalamgeri G. Kayzer, aghylshyn jazushylary Dj. Djoys, D. G. Lourens, V. Vulif jәne fransuz prozashylarynyng shygharmalarynyng jariyalanuymen qalyptasty.

Resey zertteushileri últtyq magrealizmderining bastau kózinde N. V. Gogol tuyndylary, atap aitsaq, «Portret», «Neva danghyly» (1835), «Múryn» (1836) syndy Peterburg hikayattary túr dep uәj aitsa, biz magiyalyq realizm qazaq әdebiyetinde qissa-dastandar men M.Kópeyúly tuyndylarynan bastau alady dep nyq senimmen aita alamyz. Al, últtyq magrealizmdi prozada qalyptastyrghan Adam Mekebaev boldy, qazaq әngimelerinde osy salada Duman Razaman klassikalyq ýsh әngimeni («O dýniyedegi әngime», «Jan» jәne «Jyn») ómirge әkeldi.

Biz endi osy qalamgerding tórtinshi әngimesi «PERI MEN PENDE»-ni taldaugha bel sheshe kirispekpiz. Álem tarihynda oy jýgirtetin bolsaq, adamzat qashanda realdy ómirding sheginen shyghugha talpynys jasaydy. Mysaly qazaq islamgha qansha jerden sengenimen baqsylardy erekshe jandar dep sanauyn әli qoyghan emes. Ýndilerding ruhany dәstýrinde búl bolmys jalghan qúr eles dep sanalady. Qazaqta «dýnie jalghan» degen sóz tirkesi beker ómirge kelmegen. Basqa әlemning aiyryqsha sipatyn qabyldaudaghy kýy keshudi birinshi ret sóz etken jazushy jәne antropolog Karlos Kastanede boldy. Qazaq әdebiyetindegi baqsylar turaly jazghan qalamgerlerimiz J. Ahmedy men A. Altay da osy bir tylsymgha oranghan jandar turasynda óz romandarynda jekelegen epizodttardy arnady.

Endi Duman:

«Baqsy tek qana jasyl týsti qazaqy kiyimder kiyedi eken. Basynda jasyl pýlishpen tystalghan ýkili qúndyz bórik, ýstinde jasyl beshpent, iyghyna ilip alyp jýretin qúndyz jaghaly úzyn shapany men ish jaghynan kiygen jeydesining ózi jasyl matadan tigilgen, bútynda jarghaq shalbar, ayaghynda kebisti mәsi. Qolynda jylannyng qabyghyna úqsas súrghyltym zatpen qaptalghan úzyn asatayaghy bar. Aurulardy sonymen týrtpektep emdeydi eken. Kelinimdi kórip, týshkirip-pysqyryp, otpen alastap, sumen úshyqtady. Jeti týrli shópti sugha qaynatyp, oghan sýt qosyp, sony ishkizdi. Sonymen ne kerek, bir apta oqyp, baryn sala em-domyn jasady. Jetinshi kýni meni jeke shaqyryp alyp:

– Esh uayymdama, kelining tolyq jazylady. Biraq endi azdaghan demalys kerek, ýsh aidan keyin taghy bir ret әkelersin, al qazir bara berinder! – Sәl kidirip baryp, – Salaqsyp jýrme, em tolyq ayaqtalghan joq, eger qaytyp әkelmesen, auruy qaytadan qozyp ketui mýmkin! Onda obaly sening moynynda! – dedi qatang eskertip.

 Osydan keyin jan qala ma?! Baqsygha rizashylyghymdy bildirip, aitqan uaqytynda qaytyp әkeletinimdi aityp, uәde berip attandym. Quanyshymyz qoynymyzgha syimasa da, әbden shaylyqqan kónilde kýdik te joq emes edi.

Ýige qaytyp kelgen song oilanam,  baqsynyng jýzi tanys, bir jerden kórgen siyaqtymyn. Qaydan kórdim? Olay oilanam, bylay oilanam... Ábden basym qatty. Sodan bir kezde esime týsti-au!..» dep әngimening jyltyraghan shoghyna tamyzyq qúya týsedi. Osy aradan bastap sujettik ózge órilim bastau alady.

Núrgha bólenu (ózge realdylyqqa enu) XX ghasyrda batyseuropa әdebiyetinde shygharmashylyqtyng qajetti kezeni retinde tanyldy. Nemis jazushysy German Gesse «Biyser oiyny» romanynda oiyn magistri Kneht óz óreliligi arqyl beyrealdy әlemge enedi. Onyng songhy tarauy romangha kiristirme novella týrindegi «Ýndi ómirbayany» hikayatyna úlasqan. Onda avtor ýndi әlem tanuyn oqyrmanyna úsynady. Qazaq qalamgerleri de óz oqyrmanyna alash mifologiyanyng qúpiyaly qoynauyn qoparyp úsynatyn tyng tәsildi iygeru ýstinde. Oghan T.Rymjanovtyng «Gýl Aghashy» ertegi romanyn jatqyzugha bolady. Qazirgi qazaq aqyndary men jazushylary beyrealdylyqty kóne týrkilik mistikalyq ilimder arqyly tanyp-biluge talpynys jasaydy. Osy әngimening songhy sujettik bóligi kiristirme novella týrindegi «Ýndi ómirbayanyna» úqsaydy. Ári osylay eki taghdyrdy bir әngime boyyna syidyru últ prozasy ýshin erekshe janalyq.

Djeyms din turaly sóz etkende «qalamger parasaty mistika aldynda bas iyedi» degen tamasha oy aitady. óitkeni, әr qalamgerding aqyl-parasaty negizinen ekonomikalyq, psihoanalitikalyq, dini, intuitivtik, erik-jigerlik jәne jynystyq-tektik dep taramdalady. Osynyng negizinde avtorlyq diniy-senim, diniy-bilim, intellektualdyq pen sezimtaldyq birde – «sanalyqpen», endi birde – «sanasyzdyqpen» atoylay kórinedi. Osy orayda oigha V.S. Soloviyovting «Adamzat óli dene emes, tarih jasandy qozghalys emes» degen pikiri oralady. Óitkeni, Dumannyng surrealizmi «Batystyng belbalasy emes, prozadaghy Ahmet Iassauy dәstýrining kórinis beruining belgisi».

Biz babalarymyzdan múragha qalghan әdeby ýrdisti eskining jәdigeri dep sanaushylyqtyng «balalyq auruynan» aiygha almay kelemiz. Bizge zor múra qaldy. Biraq biz onyng qadirin biluden qaldyq. Barlyq әdeby ýrdisti Batystyng kózimen qaraudy daghdygha ainaldyrdyq. Shygharmashylyq prosesti alash balasynyng osylaysha elestetuining paydasynan góri ziyany basym. Biz óz jadymyzdy ózgening qúldanuyna mýmkindik berip aldyq. Batysqa ýiretkenimizben, Batystan ýirengenimizding shegi qayda, bólektenu men ýndesuding arajigin qalay aiyrugha bolady?! Hristiandyq magiyalyq realizm kóne týrkilik gotizmge ne qosty? Saual óte kóp әri oghan jauap berude óte qiyn. Shyn mәnisinde qazaq jazushylary ózgeler basqasha oilap qalady eken dep gallusinasiya, illuziya hәm ayan beruden bas tartpauy kerek. Óitken jaghdayda aqyldy aqymaqqa ainalyp, qiyaldyng bayraghyn jyghyp alamyz. Ózining erekshe әlemimen «qiyaldyng bayraghyn jyqpay» jýrgenderding arasynnan Duman Ramazandy bóle-jara aitugha bolady.

Biz alash shygharmashylyq qiyalyna túsau salghan qosarly qúlyp:  materialistik filosofiya jәne әdeby realistik kózqarastargha qalamgerlik sot prosesin jýrgizip, mehnatty kýreske týskender jayynda sóz etpekpiz. Orys әdebiyettanuy men mәdeniy-ruhany әlemi bizge engizgen osy eki qúbyjyq qazaq qalamgerining óreliligi men adamgershilik imandylyghynyng qas jauy retinde: «Batyssha jaz, Batyssha jaz» dep saytanday qúlaghyna sybyrlap túrady. Dumanday qalamgerlerimiz oghan qúlaq ilmey «Men týrkishe jazamyn» degen әdeby protesin hristian әlemine bildire bastady. Búny tek otandyq әdebiyettanudaghy ruhany kórsoqyr jan ghana sezinbeydi. Qarapayym oqyrman Duman Ramazan jatatyn buynnyng shygharmashylyghynyng bitimi bólektigin moyyndap ta ýlgerdi.

«Jurnalisting jýrmeytin jeri bar ma?! Birde jolym týsip, Qyzylorda oblysynyng Qazaly audanyna bara qaldym. Sondaghy Núrsúltan esimdi tarihshy tanysymnan adam sengisiz bir qyzyq әngime estidim. Mayyn tamyzyp aityp bergende auzymdy ashyp, kózimdi júma berippin.

– Búny qaydan estidin? – dedim tandanysymdy jasyra almay.

– Osyndaghy Beken aqsaqaldan, – dedi ol aghynan jaryla.

– Sol kisining ózine jolyghugha bola ma? – deymin qyzyghushylyghym odan sayyn artyp.

 Nege bolmasyn?! Auzyn ashsa, jýregi kórinetin kórkem minezdi jan. – dedi Núrsúltan qúrdasym. – Bizge qúda bolyp keledi, men jiberdi deseng boldy, jyly qabyldaydy. Ózi de qonaq jatyrqaytyn adam emes» dep avtor ózining beymәlim tylsymdy әlemin qúrugha alghashqy qadamyn jasap, oqyrmandy yntyqtyryp, debirgin qashyryp qoyady. Kim útady, kim útylady búl tylsymdy әlem shymyldyghyn týretin avtor men oqyrman ruhaniy-mәdeny әripestiginde ony tek osy әngimeni tolyq oqyp shyqqanda ghana úghyna alasyz.

Islam dýniyesi ýshin týk qúndylghy joq Batys qalamgerlerining avtorlyq anyqtamasymen hristian әdebiyettanuy kókke kótergen, TMD týrki dýniyesine teligen qaharmandar sheyit bolsa, biz músylman әlemi olardyng jol taba almay, keyipkerin amalsyz óltirip,  tosylghan jerinen óz keyipkerlerimizdi tabamyz. Ne bolmasa, mәngilik әdeby adasudyng túmanynan shygha almay qalamyz da, әdeby ataqtyng ornyna keyingi úrpaqtyng tabasyna qalamyz. Duman osy «Peri men pende» arasyndaghy tylsymnyng júmbaghyn sheshude avtorlyq tabagha qalmaudyng jolyn shygharmashylyq mehnat keshe otyryp taba alghan.

Osy tabagha qalmau últ sózin ústaghan prozaikterding miylety namysyn jany bastady.

Jalghan Batys katoliktik órkeniyetining tuynyng astyna mәdeniy-ruhany qúndylyqtardyng bәrin jiigha talpynu, ózge órkeniyet ókilderining izdenisterin jalghandyq dep sanaytyn konsepsiyany ornyqtyrdy.  Músylman magiyasy men Budda magiyasy ózinshe әlem. Ony úghynu ýshin sol dinderdi tútynghan jan boluyng kerek. Ári oghan batystyng kózәinegimen qaray almaysyn. Aqyl-parasat týpkirindegi «sanalyq» pen «sanasyzdyqty» әr órkeniyet diny kanondary negizinde ózinshe baghamdaydy. Jәne de týrlinshe tyiym salady.

Osynday tyiym salu – soghystan qashqan jigitter taghdyryn kýstanalau bolsa. Duman ony – Dәdәm Qorqyttyng tirligimen baylanystyrady. Búl qalamgerlik erlik. Jalghan sóilemeu hәm últtyq adaldyqtyng aq jolyn attamau. Endi osy oy týiindeuge kezek bereyik:

«1941 jyly Úly Otan soghysy bastalghanyn ózing de jaqsy bilersin. Auyldaghy jas jigitterdi kezekpen maydangha shaqyrta bastady. Sol jyly-aq qyrshyndarynan qiylghan talay bozdaqtyng sýiegi elge qaytyp oralyp jatty. Sodan audandyq qomissariyattan әskerge shaqyrtu turaly qaghaz kelgende soghysqa barghymyz kelmey, ýsh jigit aldyn-ala aqyldasyp alyp, ajaldan qashqan Qorqyt babamyz qúsap qashyp kettik. Qazaqstan men Qaraqalpaqstannyng ortasynda Qyzylqúm qúmy jatyr. Osy Qazaly audanynyng aumaghy ghoy. Ol kezde elsiz qúla týz, qu mediyen bolatyn. Sol Qyzylqúmnyng ishinde qashyp jýrdik. Sondaghy kәsibimiz ne deysing ghoy?! Qyzylqúmnyng ishimen adamdar ary qaray astyq tasidy, beri qaray әrtýrli zat-búiymdar әkeledi. Solardy toruyldaymyz. Shirkin, jastyq ne istetpeydi, manaydaghy auyldargha jaqyndap kelip, shetteu shyqqan maldardy aidap әketemiz. Sóitip kýn kórip jattyq. Bir keruenning sonyna taman qalyp qoyghan kәri atandy ústap alyp, minip jýrdik. Qosymyz bar, sony týiege artyp alamyz da, izimizdi jasyrghansyp, әri-beri kóship-qonyp jýremiz. Bir jerde kóp túraqtay almaymyz. Tym úzap ketpeymiz de. Adamdardyng kózine týse bermeuge tyrysamyz. Qysty kýni de qúmnyng ishi onsha suyq bolmaydy, qosymyzgha ot jaghyp otyra beremiz. Qyzylqúmda ne kóp, sekseuil kóp. Ang aulaytynymyz taghy bar. Endi qaytemiz, ólmesting qamy. Osylay qysty ótkizdik, kýlimdep kóktem shyqty. Bir kýni qosymyzdy ýlken bir qúmnyng etegine tigip tastap, shay iship otyrghanbyz.  Kózkórim jerden shúbatyla shyqqan týtindi bayqap...»

Duman jay bermeydi, tylsymdap beredi.

Duman Freydting saytan ilimin qospay sóilese ishi kebetin keybir ghylymdaghylargha «jadynyng oyanuynyn» Úlyq qúpiyasyn ózinshe tanytady. Duman «Totynama» ýrdisimen qazaq sanasyndaghy Úlyq Qúpiyany ashugha tyrysady. Ári júrttyng auzynda jýrgen tylsymdy el әngimesin oqyrman nazaryna hәm talqysyna úsynady.

Qazaq әdebiyetindegi tylsymdylyq bir Dumanmen bitpeydi, әri ol qazaq ómir sýretin ruhaniy-mәdeny kenistikte mәngige jalghasa beredi.  Ýsh qashqyndy tylsymmen jazalap, әsker qataryna barghyzudyng qúdireti bey-jay qaldyrmaydy. Endi osy  «Ghajayyp tanytudyn» tolyq mәtinin bereyik.

Jaylap jótkirinip qoyyp, jasqanshaqtay lashyqtyng esigin ashtyq:

– Assalaumaghalikum! – dep ishke kirdik. Tór jaqta orta jastardaghy engezerdey er adam maldas qúryp otyr. Japadan jalghyz.

– Uaghalikumassalam! Ua, jigitter, kelinder, tórge shyghyndar, – dep ysyrylyp bizge oryn úsyndy. – Qaydan kele jatyrsyndar?

 Qazaqsha sóileydi. Tompaq bet, qyzyl shyrayly adam. Jýzinen núr tógilip, kózinen meyirim shuaghy shashyraydy. Sekem alatynday eshtene bayqalar emes.

– Oi, aghasy, biz Qaraqalpaqstangha bir tyghyz sharuamen jolaushylap bara jatyr edik. Lashyghynyzdan shyqqan týtindi kórip, arnayy búryldyq, – dedik ótirikti susha sapyryp. – Tanysyp-biliseyik degendey...

Ájetke jaraytyn birdene bolsa, qaghyp ketudi oilap, jan-jaghymyzgha jaltaq-júltaq qarap qoyamyz. Ilip alar eshtene joq. Tek bosagha jaqta kóneleu temir shaynek pen ýstine aq shýberek jabylghan ydys-ayaqtar túr. Sәlden keyin әlgi kisi:

– Endi kelip qalghan ekensinder, bir-eki kese shay iship ketinder, – dedi qonaqjaylylyq tanytyp. Bizding kýtkenimiz de osy sóz edi. Izdegenimiz aldymyzdan tabylghanday quanyshymyz qoynymyzgha syimay túrsa da:

–  Aytqanynyz bolsyn, aghasy! – dedik ózimizshe sypayylyq saqtap. Ol bosagha jaqqa qarap basqa bir tilde, birtýrli maqammen sarnap qoya berdi. Sol-aq eken, shaynek ózinen-ózi kóterilip kelip, ortada janyp túrghan ottyng ýstingi jaghyna ilinip túra qaldy. Aq shýberek ortamyzgha dastarhan bop jayyldy, onyng ýstine qoydyng basynday qara nan top ete týsti. Artynsha ýlken pyshaq jarq ete qalyp, bizge qaray baghyttalyp kele jatty. Shoshyp kettik, zәremiz zәr týbine jetti. Eki kózimiz pyshaqta, túra qashugha dayyndala bastadyq. Biraq, abyroy bolghanda pyshaq bizge taqaghan joq, ózinen-ózi nandy turady da, jandy zat siyaqty qaytadan ornyna baryp jata qaldy. Sol kezde baryp «Uh» dep demimizdi bir-aq aldyq. Sosyn kishkene keseler  auada qalqyp kelip, әrqaysymyzdyng aldymyzgha túra-túra qaldy. Álgi kisi bizben emes, kózge kórinbeytin basqa bireumen ózgeshe tilde sóilesip otyr. Ara-arasynda әielding synghyrlaghan dauysy shyghyp qalady. Biz onyng ne dep otyrghanyn týsine almadyq.

Azdan song búrqyldap qaynay bastaghan shәinek kóterilip kelip, kesemizge kezekpen shay qúya bastady. An-tanbyz, qoryqqanymyzdan tilimiz baylanyp qalghanday boldy.

– Áy, jigitter, sender ýreylenbender, shay qúiyp berip jýrgen jengeylering ghoy, – dedi jana tanysymyz jyly jymiyp. Sosyn tamaq batsyn ba, qúiylghan shaydan úrttaghanymyz da joq. Tezirek qaramyzdy batyrudy oiladyq.

–  Aa... aa... Agha sau bolynyz, aman bolynyz! – deuge ghana shamamyz әzer jetti. Biz týregelip jatqanda ol asyp-saspastan:

– Áy, jigitter, kelmey jatyp ne boldy senderge, astarynnan su shyqty ma? – dedi jaybaraqat týrde. Biz onyng sózine jarytyp jauap ta qatpastan, qúrghaq rahmetti jaudyryp, aldy-artymyzgha qaramay zytyp otyrdyq. Tipti qoshtasugha da múrshamyz kelmedi. Sodan sudan shyqqan sarshúnaqtay sýmpiyip qosymyzgha qaytyp kelip:

–  Mynau jyn ba, peri me? – dep qaraday qorqyp jattyq. Boyymyzdy ýrey biyledi. Týni boyy әrneni bir oilap, kóz ile almadyq. «Adam senetin nәrse emes qoy mynau. Sirә, búl jyn bolu kerek, bizdi Qúday saqtaghan shyghar!» – deymiz bir-birimizge. Búndaydy kórmek týgil, estigen de emespiz. Ertesine qosty tez arada jyqtyq ta, týiege artyp alyp, «bәleden mashayyq qashypty» degendey, túrghan jerimizden edәuir úzap kettik. Tirshilik etuge ynghayly bir jerge kelip, qosymyzdy qayta tiktik. Ishimizde eti tiri, ku tildi bir jigit bar edi. Sonyng ayaq-astynan batyrsynyp shygha kelmesi bar ma:

– «Qoryqqangha qos kórinedi» degen. Bizge jalghyz adamnan qorqyp ne boldy ózi, búl masqara ghoy, aitudyng ózi úyat. Men bilsem, ol bir kóz boyaushy alayaq, onda eshqanday tylsym qúdiret joq. Qayta baryp mәn-jaydy anyqtap súrayyq, aitsa aitar, aitpasa tonymyzdy sheship almas, nesine qorqamyz?! – dedi boyyna bir erekshe jelik bitkendey jelpinip. Ekinshi jigit te ony qostap:

– IYә, aitqanyn  kónilge qonady, barsaq barayyq. Biraq týie men qosty osy jerge qaldyryp keteyik. – dedi saqtyq oilap.

Men qansha jýreksinsem de, namysqa tyrysyp, eshqanday toqtau sala qoymadym. Bir jaghynan búl qúpiyanyng syryn bilgim keldi. Sonymen bәrimiz bir ortaq sheshimge kelip, qaytadan keri izge týstik. Qansha jerden jigerimizdi jany týssek te, boyymyzda qorqynysh basym. Ájeptәuir alystap ketippiz.  Týtin kóriner emes. «Áy, ol osy uaqytqa deyin ay qarap otyr deymisin, ketip qalghan shyghar, tym qúrymasa ornyn kórip keteyik» dep jýgire basyp kelemiz.

Jal-jal bolyp jatatyn qúm tóbeler bolady. Sonday bir qúm tóbege shyqqanda tómende túrghan ózimizge tanys lashyqty kórip, kónilimiz kóterilip qaldy. Manayynda tiri jan joq. «Ot jaqpay otyrghan shyghar, nede bolsa bara kóreyik!» degen oigha bekindik. Álgi batyrsynyp kele jatqan jigit:

– Áy, ol da adam balasy ghoy, beker qorqasyndar! Qoryqpandar, men ózim odan bәrin súraymyn, sender tek qasymda qara kóbeytip túrsandar boldy, – dep ayaghyn nyghyzday basady. Ekeumiz artynda salpandap kelemiz. Sodan zulap otyryp jetip bardyq. Aldynghy jaqta qasqayyp kele jatqan «batyrymyz» lashyqqa taqap bardy da, sәl kidirip, jótkirindi. Eshqanday dybys shyqpaghan son:

– Assalaumaghaleykum, – dep esikten basyn súgha bergeni sol edi, atylghan purjinaday qaytadan keri serpildi. Art jaghynda әlipting artyn baghyp túrghan ekeumizdi qagha-magha ananday jerge baryp shalqasynan gýrs etip qúlady. Qapelimde ne bolghanyn týsine almay qaldyq. Sabazynnyng kózi alaqtap ketken. «Ne boldy?» degenimshe bolghan joq, til qatugha da shamasy kelmey, atyp túryp, túra qashty. Biz de jýgire jóneldik. Qos ókpemizdi qolymyzgha alyp, aldy-artymyzgha qaramay zytyp kelemiz. Sizge ótirik, maghan shyn, әlgi «batyrdyn» shashy tikireyip túryp ketken. «Áy toqtasayshy, toqtasayshy» dep aighaylap kelemin, qúlaq asar týri joq. Múnsha jýirik bolar ma, jetkizer emes. Tek anda-sanda art jaghyna jaltaq-júltaq qarap qoyyp, «Áy, jýgirsendershi, jýgirinder!» dep bezek qaghady. Zәresi úshyp ketken. Týrinen adam shoshyrlyq. Sodan qosymyzgha jaqyndaghan kezde bir-aq toqtady. Alqynyp túrmyz, ter basyp ketken. Ay, bir jeti-segiz shaqyrym toqtamastan jýgirdik-au deymin.

– Ne boldy? – deymiz enteley týsip.

– Oibay, sender súramandar, men aitpayyn, Qúday saqtasyn, Qúday saqtasyn, – dey beredi.

–  Áy, ne boldy, aitsayshy! – deymiz eki jaqtap. Ol art jaqqa jaltaqtap qarap qoyyp:

–  Joq, tezirek qosqa jetip alayyqshy! – degennen basqa eshtene aitpaydy. Onyng appaq quday quarghan jýzine qarap odan sayyn qútymyz qashty.

Sodan ne kerek, aqyry alqynyp qosymyzgha da jettik-au.

–  Qosty jyghyndar, qashu kerek, ketu kerek búl mannan! – dey beredi bezildep.

–   Ei,  endi aitsanshy, ne boldy? – deymiz taghy da qosanjarlasyp.

–   Oi, súmdyq-ay!.. Esikti asha berip, әneukýngi kisining ortada jýresinen otyrghanyn kórip qaldym. Ony bastaryna aq sәlde oraghan bes-alty shal qorshap alypty. Esik jaqta otyrghan qaba saqaldysy maghan jalt qarady, shirkinning janarynyng ótkirin-ay, jasynday jarq etip, toq úrghanday denemdi dir etkizdi. Sodan kózden úshqan úshqynmen birge bir alapat kýsh keudemnen qatty soghyp, qalpaqtay úshyrdy ghoy. Qúday saqtasyn, búl jerden aulaq keteyik. Men birdene bilsem, búlar adam emes, jyn-shaytandar.  Ana lashyq solardyng úyasy bolsa kerek! – dedi dir-dir etip...»

Aqyry jigitter «Qashyp-pysyp jýrip ay dalada aram qatqansha, qan maydanda erlik jasap, abyroymen óleyik!» dep sheship, auylgha qaytyp, bәri de «ayyp batalionyna» alynyp, tek Beken ghana tiri oralady.

Kishi kelinin qaratyp kelgen aqsaqal Pauiddin baqsyny sol bayaghy japandaghy jalghyz lashyqtyng ishinde otyrghan qyryq jastaghy kisige úqsatady.

Osy súraq kókeyin tesip, aqyry kim ekenin biledi:

«– Qyrqynshy jyldardyng basynda soghysqa barudan qashqan ýsh jigit Qyzylqúmnyng ishin biraz sharlap edik. Birde qúpiya bir lashyqqa tap bolyp, tan-tamasha kýide qalghanbyz. Sonyng ishinen sizge qatty úqsaytyn bir adamdy kórip edik, qatelespesem, sol sizsiz-au! Ony odan keyin kórgen joqpyn, – dedim sózimdi nyqtay týsip. Baqsy basyn tómen sala ýn-týnsiz otyryp qaldy da, azdan son:

–   Oi, bauyrym-ay, este saqtau qabileting sonday kýshti eken, qatelespedin! – dedi keudesin kere auyr kýrsinip. – IYә, ol men edim!

–   Sol bir oqigha  әli kýnge deyin oiymnan ketpey jýr. Esime týsse, kýndiz týgil, týnde týsimnen shoshyp oyanam. Eger qúpiya bolmasa, sol bir júmbaqtyng sheshimin óziniz aityp bermeysiz be? – dedim synay qarap. – Ol jerde ne istep jýr ediniz?

Baqsy esh bәldengen joq, sol bayaghy sabyrly qalpyn saqtap:

–  Onyng qúpiya dәnenesi joq. Eger shynymen bilging kelse, aitayyn! – dep keng tynystap, tamaghyn keney jótkirinip aldy da, әngimesin bastady. – Ákemdi osy Qazalynyng manayyndaghy elding bәri biledi, әriyne, kózin kórgenderding kóbi dýniyeden ótip ketti. Ol kisi erekshe qasiyeti bar, әuliyelik daryghan ataqty baqsy bolghan. «Qara dýken» ústaghan. Qyzghan temirdi tilimen jalaytyn adam bolghan, sol «qara dýkennin» ishinde aruaqtary bolghan. Negizi baqsylar islam dinin onsha moyynday qoymaghan ghoy. Solay bola túrsa da, әkemning qoynynda Qúran jýretin.  Alaqanday ghana, syrty jyltyr kitap.  «Kezinde Samarqannan aldyrgham» dep aityp otyratyn. «Búl Qúran – qamqorshym, qorghanyshym» dep,  eshqashan janynan tastamaytyn. Tek dýniyeden óterining aldynda ghana meni shaqyryp alyp:

– Balam, elde kóptegen ózgerister bolyp jatyr. Tilimdi alsan, mening jolymdy qumay-aq qoy, baghyng baylanady. Kenes ýkimeti baqsy-balgerlikti qolday qoymaydy. Biraq, esinde bolsyn, men o dýniyege attanghannan keyin mening janymda jýrgen jyn-perilerding barlyghy seni jaghalaydy. Saghan kóshedi, saghan keledi. Seni periler ózderining әlemine kóterip alyp ketui mýmkin. Sondyqtan myna Qúran kitapty janynnan tastama, әrkez qoynynda jýrsin. Eger búdan aiyrylsan, jer betindegi tatar talqanyng tausylady. Osyny jadynnan shygharma! – dep qúran kitabyn qolyma ústatyp ketti.

Men mәselening mәnisin tolyq týsine qoymasam da, әiteuir ony joghaltyp alsam bir jamandyqtyng bolaryn sezip:

– Jaraydy, әke, aitqanynyzdy búljytpay oryndaymyn! – dep qoynyma sýngitip jiberdim...»

     Duman bir kiristime әngimeden ekinshi kiristirme әngimege shygharmanyng shyrayyn ketirmey, jenil auysady. әri tylsymdylyq auany oqyrmandy ózine elitip baurap otyrady. Osylaysha kiristirme novellagha qúrylghan tamasha tuyndy óz sujettik-kompozisiyalyq synyn búzbaydy.

...Sodan keyin kóp úzamay әkem o dýniyege attandy. Kóz jasymyzdy kól qyla jýrip, aqtyq sapargha arulap shygharyp saldyq.

Áke amanatyna adal bolugha tyrysyp, qasiyetti qúran kitapty tós qaltamnan tastamaytyn boldym. «Kýndiz de, týnde de janynda bolsyn! Eshqashan alshaq qoyyp úiyqtaushy bolma!» – degen ósiyet sózin eshqashan esimnen shygharghan emespin. Sóitip ýsh-tórt jyl boyy ony boytúmarday boyymda saqtap, bir sәtke úmyt qaldyrghan  joqpyn.

Biz jylda biday, kýrish, tary, qauyn-qarbyz egetinbiz. Birde shildening shilingir aptabynda auyl manyndaghy dariyanyng jaghasynda egistikke su jiberu ýshin ketpenmen terlep-tepship aryq qazyp jatqam. Jiyrmagha jana shyqqan kezim, bilegimde búla kýsh oinap túrghanymen, ystyqqa shyday almay, denemdi sergitip alu ýshin suyq sumen juyndym.  Kiyimderimdi sheship qoygham. Qyza-qyza úzap ketippin. Esimnen qalay shygharyp alghanymdy ózim de bilmeymin, qúran beshpentimning jan qaltasynda qalyp qoyypty. Oiymda eshtene joq, bir alyp emenning kólenkesine baryp, azyraq demimdi basyp alayynshy dep arqamdy tósey otyra qalsam, albasty basyp, qalghyp ketippin. Kózimdi ashsam, basqa bir jerde jatyrmyn. Júmaq pa dersin?! Jer-dýniyening bәri jap jasyl. Basymdy kóterip, jan-jaghyma jaltaqtay qaraymyn. Manayymda bóten tilde sóileytin, beytanys adamdar jýr. Týrleri de, kiyimderi de ózgesheleu. Jer betindegi tirshilikke mýlde úqsamaydy, ózge әlemge ótip ketken siyaqtymyn. Mening oyanghanymdy bayqap qalsa kerek, basyna sәlde oraghan orta jastaghy engezerdey erkek qasyma jaqyndap kelip:

–  Pauiddiyn, – dedi kýlimsirep. Men sasqalaqtap ornymnan atyp túrdym. – Armanymyz seni osynda әkelu bolatyn, soghan qol jetkizdik. Sen periler elindesin! Saghan sýikimdi qyzymdy beremin, sýiikti kýieu balam bolasyn, bizben birge túrasyn!

Sodan ne isterimdi bilmey, jantalasyp jan terge týstim. Búlqynyp bylay  jýgirdim, júlqynyp olay  qashtym, biraq qayda barsam da sol jap-jasyl әlem. Sodan janaghy dәusary saq-saq kýlip:

–  Qashyp qayda baram deysin?! Sen adamdar arasynda emes, periler elinde ómir sýru ýshin jaralghansyn! Ákeng de solay edi. Biraq, ol Qúrandy janynan bir eli tastaghan joq, sóitip bizge aldyra qoymady.

 Ol kәdimgi qazaq tilinde, yaghny maghan týsinikti tilde sóiledi. Áytpese olardyng tili men sóileu mәneri mýlde bólek eken.

Sodan ne kerek, men periler elinde jiyrma jylday ghúmyr keshtim. Amalsyzdan perinin  qyzyna ýilendim, solarmen birge ómir sýrdim. Tilderin ýirendim, dәstýrlerine qanyqtym, tylsym qúdiret-kýshterin mengerdim. Allanyng әmiri-ay, perining qyzymen erli-zayypty bolyp jiyrma jylday birge túrsam da, aramyzda bala bola qoyghan joq. Elimdi, jerimdi, tughan-tuysqandarymdy esime alsam, sanam saqqa jýgirip, oiym ongha bólinip, jýregim qan jylaydy. Saghynyshtyn sarghayyp, janym jabyrqau tartady. Qas-qabaghymdy múng torlap, keudem sher-shemenge tolady.

 Qazir oilaymyn, ne degen aqymaq bolghanmyn, Qúdaydyng basqa salghany osy eken dep jýre berippin ghoy! Sodan jiyrma jylday uaqyt ótkennen keyin ghana «Ey, men múnda naghyp jýrmin, el-júrtym qayda» dep oilana bastadym. Jer planetasyna,  adamdar arasyna qaytyp barghym keldi. Jatsam da, túrsam da osy bir oy kókeyimnen ketpey qoydy. Alayda «qalay ketem, tughan jerge qalay jetem?» degen saual tuyndasa, túla boyym múzdap qoya beredi. Sodan jipsiz baylanyp, taghy da eki-ýsh jylday jýrip qaldym. «Nemenege kegejem keri tarta beredi, perilerding neden qorqatynyn, olargha qarsy kýresuding amal-aylasyn jaqsy bilem ghoy. Endeshe, neden qorqamyn, odan da perining qyzyna shyndyqty ashyp aityp, basyn ainaldyryp kóreyin. Sóitip birge qashugha kóndireyin!» degen oigha bekindim. Sosyn «Aghayyn-tuysty әbden saghyndym, adamdardyng arasyna barayyqshy» dep kýnde qúlaq etin jey berdim. Kózimnen jas, tilimnen zar tóktim. Perining qyzynyng kórkine aqyly say bolatyn. Ótirik aityp ne ghylayyn, biz bir-birimizdi shynymen jaqsy kórdik. Ol meni týsindi. Sóitip bir kýni jylap otyryp kelisimin berdi. Tek «adamdar arasyna barsaq, sen tiri qaluyng mýmkin, al meni óltiredi ghoy» dedi janary jauteng qaghyp. Óitkeni periler elinde arnayy jazylghan zang bolmasa da, tәrtip  sonday qatal. Tәrtip búzghandar qatang jazalanady. Keshirim jasalu degen týsinik atymen joq. Eger qashyp ketse, perilerding ony tiri qoymaytynyn jaqsy bilsem de, «joq, olay deme, ekeumizding de tiri qalugha tolyq mýmkinshiligimiz bar» dedim aldausyratyp.  «IYә, shynymen adam balasyn saghynyp jýrgenindi bilemin. Biraq, men jer betinde ómir sýre almaymyn ghoy, sen sol jaghyn oiladyng ba» dedi qyz múnayyp. Sosyn amalsyzdan ótirik aitugha tura keldi. «Adamdar arasyna baryp, shamaly ghana uaqyt  bolamyz da, keri qaytamyz. Men adamdardy kórip, mauqymdy bir basyp keleyinshi» dedim betim býlk etpey. Áriyne, ol sene qoyghan joq, biraq «Jaraydy, kerek bolsa, saghan degen aq-adal mahabbattym ýshin ómirimdi qiyayyn!» dedi jylamsyrap. Meni shynymen jaqsy kóretin, maghan jan-tәnimen berilgen edi, bayghús.

Qyz kóngennen keyin kóp úzamay jer planetasyna jol tarttyq.  Perilerding eli gharyshta. Olarda alys-jaqyn degen úghym bolmaydy. Baratyn jerleri qansha qashyq bolsa da, zyr etip jyldam úshyp bara salady. Kelinshegimning kómegimen ony men de jap-jaqsy mengerip algham. Sodan úshyp jerge týsken kýnning erteninde sender tap boldyndar. Jiyrma jyldan keyin qayta kórgen alghashqy adamdar edinder. Qasymda zayybym boldy. Biraq oghan kórinuge bolmaydy. Sondaghy dastarhan jayyp, shay qúiyp berip jýrgen sol bayghús bolatyn. Senderdi, yaghny adamzat balasyn sonday bir saghynyshpen kórdim. Sol ýshin ghoy, dastarhan  jaydyryp jýrgenim. Eger ekinshi mәrte kórgen bolsam, onday ystyq yqylas bildirmes edim, óitkeni bizge qúpiyany ashugha bolmaydy. Sodan ýsh-tórt kýn ótkennen keyin jiyrma jyl júbymyz jazylmaghan júbayym «Elge qaytayyq!» dep qynqylday bastady. Ol menen aiyrylghysy kelmedi, al men oghan kóne qoyghan joqpyn. «Men jer betinde qalam, ketseng ózing kete ber, jolyndy bógemeymin!» dep qasarysyp túryp aldym. Mening óz erkimmen qaytyp barmaytynyma kózi jetken perining qyzy «Olay bolsa, jaraydy. Ne kórsem de senimen birge kórem, seni tastap eshqayda ketpeymin!» dedi qinala-qinala. Men de oghan әbden bauyr basyp qalghan edim, shyny kerek, qimadym, ketkenin qalamadym. Tórt-bes kýnnen keyin izimizden quyp qughynshylar da jetti. Bizdi op-onay tauyp aldy. Qyzdyng әkesi men aghalary keldi, olardyng dәstýri boyynsha alghashqy keliste maghan eshnәrse istey almaydy. Aldymen qyzdaryn  óltirip, alyp ketedi. Sosyn ekinshi ret qayyra kelgen kezde meni de qatang jazalaydy. Olardyng alghashqy kelgen kezderinde sender taghy keldinder ghoy.  Men sol sәtte ortada әrqaysysyna bir basymdy iyip, keshirim súrap, jalynyp-jalbarynyp otyrghanmyn. Sol joly qyzdy mening kózimshe qinap óltirip, mәiitin elderine alyp ketti. Bir aptanyng ishinde ainalyp kelip, mening de janymdy jahannamgha jiberuleri kerek edi. Men sodan  qústay úshyp Qazalygha keldim de, osy ózing kórip otyrghan ýidi tez arada túrghyzyp aldym. Olardyng temirden óte almaytynyn jaqsy bilemin. Sosyn olar músylman periler, haram nәrselerge jolamaydy. Mening it pen mysyq siyaqty ýy januarlaryn kóp ústaytynym sol. Al myna temir ýiden shyqsam, mening kózimdi qúrtatyny aiday aqiqat. Olar tónirektep jýrse, men birden sezip qoyamyn. Kelmegen bolsa da anyq bilemin, onday kezde dalagha shyghyp, esh alansyz kýndelikti tirligimdi jasay beremin. Dese de kóbine-kóp osy temir ýiden úzap shyqpaugha tyrysamyn. Búl ýy mening jay ghana baspanam emes, jau óte almaytyn qamalym, qorghanym. Sodan kóp úzamay nemisting qyzyna ýilendim. Músylman emes, kәpir ghoy, hristian dinin ústanady. Al endi búl maghan ekinshi qorghanysh boldy. Ýshinshi qorghanysym – iyt-kýshikterim men mysyq-mәulenderim. Mende bir emes, ýsh qorghanys bar. Sondyqtan onsha qorqa da qoymaymyn. Olar kelgenmen, bәribir meni ala almaydy. Tipti endi mening kerek bolmay qaluym da bek mýmkin, qartaydyq qoy! Mine mening basymnan ótkizgen jaghdayatym, kórip-bilgenim osy. – dep әngimesin ayaqtaghan edi Pauiddin baqsy».

Osylaysha, Beken aqsaqal ózi bilgen qúpiyany jayyp salady.

«Kýn qyzaryp úyasyna batyp barady. Auzynda Allasy, jýreginde imany bar seksendegi qarttyng ótirik aitpaytynyna sengendikten de әngimening әserinen aryla alar emespin. Osydan keyin periler meni de kóterip әketetindey kórinip, boyymdy birtýrli qorqynysh sezimi biyledi. Qoiy qaranghylyq týspey, tezirek qonaq ýige jetip alugha asyghyp, ayaghymdy jyldamdata basyp kelemin.

Kenet tu syrtymnan kýbirlegen dybystar estilgendey boldy. Dauys tipti qúlaghymnyng dәl týbinen shyghatyn siyaqty. Sasqanymnan art jaghyma qaraugha da batylym barmay, algha qaray túra jýgirdim.

Zymyrap kele jatqanmyn, ayaghym birdenege shalynyp ketkendey boldy da, ekpindep kelip, etpetimmen qúladym. Ar jaghy esimde joq. Kózimdi ashsam, mine qyzyq, jap-jasyl baqtyng ishinde jatyrmyn», – dep әngime tylsymdana bastalyp, tylsymdana ayaqtalady.

Ózderi dinnen aulaqtaghan Batys әdebiyeti tylsymdylyqtyng Shyghysqa tәn ekendigin moyyndaydy. Jazushy bizdi balasha sendire aldy ma, әlde, Batys birde – dinsizdikpen, endi birde – ayarlyqpen sanamyzgha sinirgen hristian diny týsinigining shyrmauynan qútqara aldy ma, o jaghyn osy tuyndyny den qoya oqyghan oqyrman ózi týiindey jatar.

Duman – óz tól әdebiyetining surrealiysi, búl ataqty odan eshkimde tartyp ala almaydy. Jyl sayyn onyng әngime janryndaghy surrealistik tuyndylaryn oqushylardyng sany arta týsedi. Ár oqyrman osy tórt әngime arqyly onyng qalamgerlik daralyghynyng әldebir qyryn ashyp otyrady. Búl әngimeler kezinde babalarymyz, endi býgingi úrpaghy bizder de senetin tylsymdy әlemning shymyldyghyn týretin «qara kitaptyn» әrqaysymyz ózimizshe ashatyn jabyq betterin paraqtaugha  jeteleydi. 

Ábil-Cerik Ábilqasymúly

Abai.kz