Býkil ghúmyrymyzdy әnmen әldiylep kele jatqan ayauly kompozitor Ábilahat Espaevtyng tughanyna biyl 100 jyl tolyp otyr.

Jýrek pernesin dóp basqan talant

Bәrimiz de bala boldyq. Anamyzdyng alaqanynan airylghymyz kelmey, qyzyldy-jasyldy boyauy jarq-júrq etken mektepting tabaldyryghynan jýreksine, iymenshektey attaghanymyz әli este. Ózimiz qúralpy balalardyng kóptiginen be, әlde «kele ghoy...» dep jymiya qarsy alghan múghalimderding jyly kózqarasynan ba, jýrek lýpilimiz basylyp, tez ýirenisip kettik. Keyinnen әn sabaghynda nemese merekelik dumandy keshterde:

– Kel, balalar, oinayyq,

Oynayyq ta kýleyik... – dep әn shyrqadyq, qol ústasyp biyledik. Biraq «Oylan, tap!» dep atalatyn ol әnning avtorynyng kim ekeninde sharuamyz bolghan joq. Qaytesiz, oiyn balasy-daghy.

...Aragha birer jyl salyp pioner atandyq. Moynymyzgha alqyzyl galstuk taghyp, ózimizdi ýlken azamat sezindik. Sol sәnimizge qaray aitar әnimiz de ózgerdi. Endi mektep horynyng aldynghy qatarynda qasqayyp túryp:

– Batyr bala, batyr bala Bolatbek,

Batyr bala sovettik jas pioner! – dep sanqyldaytyn boldyq. Ol kezde «Batyr bala Bolatbek» әnin kim jazdy – súramappyz da. Súray qoyatyn da jasta emespiz, týsinikti ghoy.

...Bizding kezimizde kishkentay qúlynshaqtyng óse kele mindetti týrde tay, qúnan, sosyn dónen shyghatyny sekildi pioner bolghan bala týpting týbinde komsomol bolmay qoymaytyn. Sol búljymas dәstýr boyynsha alqyzyl galstukpen birimiz qimay, birimiz quana qoshtasyp, komsomol qataryna óttik. Jauapkershiligimiz arta týsti, shyrqar әnimizding de shyrayy ózgerip sala berdi. Endi bayaghyday balang dauyspen emes, eresek jigitterge tәn gýrildegen juan ýnmen «Bizding komsomoldy» aitatyn boldyq. Kenes Odaghy men AQSh-tyng arasy ushygha kele «qyrghiy-qabaq soghysyna» úlasyp, kenes halqy jappay jantalasa qarulanugha qarsylyq tanytyp jatqan kezeng bolghandyqtan, tynysh ómir sýrudi ansaghan, soghys ataulydan sharshaghan halyqtyng sol kónil-kýiin dóp basatyn dýniyelerge de súranys az emes-ti. Qayyrmasy:

– Shyrqandar, kel, dostar әr elde

– Beybit kýn jasasyn әlemde! – dep ayaqtalatyn «Beybitshilik saqtalady» әnining mektep keshterinde jii shyrqaluy da sol sebepti edi. Búl әnderding de avtory kim ekenine ol shaqta onsha mәn bere qoymappyz.

...Altyn úya mektebimizden týlep úshar sәtte bala kezimizden qolymyzgha qalam-qaghaz ústatyp, әlippe jattatqan múghalimderding qadirin shyn týsingendey boldyq. Ýlken ómirge qadam basar aldynda ózimizden keyingi shuyldaqtardyng ortasynda bizge qol búlghap qala bergen ústazdarymyzgha degen qimastyqtan:

– Ústazym menin, ústazym,

Ózinmen ótken qys-jazym.

Qaldyrghan izing mәngilik

Jadymda túrar janghyryp.

Ústazym menin, ústazym, – dep «Ústazym» әnin shyrqadyq. Múny da kim shygharghanyn oilaugha múrshamyz bolghan joq.

...Jyldar ótip, birimiz erjettik, birimiz boyjettik. Keshe túlymshaghy jelbiregen kórshi synyptaghy kórkem qyzdyng shashynan tartyp oinasaq, býgin sonyng bir auyz lebizine zar bolyp, keshkilik terezening týbinde telmirip túratyn boldyq. Jәy túrsaq meyli ghoy:

– Asqaqtata salghanym jaylau әni,

Baqqan malym jaylaudyng bolghan sәni.

Qay jerimnen min taptyn, qalqatayym,

Mening jazghan hatyma jauap kәni? – dep «Marjan qyzdy» aityp, manghazdanyp túrdyq.

Qyzdar da qarap qalmay:

– Qusang da, jigit, qanshama,

Jolatpaymyn manyma.

Áurelenbe, sharshama! – dep «Qyz quumen» nemese:

– Qyzda bolsa ýmitin,

Batyldau bol, jigitim! – dep «Qyz әzilimen» jauap qatatyn.

Keyin armannyng jeteginde alysqa qúlash úryp ketken song sol sәtterding ózin saghynyp:

– Áli esimde, әli esimde sol bir kez,

Kóz aldymnan ketpey qoydy-au, móldir kóz! – dep «Áli esimdeni» aittyq.

– Dostar, dostar, jýrsing qayda?

Birge edi ghoy janymyz.

Eske alysyp osyndayda

Kel, shyrqayyq bәrimiz! – dep jastyq shaqty ansap, «Qaydasyndar, dostarym?» әnin de talay әuelettik. Dәuren-ay desenizshi. Biraq «adamnyng jýregindegi perneni dóp basatyn osy әnderding avtory kim eken-ey?» dep qyzyqpappyz-au tegi.

Sóitsek, qazaqqa tәi-tәy basqan bala kezinen qayta oralmas jastyq shaghyn saghynar qariya bolghansha aitar әn jazyp berip ketken kompozitor – Ábilahat Espaev eken ghoy! Kәdimgi «qazaq valisining koroli» Shәmshi Qaldayaqovtyng ózi «Eshqanday kommentariydi qajet etpeytin, aty anyzgha ainalghan túlgha!» dep bagha bergen Ábilahat! Qanday ghajap әnder jazsa da, keude kermegen, kerisinshe, onasha ghúmyr keshken qarapayym Ábilahat!

Suret: Avtordyng jeke múraghatynan alyndy.

Ómirin әnge arnaghan adam

Ábilahat Espaev 1925 jyly 25 qarashada Qostanay qalasynda dýniyege kelgen. Ákesi Smaghúl ataqty Ybyray Altynsarinmen atalas, aghayyndy adam eken. Sodan bolar, ol kisi de bala tәrbiyesine erekshe kónil bólipti. Anasy jastay qaytys bolghan son, asharshylyq jyldary sayasy ózgeristen seskengen Smaghúl alty jasar Ábilahatty ertip, kindik qany tamghan tughan jeri Qostanaydan – Merkige, keyin Shu audanynyng «Algha» auylyna qonys  audarady. Sóitip, qasiyetti Áulieata jeri Smaghúl qariya әuletining tamyr jayghan qútty mekenine ainalady.

Ábilahat mektep bitirer jyly ústazy, qazaq tili men әdebiyeti pәnining múghalimi A.Sapaqovtyng ólenine «Tughan el» әnin shygharghanda, auyl adamdary birden ýirenip alyp, әuelete shyrqaghan desedi. Kókireginde túnyp túrghan óner halyqtyng kiyeli ýnine úlasqan Ábilahat búghanasy qatpasa da 1943 jyly erlermen birge Úly Otan soghysyna attanady. Keyin sol jyldardy tolghana eske alyp, «Dnepr turaly jyr» әnin shygharady. Búl әnning ólenin aqyn Syrbay Mәulenov jazghan-dy. Dnepr shayqasynda jaraqat ta alghan, tabighatynan zerek, bilimge qúshtar jigitti Mogiylev qalasyndaghy joghary әskery uchiliyshege oqugha jiberedi. Ony 1945 jyly ýzdik bitirip shyghady.

1948 jyly әskerden oralghan jas ofiyser mektepke múghalimdik qyzmetke túrdy. 1951 jyly Almaty konservatoriyasynyng (qazirgi Qúrmanghazy atyndaghy Qazaq últtyq konservatoriyasy) kompozitorlyq fakulitetine oqugha týsti. 1953 jyldan Qazaq radiosynda muzykalyq redaktor boldy. Á.Espaev, negizinen, әn janrynda (әn, romans, hor, ballada) shygharmalar jazdy.

HH ghasyrdyng 50-70-jyldary otandyq muzyka ónerining qarqyndy damyghan kezi boldy desek, әn janrynda óndirte, jemisti enbek etken Ábilahattyng orny erekshe edi. Onyng «Aqquym» (óleni J.Moldaghaliyevtiki), «Aq sәule» (Q.Amanjolov), «Marjan qyz» (S.Adambekov), «Qazaq chastushkasy» (M.Álimbaev), «Shofer keldi qyrmangha» (T.Ysmayylov), «Qyz quu» (Q.Satybaldiyn), «Beybitshilik saqtalady» (N.Shәkenov), «Respublika turaly jyr» (I.Mәmbetov), «Torghay tolghauy» (Gh.Qayyrbekov), «Soldat sәlemi» (N.Shәkenov), «Tolqidy Tobyl» (S.Túrghynbekov), «Saghynysh eken bala kez» (O.Áubәkirov), «Ózing de jigit, qyzyqsyn» (M.Álimbaev), «Qyz әzili» (Q.Shanghytbaev), «Jigit jauaby» (Á.Jәmishev), «Ústazym menin, ústazym» (A.Shamkenov), «Qaydasyndar, dostarym» (Q.Ydyrysov), «Oramal» (Gh.Ormanov), t.b. әnderi halyqqa keng taraghan.

Á.Espaev – 240-qa juyq әn men romanstyng avtory. Q.Amanjolovtyng «Dosymnyng ýilenui», S.Adambekovting «Kýn men kólenke», Á.Tәjibaevtyng «Toy bolarda» spektakliderine jәne IY.Bayzaqovtyng «Aqbópe» poemasy boyynsha radioqoyylymgha muzyka jazdy. 1973 jyly Mәskeude ótken Býkilodaqtyq әn bayqauynda J.Jabaevtyng sózine jazylghan «Odaghym – baqyt ordasy» atty әni ýshin jýldeli ekinshi oryndy iyelendi. Ábilahat Espaev 1980 jyly 30 sәuirde dýniyeden ótti.

Suret: Avtordyng jeke múraghatynan alyndy.

Ábilahattay daryndar jyl sayyn tumaydy

Kompozitordyng tústastary onyng rasynda da ómirde óte qarapayym bolghanyn aitady. Onyng әnderining keyingi jyldargha deyin asa kóp nasihatsyz, eleusiz qaluy da, bәlkim, sol sebepten bolar. Múnday beyghamdyghymyzgha ne deuge bolady? Janghalaqtyq pa, jauapsyzdyq pa? Bayaghy bala kezdegini qoyayyq, es bilgennen keyingi essizdigimizge ne joryq? Álde qazaqta Ábilahattar jyl sayyn tuyp, jyrghap jatyr ma?

Ras, Á.Espaevtyng tughanyna 80 jyl tolghan 2005 jyly talay tamasha әn keshterin úiymdastyryp jýrgen óner janashyry, belgili sazger Qaldybek Qúrmanәlining bastamasy boyynsha kezinde marqúm túrghan ýige eskertkish-taqta ornatyldy. Qyzy Gýlsim Espaevanyng kómegimen sazger әnderin jinaqtap, qayta jazdyryp, әn súltany – Ábilahatty eske alu keshin úiymdastyrghan Q.Qúrmanәli sodan beri múnday sharalardyng tórt-beseuin ótkizip ýlgerdi. Aldaghy uaqytta da sazger әnderine degen el yqylasy basylmaydy degen ýmittemiz. Degenmen nasihat әli de әlsiz sekildi. Ásirese jas buyn Ábilahat tuyndylarynyng talayynan beyhabar kýide qalyp keledi.

Endigi eskeriler bir mәsele mynau. «Kompozitor kezinde kenes ókimetining halyqshyldyghyna, kommunistik partiyanyng qazaq últyn úshpaqqa shygharatynyna shyn kónilmen sengen adam edi» deydi onymen jaqyn aralasqan adamdar. Ol kezde qazirgidey emes, iydeologiyanyng quaty kýshti edi ghoy. Sondyqtan bolar, Á.Espaevtyng lirikalyq shygharmalarymen qatar pioner, komsomol, partiya nemese qyrman, egin taqyrybyna jazylghan әnderi de az emes. Eger solardyng mәtinin qayta qarap, marqúmnyng tuysqandarymen kelise otyryp, kópshiligine jana óleng jazdyru mәselesin aqyldassaq, últtyq әn ónerimiz kenes iydeologiyasynyng salqynyna úrynghanymen qazaqy qaynaryn saqtaghan tamasha әnderding talayymen tolyghar edi-au...

Suret: Avtordyng jeke múraghatynan alyndy.

«Shәmshi alghashqy әnderin әkeme tyndatatyn»

Gýlsim ESPAEVA, Á.Espaevtyng qyzy:

– Ákemiz qatty sóilemeytin adam edi. Bir-eki sózben oiyn jetkizetin. Bizge jaqsy tәrbiye  berdi, «taza ómir sýru kerek» deytin. Onysy – adamgershiliging mol bolyp, shynshyl, tura joldan taymay, әrdayym kisiligindi joghaltpauyn  qajet degeni shyghar. Ákemizding bir aitatyny, «bireu esik qaqsa, qoryqpay ash» deytin. Onysy qiyndyqtan qoryqpa degeni shyghar dep oilaymyn. Jәne de bir aitqany «adamdardyng artynda qalma, aldyna da shyghyp ketpe, ortasha bol» deytin. Men kishkene kezimde osyny týsinbeushi edim. Múnda da ýlken filosofiyalyq oy jatyr eken-au…

Ákem tumysynan aqjarqyn adam edi. Muzykany jazyp otyrghanda tolqyp erekshe kýige týsetin…Án kelgende ysqyryp otyryp notagha týsiretin. Sosyn bólmesine kirip, esigin jauyp, alansyz әn shygharugha kirisetin. Biz eshqashan bóget bolyp kórmedik. Ómirimde bir ret rúqsatsyz bólmesine kirip barghanda selk etip shoshyp ketti. Onysy muzykagha berilip, oy qúshaghyna ketken sәtinde oyyn bólip jibergendikten de bolar dep oilaymyn.

Ákem óte úqypty jan edi. Qaghazy ýnemi retteuli túratyn. Radioda istegende óz shygharmalaryn әue tolqynynan bergizbeytin. Artyq әngimeni únatpaytyn. Shәmshi aghamyz әkemizden bes jas kishi bolghan. Ol kisi әkemizdi ústaz retinde qúrmet tútatyn. Osy ýiding ýlken úlymyn dep kýlip otyrushy edi. Shәmshi alghashqy әnderin әkeme tyndatyp, notalaryn kórsetedi. Sonda әkemiz «qanday daryndy kompozitor» dep, ónerine basyn iyip otyratyn. Ákemnin jan dosynyng biri – Núrsúltan Álimqúlov edi. Ekeui kóp әnderdi birge jazdy.  

«Ónerimen aspangha samghaytynnyng ózi – osy Ábilahat!»

Múzafar ÁLIMBAEV, Qazaqstannyng halyq jazushysy:

– Qazaq radiosynyng muzyka redaksiyasynyng bastyghy Maqsútbek Mayshekinning kabiynetinde Ábilahat Espaevpen jaqynyraq tanystym. Maydanger ofiyser eken. Menen bir jas kishi, ýili-barandy, kishkentaylary bar eken. Men әli sýrboydaqpyn. Men oghan:

– Atyng qyzyq eken, Ábilahat… Ábilhayat.

– Sening atyng da qazaqtyng tól aty emes qoy, – dedi Ábilahat.

– Sening atyng tym aighaylap túr eken, ómirsheng qúday, ghúmyrly qúdiret, – dedim.

– Pay, pay, әsem әn shygharatyndar, mensiz de aspangha samghaydy, mensiz de… – dedi ol.

– Qúday  qossa  ónerimen aspangha samghaytynnyng ózi – osy Ábilahat! – dedi Maqsútbek.

1954 jylgha deyin jastyqtyng seyil-serueninde jii kezdesip, duyldasyp jýrgenmen «mening ólenime әn jazshy» dep men de qiylghanym joq.

Mening Ádilhan Qayyrjanov degen ayauly dosym boldy. Soghan әzildep shygharghan ólenim edi. Men búl ólenimdi dosymnyng alibomyna jazyp bergem. Ol «Ózing de, jigit, qyzyqsyn» degen ólen. Bir kýni týski as ishuge Ábilahat, Sydyq (Múhamedjanov – red.) ýsheuimiz kafege bara qaldyq. Ángime barysynda esime týsip, ólendi oqyp bergem. Sydyq pen Ábilahat әn jazbaqshy boldy. Jyrym kelte bolghan song ortasyna bir auyz shumaq qosyp aldy. Eki әn osy kýnge deyin aitylady. Biri jiyi, biri siyrek. Ábilahat ekeuimizding óner yntymaqtyghymyz osylay bastalghan-dy.

Sәken Sybanbay

Abai.kz