2016 jyldyng Nauryz aiynyng sonynda últtyq ekonomika ministri Erbolat Dosaev ýkimet shildening 1-inen bastap elde auyl sharuashylyghy jerlerin azamattargha jeke menshikke auksion arqyly satu jәne sheteldikterge jalgha beru merzimin 10 jyldan 25 jylgha deyin úzartudy josparlap otyrghanyn habarlady. Sәuirding 24-inen beri Atyrau, Aqtóbe, Semey, Qyzylorda, Aqtau, Janaózen, Almaty, Oral qalalarynda  jer turaly zangha engizilgen ózgeristerge qarsy irili-úsaqty narazylyq aksiyalary ótuine baylanysty 1 mamyr 2016 jyly Qazaqstan preziydenti Núrsúltan Nazarbaev jer kodeksining dauly baptarynyng kýshin uaqytsha toqtatty.

RESMY DEREKTER:  Qazaqstan Respublikasynyng «Jer kodeksine ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» 2015 jylghy 2 qarashadaghy Zany qabyldandy, ol 2016 jylghy 1 shildeden bastap kýshine enedi. Onda bos jatqan auylsharuashylyq jerlerining bәrin auksion arqyly satu kózdelgen. Auksion barysynda jerding satyp alushysy anyqtalmasa onda nysannyng qúny tómendetilip, qayta satylymgha shygharylady. Jerdi satyp alghan azamat ony qayta satugha qúqyly.

Jer Kodeksine sәikes, jer jeke menshikke qazaqstandyqtargha ghana satylady. Al, shetel azamattary auksiongha qatysa almaydy. Olar tek 25 jylgha jalgha alady. Búl turaly QR Parlamenti deputaty jәne Últtyq ekonomika ministrligining basqarma jetekshisi Samat Sәrsenov aqtóbelik túrghyndarmen kezdesuinde osylay dedi.  (Samat Sarsenov «Sheteldikterge jer satylmaydy» 6.05.2016 jyl http://kerek-info.kz/kerek-akparat/2084-samat-srsenov-sheteldkterge-zher-satylmaydy.html).

«Jer 2003 jyldan beri satyluda. Qazir 3 mln gektar jer jeke menshikke satylyp, 65 myng gektar jer sheteldikterge jalgha berilgen». (S.Sәrsenov, ÚEM-ning basqarma basshysy.

http://www.azattyq.org/a/kazakhstan_astana_interview_with_samat_sarsenov/27714921.html).

«Men deputat bop jýrgende kóp jer arabtargha berilip ketti. Sonyng barlyghyn sheship, kýn tәrtibine qong kerekpiz. Jerdi jalgha bersek, tek óz azamattarymyzgha bereyik. Biz búghan týgeldey qarsymyz» (Múhtar Shahanov «Jerdi shetelge de jalgha berudi toqtatu kerek» 14.05.2016 jyl. http://qamshy.kz/home/show/6629).

«Auyl sharuashylyghy jerleri sheteldikterge satylmaydy. Satylatyny ónerkәsip óndirisine qarasty jerler. Mysaly, sheteldik investor zauyt salsa, zauyt ghimaraty men qúrylys túrghan jer uchaskesi sheteldik azamattiki sanalady. Yaghni, sheteldikter ónerkәsipke arnalghan jerlerdi satyp ala alady» (QR Últtyq ekonomika ministrining orynbasary Q.Óskenbaev. 20.04.2016 jyl «Últ Aqparat». http://ult.kz/18983/sheteldikterdin-kandaj-zherdi-satyp-aluga-kykygy-bar/).

«Jer kodeksining 24-babyna sәikes, sheteldikter men oralmandargha jer satylmaydy. Olargha 25 jylgha jalgha beriledi. Qazirgi tanda 10, 15 jәne 49 jylgha berilgen jerler odan әri jalda bola beredi». (QR ÚEM Qúrylys, túrghyn ýi-kommunaldyq sharuashylyq isteri jәne jer resurstaryn basqaru komiyteti tóraghasynyng orynbasary B.Smaghúlov 20.04.2016 jyl «Últ Aqparat»).       

«Qazaqstan Reseyge 63 myng gektar jerin jalgha beretin boldy. «Mәsele zymyran qaldyqtarynyng qúlau traektoriyasynyng ózgeruinde. Yaghni, búryn olar Jezqazghan aumaghyna qúlap kelgen bolsa, endi Aqtóbe oblysyndaghy Yrghyz audany jәne Qostanay oblysyndaghy Jangeldi audandarynyng aumaghyna qúlaytyn bolady. Barlyghy 63 myng gektar jer bólinip otyr: 22 myny Aqtóbe oblysynda, 41 myny Qostanay oblysynda ornalasqan», — deydi viyse-ministr. (4.07.2016 jyl «Últ Kz» (http://ult.kz/23540/kazakstan-resejge-63-myn-gektar-zherin-zhalga-beretin-boldy/#comment-16748).

«Qazaqstan jerining jalpy aumaghy – 272 mln ga, onyng ishinde auyl sharuashylyghyna paydalanylyp jýrgen jer – 100 mln ga, bos jatqan bosalqy jer – 100 mln ga.

Jer 2003 jyldan beri satyluda. Sol jylghy jer kodeksi qabyldanghannan beri jerding 3 million gektary jeke menshikke satylghan. Qalghany jalgha berilgen.

65 myng gektar jeri sheteldikterge jalgha berilgen.

Shamamen 1,7 mln ga jer alghashqy satugha dayyndalyp jatyr». (4 mamyr 2016 jyl, Últtyq ekonomika ministrligining qúrylys, túrghyn ýi-kommunaldyq sharuashylyq isteri jәne jer resurstaryn basqaru komiyteti basqarmasynyng basshysy­ S.Sәrsenovting dereginen.

http://www.azattyq.org/a/kazakhstan_land_protest_interview_with_samat_sarsenov/27715081.html).

Jer satudyng «PAYDASY» jayly K.Mәsimov ókimetining keltirgen uәjderi:   

1.  Auyl sharuashylyghy jandanady. Qarsy uәj: Auyl túrghyndaryna jerdi satpay-aq jalgha berip, memleket kómektesse boldy. Mysaly, arzan payyzben qaryz beru, MTS-terding qyzmetin qalpyna keltiru, su jetkizip beru t.t.  Onday tәjiriybemiz bar. Ony jaqsy biletin auyl qariyalarynyng kózi tiri.  

2. Aqshagha kenelemiz. Uәj: Jaraydy, jerdi qazir satyp, budjetting jyrtyghyn 2 mlrd dollarmen jamadyq delik. Kelesi jyly nemizdi sata­myz?! Bizde basqa satatyn ne qaldy? Áriyne, qazirgidey qysyltayan, qiyn shaqta qolynda qarjysy bar adamdardyng jer saudasynan útary kóp. Al, qarapayym halyqqa onday paydasy tiyemeytini aidan anyq. 

3.  Jerding azyp-tozuyna tosqauyl qoyylady.  Uәj: Qalay jasasang da jerdi ýzdiksiz paydalanu jerding qúnarlylyghyn tómendetedi. Ejelgi tәjriybege jýginu kerek. Negizgi tәsilderding biri, jerdi uchaskelerge bólip demaldyru, nemese auyspaly egin tәsilin qoldanu. Himiyalyq «tynaytqysh» qoldanudy azaytyp, tabighy «tynaytqyshtardy» qoldanugha bet búru. Qazirgi tanda, diqanshylardyng basym kópshiligi satugha shygharatyn ónimderine ghana «himiyalyq» tynaytqyshtar qosady, al ózderi jeytin ónimderine paydalanbaydy.                           

4.  Elimizding ekonomikasy kóteriledi. Uәj: Úlan baytaq dalamyzdyng asty men ýstindegi bar baylyghyn (altyn, kýmis, shyrysh, múnay, gaz t.t.) satqanda kótirilmegen ekonomikany jer satudan týsetin azghana aqshamen kóteremin deu baryp túrghan ekonomikalyq sauatsyzdyq.

5.  Auylsharuashylyghy damidy. Uәj: Auyl sharuashylyghyn damytu ýshin jer paydalanudaghy tәjriybesi mol auyl túrghyndaryn josparly týrde qalagha kóshirudi úiymdastyrudyng qanday qajeti bar edi. Orys tildi ókimetting birneshe jyl boyy toqtausyz jýrgizgen «urbanizasiya» sayasaty bәrimizding kóz aldymyzda bolghan joq pa? Áli de jýrip jatyr. Orys tildi ókimet bizdi búl jerde de aldap soqty. Esimizde bolar, últtyng ziyalylary últtyq iydeologiyany ekonomika menen qatar qolgha alu jóninde mәsele kótergende, birinshi aqsha tabayyq, dep últtyq iydeologiyany keyinge qaldyrghany. Onyng qorytyndysy tilimiz ben sayasatymyzdyng jәne mәdeniyetimizding «tizginin» Reseyding qolyna, al dinimizding «tizginin» arabtardyng qolyna berdik. 25 jylda el biyligining memtilde tili shyqpauy jәne myna «múzjarghysh» salafiyler sonyng jemisi.

6.  Óz ónimimizdi jep, eksportqa shygharamyz. Uәj: Jer eguge sheteldi aralastyrmay-aq shyghyp jýrgen joqpyz ba? Búdan tәjriybemiz óte mol. Tipti key saladan әlem elderining eng aldynghy qataryndamyz. Qazaqstan astyghynyng eksportqa shyghyp ketkeli әldeqashan emes pe?

7. Qazaqstannyng jeri bos jatyr, sol jerlerdi iygeremiz. Uәj: Aqiqatyn da, qarapayym qazaqtyng egin egip, baspana (ýi) salmaq týgili, «tauyq ketek» salatynda jeri joq. Ókimet bergen uәdesin oryndamady. Bos jatsa da esh aiyby joq. Biz iygermesek, úrpaghymyz iygeredi.

«Jer reformasy jónindegi komissiyanyng ýshinshi otyrysynda qogham qayratkeri әri atalghan komissiyanyng mýshesi Múrat Ábenov elimizde túrghyn ýy salu ýshin 1 millionnan astam azamat 10 sottyq (auyl halqyna 20 sottyq) jer alu kezeginde túrghandyghyn aityp, osy mәselening sheshiluine kómektesu kerektigin aitty, - dep habarlaydy. (28.05.2016 jyl «Qamshy Kz» (http://www.qamshy.kz/home/show/6927).

8.  Jer satyp memleket bayityn bolady. Uәj: Bayityn memleket emes tek qana sheneunikter men baylar. Memleket sheneunikter men baylardan túrmaydy. Memleketting negizi kәdimgi qarapayym qalyng qazaq.  Sheneunik te, baylar da osy halyqqa qyzmet jasaugha tiyis. Bizde búl kerisinshe bolyp túr. Múnyng sony jaqsylyqqa aparmaydy...

ZIYaNY: 1. Joghary da aitqanymday, jerge tek sheneunikter, iri baylar jәne sheteldikter ie bolady. Bizding búlay oilauymyzgha tolyq negiz bar. Sebebi, Qazaqstan biyligi jer iyeleri turaly aqparatty qúpiya saqtaytyn zang qabyldap jibergen. Jariyalasang sottap jiberedi.

«Ýkimet basshysynyng orynbasary Asqar Myrzahmetovtyng aituynsha: «Jerding iri iyelenushileri turaly aqparat, memlekettik qúpiyalar qataryna jatady, yaghny ol jayly arnayy zang bar. Jerding iyesi jayly aqparatty menshik iyesining kelisimi bolsa ghana jariyalaugha bolady».

(04.07.2016 jyly Abai.kz» portalynda (http://abai.kz/post/view?id=8637).

2.  Qarapayym qazaqqa solargha jaldanyp qúl nemese kýndikshi boludan basqa jol qalmaydy.

3.  Satylghan jerge qarapayym qazaq ayaq basa almaydy.

4. Jer iyelenushiler satyp alghan jerlerining syrtyn sharbaqpen qorshap, ishine eshkimdi kirgizbeydi. Tipti zang oryndary qyzmetkerlerin de. Olargha da kiruge rúqsat alulary kerek bolady.

5.  Satylyp ketken jerdegi Ata-babamyzdyng molasynyng basyna bara almaytyn bolamyz.

6. Ol jerdegi Ata-babamyzdyng molalarynyng ýstine jol salynyp, egin egilip nemese әrtýrli ghimarattar salynyp ayaq astynda qalady.

 7. Satylyp ketken jerdi onaylyqpen keri qaytaryp ala almaymyz. Keri qaytaryp aludyng birinshi joly eger satsa (mysaly qytaylyqtardyn, orystardyng t.t. keri satatyna kýmәnim bar), birneshe ese baghasyn berip qayta satyp alu. Ekinshisi, qylmys jasap kýsh qoldanu arqyly tartyp alu. Onyng basqa joly joq. Eger erteng solar satyp alghan jerden altyn, kýmis, múnay t.t. shyqsa ne isteymiz? Qúqyqtyq memleketten Qylmystyq memleketke ainalyp ketpeymiz be?

8.  25 jyldan keyin  nemerelerimizding «Jerimdi qaytaryp ber!» degenin kim tyndaydy.

9. Zanmen rúqsat etilgennen keyin jer satu prosesi toqtamaydy. Jaqyn keleshekte jer de satylyp bitedi. Sonda qazaq balasyna ólgen de qayda jerlenemin degen mәsele tuyndaydy. Jer satudyng aqyry  bizdi músylmandyqtan shygharyp, kýlimizdi kókke úshyratyn, yaghny sýiegimizdi órteytin bolady.

10.  Jer satudyng sony qazaq halqyn bay men kedey degen eki tapqa bólip, onyng sony taghy bayaghy 1905 jәne 1917 jyldardaghyday  tónkeriske әkelip soghady. Bayaghy KSRO tarih kitabynda aitylghanday,  «ekinshi ayaghyn basatyn jer tappay, bir ayaghymen túrghan sharuanyn» kebin kiyemiz.

11.   Qazirgi QR orys tildi biyligi eshqashan sheshe almaytyn  «Jer dauy» búrynghydan da beter órshiytin bolady. Elimizde, jer dauyna baylanysty qanshama tolqular, sheruler oryn aldy. Sol daudyng sony tipti kisi ólimine de aparyp soqty. Mysaly, Almatydaghy «Shanyraq» oqighasy.

12.  Jer satylsa qarapayym qazaqqa "BARAR JER, BASAR TAU" qalmaydy. Búl qazirding ózinde solay. Áuejay, TJ vokzaly, bazar, mal bazary t.t. bәrining syrty óte alys qashyqtyqpen qorshalghan, ishine kóliginmen kirseng aqsha súraydy. Onyng qúnyn jaqynda keybireuler taghy eki esege kóteripti. Aqshang bolmasa, alghan malyndy bir km-ge jayau arqalaysyn, nemese kýtip alghan qonaghyndy jýgimen qosyp arqalaysyn. 

Elimizding barlyq kórikti jerleri әldeqashan satylyp ketken. Bәrining syrty sharbaqpen qorshalghan. Ishine mýldem kizgizbeydi. Kirgizetinderi әkesining qúnyn súraydy. Mysaly, Kókshetaudaghy «Burabay», Shymkent qalasy manyndaghy «Mashat» shatqaly, Manghystaudaghy «Aqmysh» pen «Tamshaly» t.t..

«Biz qazir Qapshaghaydyng jaghasyna baryp, sugha týse almay qaldyq, balyq aulay almay qaldyq. Alakól, Balqash, bәri sol. Bógenbay, Qabanbaylar tirilip kelse, betin de jua almaydy Qapshaghaydan, ózining qorghaghan jerinen. Mine, 2003 jyly jer jeke menshikke enip, halyqtyn  kórgeni osy». (D.Kóshimov, «Últ taghdyry» qoghamdyq birlestigining tóraghasy. 21.05.2016. Istochniyk: http://24.kz/kz/zha-aly-tar/basty-zha-aly-tar/item/120962-ya-otyrysy-aya-taldy).

«Qyzylorda oblysynda ótken jer reformasy boyynsha qoghamdyq komissiyanyng otyrysynda jurnalist Janarbek Áshimjan iri jer iyelenuishileri turaly aqparatty ashyq týrde jariyalau mәselesin kóterdi. Sebebi Rayymbek audanynyng ózinde barlyq jerdi tórt-aq adam bólip alghan. «El qystaudan jaylaugha kóshe almaydy. Jolgha deyin menshiktep alghan», — deydi J.Áshimjan, dep habarlady Baq.kz tilshisi». (04.07.2016 jyly Abai.kz» portalynda (http://abai.kz/post/view?id=8637 jariyalanghan). Múnday derekter óte kóp.

13. Qazaqtyng Atamekeni men bar baylyghy qazaqtyng emes, «diasporalardyn» iyeligine ótedi. Ótip te bolypty. «Qazaq jerining 64 payyzy qazaq emesterding qolynda» (T.Júrtbay 27.08.2015.  https://www.youtube.com/watch?v=UxhQc8OnQeA).

1914 jyly jeltoqsan aiyn­­da Orynborda Á.Bókey­­hannyng basshylyghymen ótken II Býkil qazaq sezinde: «Jer, jerding ýstindegi týgi, onyng astyndaghy keni – Alashtyng mýlki bolyp tabylady» dep bekitilgen.

 ...Alash degenimiz, ol – halyq. Jer – halyqtyng mýlki. Sizder bolsa, sony satayyn dep otyrsyzdar», — dep atap kórsetti D.Kóshim.  «Jerde jeke menshikke satu kerek deytinder memleketke senbeydi» 18.06.2016.  http://ult.kz/22556/d-koshim-zherdi-zheke-menshikke-satu-kerek-dejtinder-memleketke-senbejdi/).

KIYELILIGI: Jer satylyp, yaghny qúny aiqyndalyp qoldan qolgha ótetin bolsa qadir-qasiyeti ketip, kiyeliliginen airylady. 

Atam Qazaq «JER» degen sózding týbirin (óz týbin, sózding atasyn, qazirgishe aitqanda «avtoryn») «ER» (Er-azamat) dep ataghan. Demek, ózindi ózinning satuyna bolmaytyny siyaqty, jerdi de satugha bolmaydy. Úly Atalarymyz jer satudy «satqyndyq» pen «jezókshelikke» tenegen. Demek, jer satu últqa degen satqyndyq bolyp tabylady.

Sonymen qatar, Úly Atalarymyz "ANA, JER, ANA" dep jerdi ANAGhA DA tenegen. Anandy jalgha berip, satugha bolmaytyny siyaqty Jerdi de jalgha beruge, satugha bolmaydy. Demek, Jer satudy eng soraqy azghyndyqqa balaghan.

Úly Atalarymyz tughan jerdi Atameken dep ataghan.  Ata meken (m-eke-n),  – Ata aldynda, men sózining qaq ortasynda eke (әke) túr.  Búl sózding tolyq maghynasy «Atam men әkemning molasy jatqan jәne mening tughan jerim». Atameken, búl Qazaqtyng jerge qatysty Ata saltynyng maghynasyn ashyp kórsetetin eng qasiyetti sózi.

Búnday úghym jer betindegi esh bir eldin  sózdik qorynda joq. Sebebi, búl әlem elderining barlyghy Adam Atadan jәne onyng qarashanyraghy Qaz Aghadan (Qazaqtan) tarady degendi bildiredi. Búl úghymnyng maghynasy býgingi qazaqtar sol eng týptegi Adam Atamyzdyng mekeninde otyr degen sóz.

Búl úghymnyng qadir qasiyetin tolyq úghynu ýshin, qazirgi tanda osy úghymnyng ornyna qoldanysta jýrgen Otan úghymynyng maghynasyn tolyq týsine biluimiz qajet.

Otan – Ot anamyz ben Otbasymyzdyn, yaghny bala-shaghamyzdyng ornalasqan jeri. Demek, otbasyng qayda bolsa Otanyng sonda, yaghny it siyaqty qarnyng qay jerde toysa, otanyng sol jer degen sóz. Búl qazirgi Amerikagha jer-jerden jinalghan әr týrli últtardyng «qydyrympaz» ókilderining qaghidasyna tolyqtay sәikes keledi.

Biz qazir Atamekendi auyzgha almaymyz, onyng ornyna bar jerde ýnemi birinshi etip «Otan otbasynan bastalady» dep, Otan degen sózdi auyzdan tastamaymyz. Bizge úly atalarymyzgha layyq tolyq qandy el bolu ýshin birinshi kezekte Otandy emes, Atamekendi qoygha tiyispiz. Shyndyghynda da, Atamekendi auyzgha almay, tek qana jalang Otandy uaghyzdau bizding Ata tarihtan da, onyng úly mәdeniyetinen de tolyqtay bas tartqandyghymyz. Búl kosmopolitizmning bastau alatyn jeri, yaghny sol jerge aparatyn tike jol. Ana tilimizdegi kosmopolitizmning balamasy «Er tughan jerinde, it toyghan jerinde» delinedi. Qazirgi Qazaqstannyng soltýstik ónirlerine ózge últ ókilderining asa kóbeyip ketui osy tújyrymymyzdyng aiday aighaghy bolmaq. Búl bayaghy Amerikalyqtardyng (Evropalyqtardyn), yaghny ebreylik bolishevizmning jobasymen qoldan jasalghan «Moy adres Sovetskiy Soyzdyn» jalghasy.

Búl eki úghymnyng aiyrmasy asa ýlken. Sebebi, sen Ata mekenindi  eshqashan satpaysyn, sata da almaysyn,  qazaqta onday úghym da, onday sóz de joq. Atameken (atan, әkeng jәne ózinning tughan jerin) sening ózinning jәne úrpaqtarynnyng jýregining týpkirinde mәngi jatugha tiyis. Al, qazir Otanyn satatyndar tolyp jatyr. Búghan aighaq izdep alysqa at aidaudyng da qajeti joq. Núr Otangha mýshe bolyp alyp, partiyasynda, soghan qosa elin de, jerin de satyp shetelge qashyp jýrgender qanshama desenizshi! Jasyratyny joq, qazirgi tanda býgingi kóptegen úrpaqtardyng arasynda Atameken, Tughan jer degen úghymdardyng oty sónuge ainalghan. Kóptegen zamandastarymyz Otbasyn ertip alyp, kóje qarnyn toyghyzatyn Otan izdep jer sharyn sharlap ketkeni eshkimge de qúpiya emes.

Búnday әrekettin  mysaldary, qazaq dalasynda da aiqyn kórinis tabuda. Mysaly, soltýstikting qazaqtary atameken - tughan jerlerin  orysqa bosatyp berse, ontýstikting (Shymkenttin) qazaqtary atamekenderin ózbekke berip, ózderi býkil qazaq dalasyn sharlap, «kóje qaryn toyghyzatyn jer» izdep ketti. Demek, qazirgi qazaq rularynyng ejelgi qazaqy bolmysy búzylugha ainalghan.

Tarih taghlymy: Árbir Qazaq balasynyng «kózining qarashyghynday» qorghaugha tiyis ary men namysy: Ar-imany, Atameken - tughan jeri jәne Otbasy. Eger adam balasynda osy ýsheui bolmasa jәne olarda osylardy qorghaytyn senim bolmasa, onda ol naghyz arsyzdyng ózi. Búndaylardy Atam Qazaq «Er tughan jerinde, it toyghan jerinde» dep itke tenegen. Búl qazir ghylymy tilde «kosmopolitizm» delinedi. Qazirgi halyqty tonap shet el asyp ketkenderding bәri osy topqa jatady.

TARIHY NEGIZDEMESI: Joq. «JER MEMLEKETTING MÝDDESI. ONY BIREUGE QALAY BEREMIZ» (Kýn qaghany MÓDE). 

«Qytaydyng teristigin mekendegen Hún eki úlysqa, yaghny taypalyq birlestikke toptalady. Sonyng týstik úlysy-Donhu hany Hun Túmany ólgen son, elshi jiberip, hannan qalghan túlpardy súratady. Móde uәzirlerimen kenesip, kórshi elmen bir atqa bola jauyghamyz ba dep, túlpardy elshige jetektetedi. Taghy birde Donhu Módening naqsýierin (yanichj) qalaydy, uәzirleri: «Donhulardyng esi dúrys pa?! Álde, bizdi basynghany ma, búlardyng qay qylyghy, onyng hany arsyz, úyatsyz adam eken! Donhugha qarsy úrysqa attanayyq!»-desedi. Móde: «Kórshi elden bir qatyndy ayaymyz ba?», - dep ózining naqsýier әielin Donhulargha jóneltedi.

Módening naqsýieri qolyna tiygen Donhudyng hany esirip ketedi. «Jaman atqa jal bitse, janyna torsyq baylatpas, jaman adamgha mal bitse, janyna qonsy qondyrmastyn» keri kelip, Donhu jerining batysynda 1000 liylik qúm taqyr bolushy edi (múnghyl (Múnal M.Q.) dalasyndaghy Qalghannyng ont.-batys jaghy). Múnda eki jaqtyng shekarashylary túratyn. «Osy aralyq senderge qolaysyz, maghan tartu etinder»,-dep, Donhudyng hany Módege taghy kisi jiberedi. Módening kenesshileri: «Paydagha asyp jatqan jer emes, berse de, bermese de bolady»,-dep solqyldaydy. Sonda Móde qany qaynap: «Jer-memleketting negizi emes pe, jersiz memleket bola ma?! Ony qalay bermeksizder!»-deydi de, jerdi bereyik degenderding basyn aldyrady.

Móde endi atqa qonyp: «Keyin qalghandardyng bәrining bas shabylsyn», - deydi de, shyghysqa bet alyp, Donhulargha shabuyl jasaydy. Dandaysyp, qannen-qapersiz jatqan donhulardyng byt-shytyn shygharady, jerin qiratyp, mal-mýlkine ie bolady (B.K.Albany «Qazaqiya» Almaty. 1998. 33-35 better).

Tarih taghlymy: Jer satu Qazaqta mýldem bolmaghan. Atameken - tughan jerin Qazaq, Qazaq bolghaly eshqashan saudagha salghan emes.

ZANDYQ (AVTORLYQ) QÚQYGhY: On segiz myng ghalamdy, sonyng ishinde Jerdi de jaratqan Adam emes, Úly Jaratushy – Alla. Demek, jerge iyelik etu qúqyghy Adam da emes,  Alla da. Qazaqtyng Ata salty boyynsha adamdar óz qolymen jasaghan dýniyelerine ghana iyelik etuge qúqyly.

Allanyng 99 esimining biri HALYQ. Demek, Qazaq jerine iyelik etu Úly Jaratushy – Alla As pen Kókti, onyng ortasyna sonyng bәrine iyelik etsin dep Adam balasyn jaratyp, olargha sóileytin til men sana bergeli beri óz Atamekenderinde otyrghan Qazaq últynyng qúqyghy.

Osy el men jer ýshin ter tókken Ata-babalarymyzdyng ruhy ata mekenge sinip qalghan. Batyrlar ketse olardyng molasy, ruhy, isi, tarihy osy jerding boyynda. Osy sebepten jer qazaq ýshin tauar emes, qasiyetti nәrse, últtyng mekeni, kiyeli dýniye. 

«Biyikte kók tәniri, tómende qara jer jaralghanda,

Ekeuining arasynda adam balasy jaralghan.

Adam balasy ýstine ata-tegim, Bumyn qaghan, Istemi qaghan otyrghan.

Otyryp, týrki halqynyn  el-júrtyn qalyptastyrghan, iyelik etken» (Kýltegin).

Tarih taghlymy:  Álemde batyrlyqtyng tendessiz mektebin qúryp, ilimin saqtaghan qazaqtyng qolynan qarapayym ghana jer óndeudi kelmeydi deu, búl qazaqty qorlau. Memleket tek qana jaghday jasauy tiyis.

JER SATUDYNG ÁLEMDIK TÁJRIYBESI:   QR auylsharuashylyghy ministri A.Mamytbekovtyn

«Jer satu әlemdik tәjiriybege, ekonomikanyng san qatparly talaptaryna tolyqtay say» degenine aitarymyz: Jerdi jalgha bergen, satqan jәne kepildikke qoyghan elderding eshqaysysy jerin qaytaryp ala almaghan, tipti alpauyt elderding ózi de.

Alash kósemderi kezinde tatar men bashqúrt halyqtaryn mysalgha keltire otyryp, jerdi jekemenshikke basybayly beruding keselin dəleldep bergen. Jekemenshik jerlerin tatar men bashqúrt bauyrlar bankige kepildikke qoyyp, nesie alghan, ony qaytara almay, kóp jerden aiyrylyp qalghan. (Búl derek Alash kósemi Əlihan Bókeyhannyng jazbalarynan alyndy).

«Nikolaydyng (Resey patshasy – red.) kezinde arendagha berilgen jer qaytpady. Qazaq jerining týbine jetkenning biri – osy arenda bolatyn. Halyqtyng syrtynan biylep ýirengen qazaqtyng juandary arendagha jer bere beretin. 1904 jyly Jekendi ózenining boyyndaghy Oiyl jәrmenkesi kezinde әlgi juandar elding jaylauyn orystargha arendagha bergen ghoy. Sol jerding bәri orystargha ótip ketip, kóshpeli qazaqtyng kýni qarangha ainaldy».

Kedey qazaqtyng jerin sol juandar syrtynan jaldap jiberetin, aqyrynda ol jer arendagha alghan kisining týpkilikti mýlki bolyp qalatyn. Osylaysha otarshyldar qazaqtyng jerin әbden talady, búghan qazaqtyng óz juandary da qolghabysyn tiygizdi. (Teljan ShONANÚLY: «Nikolaydyng (Resey patshasy – red.) kezinde arendagha berilgen jer qaytpady». Orynbor, 1923 jyl).

Resey kezinde Alyaskany AQSh-qa 100 jylgha jalgha satqan bolatyn, ol jerden Resey týpkilikti aiyryldy. Búl oqighany dýnie jýzi biledi.

Kýrdistan memleketi kezinde jerin kepildikke qoyyp qaryzgha aqsha alghan. Qaryzyn uaqtyly qaytara almauy sebepti ýsh el – Úlybritaniya, Fransiya jәne Týrkiya onyng jerin bólip alyp, Kýrdistan eli memleket retinde tarihtan joyyldy.

Palestina memleketi kezinde jer satudy parlamentke shygharyp, jerdi sheteldikterge satu jayly zang qabyldaghan bolatyn. Sol zannyng negizinde olardyng jerining bir ýlken bóligin evreyler satyp alyp, sol jerge qazirgi Izraili memleketin qúrdy.

«Izraili qalay qúryldy: Sionistik qozghalystyng avtory atanghan jurnalist Teodor Gersliding (1896 jyly) «Evrey memleketi» dep atalatyn shaghyn kitapshasy jaryq kórgen. Ár elde tentirep jýrgen evreylerge últtyq memleket qúru turaly eng alghash oy tastaghan osy kitapta, avtor, býkil әlemdegi jóiitterdi Palestinadan nemese Argentinadan iyelik satyp alu ýshin «aqsha jinaugha» shaqyrady. Búl enbegi jaryqqa shyqqanda, Palestinada olardyng otyz shaqty eldimekeni bolghan eken. Sionistik úiymdar ol jaqqa barghan qandastaryna «jeti sotyq» alugha qarjylay kómek berip, aqshagha qúnyqqan arabtardyng jerin kóterme baghamen satyp ala bastaydy. Qazir endi, barynan aiyrylyp, jau ketkennen keyin qylyshyn tasqa sermegendey bolghan Palestina ýkimeti, evreylerge jer satqandardy ólim jazasyna kesetin ýkim shygharyp qoyghan. Arabtar osy essiz qylyghyna әli kýnge deyin ókinedi. Biz de ókinip qalmayyq, aghayyn…» (Jolymbet Mәkish).

Múnday mysaldardy ondap, jýzdep keltiruge bolady.

Tarih taghlymy:  Álemdik tәjriybe de jerin saudagha salghan elding onghany joq. Kez kelgen últtyq memleket jerin satsa nemese úzaq jylgha shetelge jalgha berse, onda ol jerden mindetti týrde aiyrylyp, qanghyp qalady, nemese últ retinde tarih sahnasynan ketedi.

QORYTYNDY: Jer eshkimge, tipti ózimizge de satylmauy kerek. Jerdi sheteldikterge jalgha beruge de bolmaydy. Jer tek qana qazaq halqynyng Atadan qalghan múrasy. Múragha ie boludyng barlyq qamyn jasaugha tiyispiz. Jer bos jatyr, týgel iygeruge tiyispiz deu dúrys sheshim bolmaydy. Biz iygermesek úrpaghymyz iygeredi.

Jerge qatysty mynnyn, millionnyng ishinen bir ghana qauip tónetin jaghday bolsa, onda oghan da jolaugha bolmaydy.

 Adam, Adam bolyp, qazaq degen handyqtar men qaghanattar (memleketter)  qúrylghaly beri jer satu mәselesin alghash  kóterip otyrghan Qazaqstannyng orys tildi ýkimeti bolyp túr.

 Tarih taghlymy: Ejelgi Qazaq batyrlary «Elimdi (jerimdi) men qorghamasam kim qorghaydy?» degen úghymmen ghúmyr keshken. Demek, Qazaq úghymynda el qorghau (jer qorghau) ziyalylyqtyng eng basty prinsiypi.

Jerdi satqan kýni QAZAQ degen kiyeli atqa ylayyq boludan ketemiz.

Jerdi Úl Atalarymyzdan qalay amanattap aldyq, keler úrpaqqa da solay amanattap tapsyryp ketuge tiyispiz! «Amanatqa qiyanat jasamas bolar» (Halyq maqaly). Qazaqtyng eng basty últtyq iydeologiyasynyng negizi osy.

Qojyrbayúly Múhambetkәrim, Manghystau

Abai.kz