2016 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ سوڭىندا ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى ەربولات دوساەۆ ۇكىمەت شىلدەنىڭ 1-ىنەن باستاپ ەلدە اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن ازاماتتارعا جەكە مەنشىككە اۋكتسيون ارقىلى ساتۋ جانە شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ مەرزىمىن 10 جىلدان 25 جىلعا دەيىن ۇزارتۋدى جوسپارلاپ وتىرعانىن حابارلادى. ءساۋىردىڭ 24-ىنەن بەرى اتىراۋ، اقتوبە، سەمەي، قىزىلوردا، اقتاۋ، جاڭاوزەن، الماتى، ورال قالالارىندا  جەر تۋرالى زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە قارسى ءىرىلى-ۇساقتى نارازىلىق اكتسيالارى وتۋىنە بايلانىستى 1 مامىر 2016 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جەر كودەكسىنىڭ داۋلى باپتارىنىڭ كۇشىن ۋاقىتشا توقتاتتى.

رەسمي دەرەكتەر:  قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «جەر كودەكسىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» 2015 جىلعى 2 قاراشاداعى زاڭى قابىلداندى، ول 2016 جىلعى 1 شىلدەدەن باستاپ كۇشىنە ەنەدى. وندا بوس جاتقان اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىنىڭ ءبارىن اۋكتسيون ارقىلى ساتۋ كوزدەلگەن. اۋكتسيون بارىسىندا جەردىڭ ساتىپ الۋشىسى انىقتالماسا وندا نىساننىڭ قۇنى تومەندەتىلىپ، قايتا ساتىلىمعا شىعارىلادى. جەردى ساتىپ العان ازامات ونى قايتا ساتۋعا قۇقىلى.

جەر كودەكسىنە سايكەس، جەر جەكە مەنشىككە قازاقستاندىقتارعا عانا ساتىلادى. ال، شەتەل ازاماتتارى اۋكتسيونعا قاتىسا المايدى. ولار تەك 25 جىلعا جالعا الادى. بۇل تۋرالى قر پارلامەنتى دەپۋتاتى جانە ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ باسقارما جەتەكشىسى سامات سارسەنوۆ اقتوبەلىك تۇرعىندارمەن كەزدەسۋىندە وسىلاي دەدى.  (سامات سارسەنوۆ «شەتەلدىكتەرگە جەر ساتىلمايدى» 6.05.2016 جىل http://kerek-info.kz/kerek-akparat/2084-samat-srsenov-sheteldkterge-zher-satylmaydy.html).

«جەر 2003 جىلدان بەرى ساتىلۋدا. قازىر 3 ملن گەكتار جەر جەكە مەنشىككە ساتىلىپ، 65 مىڭ گەكتار جەر شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلگەن». (س.سارسەنوۆ، ۇەم-ءنىڭ باسقارما باسشىسى.

http://www.azattyq.org/a/kazakhstan_astana_interview_with_samat_sarsenov/27714921.html).

«مەن دەپۋتات بوپ جۇرگەندە كوپ جەر ارابتارعا بەرىلىپ كەتتى. سونىڭ بارلىعىن شەشىپ، كۇن تارتىبىنە قويۋ كەرەكپىز. جەردى جالعا بەرسەك، تەك ءوز ازاماتتارىمىزعا بەرەيىك. ءبىز بۇعان تۇگەلدەي قارسىمىز» (مۇحتار شاحانوۆ «جەردى شەتەلگە دە جالعا بەرۋدى توقتاتۋ كەرەك» 14.05.2016 جىل. http://qamshy.kz/home/show/6629).

«اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرى شەتەلدiكتەرگە ساتىلمايدى. ساتىلاتىنى ونەركاسiپ وندiرiسiنە قاراستى جەرلەر. مىسالى، شەتەلدiك ينۆەستور زاۋىت سالسا، زاۋىت عيماراتى مەن قۇرىلىس تۇرعان جەر ۋچاسكەسi شەتەلدiك ازاماتتiكi سانالادى. ياعني، شەتەلدiكتەر ونەركاسiپكە ارنالعان جەرلەردى ساتىپ الا الادى» (قر ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترiنiڭ ورىنباسارى ق.وسكەنباەۆ. 20.04.2016 جىل «ۇلت اقپارات». http://ult.kz/18983/sheteldikterdin-kandaj-zherdi-satyp-aluga-kykygy-bar/).

«جەر كودەكسiنiڭ 24-بابىنا سايكەس، شەتەلدiكتەر مەن ورالماندارعا جەر ساتىلمايدى. ولارعا 25 جىلعا جالعا بەرiلەدى. قازiرگi تاڭدا 10, 15 جانە 49 جىلعا بەرiلگەن جەرلەر ودان ءارi جالدا بولا بەرەدى». (قر ۇەم قۇرىلىس، تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق iستەرi جانە جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ كوميتەتi توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ب.سماعۇلوۆ 20.04.2016 جىل «ۇلت اقپارات»).       

«قازاقستان رەسەيگە 63 مىڭ گەكتار جەرىن جالعا بەرەتىن بولدى. «ماسەلە زىمىران قالدىقتارىنىڭ قۇلاۋ تراەكتورياسىنىڭ وزگەرۋىندە. ياعني، بۇرىن ولار جەزقازعان اۋماعىنا قۇلاپ كەلگەن بولسا، ەندى اقتوبە وبلىسىنداعى ىرعىز اۋدانى جانە قوستاناي وبلىسىنداعى جانگەلدى اۋداندارىنىڭ اۋماعىنا قۇلايتىن بولادى. بارلىعى 63 مىڭ گەكتار جەر ءبولىنىپ وتىر: 22 مىڭى اقتوبە وبلىسىندا، 41 مىڭى قوستاناي وبلىسىندا ورنالاسقان»، — دەيدى ۆيتسە-مينيستر. (4.07.2016 جىل «ۇلت كز» (http://ult.kz/23540/kazakstan-resejge-63-myn-gektar-zherin-zhalga-beretin-boldy/#comment-16748).

«قازاقستان جەرىنىڭ جالپى اۋماعى – 272 ملن گا، ونىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعىنا پايدالانىلىپ جۇرگەن جەر – 100 ملن گا، بوس جاتقان بوسالقى جەر – 100 ملن گا.

جەر 2003 جىلدان بەرى ساتىلۋدا. سول جىلعى جەر كودەكسى قابىلدانعاننان بەرى جەردىڭ 3 ميلليون گەكتارى جەكە مەنشىككە ساتىلعان. قالعانى جالعا بەرىلگەن.

65 مىڭ گەكتار جەرى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلگەن.

شامامەن 1,7 ملن گا جەر العاشقى ساتۋعا دايىندالىپ جاتىر». (4 مامىر 2016 جىل، ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ قۇرىلىس، تۇرعىن ءۇي-كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق ىستەرى جانە جەر رەسۋرستارىن باسقارۋ كوميتەتى باسقارماسىنىڭ باسشىسى­ س.سارسەنوۆتىڭ دەرەگىنەن.

http://www.azattyq.org/a/kazakhstan_land_protest_interview_with_samat_sarsenov/27715081.html).

جەر ساتۋدىڭ «پايداسى» جايلى ك.ءماسىموۆ وكىمەتىنىڭ كەلتىرگەن ۋاجدەرى:   

1.  اۋىل شارۋاشىلىعى جاندانادى. قارسى ءۋاج: اۋىل تۇرعىندارىنا جەردى ساتپاي-اق جالعا بەرىپ، مەملەكەت كومەكتەسسە بولدى. مىسالى، ارزان پايىزبەن قارىز بەرۋ، متس-تەردىڭ قىزمەتىن قالپىنا كەلتىرۋ، سۋ جەتكىزىپ بەرۋ ت.ت.  ونداي تاجيريبەمىز بار. ونى جاقسى بىلەتىن اۋىل قاريالارىنىڭ كوزى ءتىرى.  

2. اقشاعا كەنەلەمىز. ءۋاج: جارايدى، جەردى قازىر ساتىپ، بيۋدجەتتىڭ جىرتىعىن 2 ملرد دوللارمەن جامادىق دەلىك. كەلەسى جىلى نەمىزدى ساتا­مىز؟! بىزدە باسقا ساتاتىن نە قالدى؟ ارينە، قازىرگىدەي قىسىلتاياڭ، قيىن شاقتا قولىندا قارجىسى بار ادامداردىڭ جەر ساۋداسىنان ۇتارى كوپ. ال، قاراپايىم حالىققا ونداي پايداسى تيەمەيتىنى ايدان انىق. 

3.  جەردىڭ ازىپ-توزۋىنا توسقاۋىل قويىلادى.  ءۋاج: قالاي جاساساڭ دا جەردى ۇزدىكسىز پايدالانۋ جەردىڭ قۇنارلىلىعىن تومەندەتەدى. ەجەلگى تاجريبەگە جۇگىنۋ كەرەك. نەگىزگى تاسىلدەردىڭ ءبىرى، جەردى ۋچاسكەلەرگە ءبولىپ دەمالدىرۋ، نەمەسە اۋىسپالى ەگىن ءتاسىلىن قولدانۋ. حيميالىق «تىڭايتقىش» قولدانۋدى ازايتىپ، تابيعي «تىڭايتقىشتاردى» قولدانۋعا بەت بۇرۋ. قازىرگى تاڭدا، ديقانشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ساتۋعا شىعاراتىن ونىمدەرىنە عانا «حيميالىق» تىڭايتقىشتار قوسادى، ال وزدەرى جەيتىن ونىمدەرىنە پايدالانبايدى.                           

4.  ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى كوتەرىلەدى. ءۋاج: ۇلان بايتاق دالامىزدىڭ استى مەن ۇستىندەگى بار بايلىعىن (التىن، كۇمىس، شىرىش، مۇناي، گاز ت.ت.) ساتقاندا كوتىرىلمەگەن ەكونوميكانى جەر ساتۋدان تۇسەتىن ازعانا اقشامەن كوتەرەمىن دەۋ بارىپ تۇرعان ەكونوميكالىق ساۋاتسىزدىق.

5.  اۋىلشارۋاشىلىعى داميدى. ءۋاج: اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن جەر پايدالانۋداعى تاجريبەسى مول اۋىل تۇرعىندارىن جوسپارلى تۇردە قالاعا كوشىرۋدى ۇيىمداستىرۋدىڭ قانداي قاجەتى بار ەدى. ورىس ءتىلدى وكىمەتتىڭ بىرنەشە جىل بويى توقتاۋسىز جۇرگىزگەن «ۋربانيزاتسيا» ساياساتى ءبارىمىزدىڭ كوز الدىمىزدا بولعان جوق پا؟ ءالى دە ءجۇرىپ جاتىر. ورىس ءتىلدى وكىمەت ءبىزدى بۇل جەردە دە الداپ سوقتى. ەسىمىزدە بولار، ۇلتتىڭ زيالىلارى ۇلتتىق يدەولوگيانى ەكونوميكا مەنەن قاتار قولعا الۋ جونىندە ماسەلە كوتەرگەندە، ءبىرىنشى اقشا تابايىق، دەپ ۇلتتىق يدەولوگيانى كەيىنگە قالدىرعانى. ونىڭ قورىتىندىسى ءتىلىمىز بەن ساياساتىمىزدىڭ جانە مادەنيەتىمىزدىڭ «تىزگىنىن» رەسەيدىڭ قولىنا، ال ءدىنىمىزدىڭ «تىزگىنىن» ارابتاردىڭ قولىنا بەردىك. 25 جىلدا ەل بيلىگىنىڭ مەمتىلدە ءتىلى شىقپاۋى جانە مىنا «مۇزجارعىش» سالافيلەر سونىڭ جەمىسى.

6.  ءوز ءونىمىمىزدى جەپ، ەكسپورتقا شىعارامىز. ءۋاج: جەر ەگۋگە شەتەلدى ارالاستىرماي-اق شىعىپ جۇرگەن جوقپىز با؟ بۇدان تاجريبەمىز وتە مول. ءتىپتى كەي سالادان الەم ەلدەرىنىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارىندامىز. قازاقستان استىعىنىڭ ەكسپورتقا شىعىپ كەتكەلى الدەقاشان ەمەس پە؟

7. قازاقستاننىڭ جەرى بوس جاتىر، سول جەرلەردى يگەرەمىز. ءۋاج: اقيقاتىن دا، قاراپايىم قازاقتىڭ ەگىن ەگىپ، باسپانا ء(ۇي) سالماق تۇگىلى، «تاۋىق كەتەك» سالاتىندا جەرى جوق. وكىمەت بەرگەن ۋادەسىن ورىندامادى. بوس جاتسا دا ەش ايىبى جوق. ءبىز يگەرمەسەك، ۇرپاعىمىز يگەرەدى.

«جەر رەفورماسى جونىندەگى كوميسسيانىڭ ءۇشىنشى وتىرىسىندا قوعام قايراتكەرى ءارى اتالعان كوميسسيانىڭ مۇشەسى مۇرات ابەنوۆ ەلىمىزدە تۇرعىن ءۇي سالۋ ءۇشىن 1 ميلليوننان استام ازامات 10 سوتتىق (اۋىل حالقىنا 20 سوتتىق) جەر الۋ كەزەگىندە تۇرعاندىعىن ايتىپ، وسى ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنە كومەكتەسۋ كەرەكتىگىن ايتتى، - دەپ حابارلايدى. (28.05.2016 جىل «قامشى كز» (http://www.qamshy.kz/home/show/6927).

8.  جەر ساتىپ مەملەكەت بايتىن بولادى. ءۋاج: بايتىن مەملەكەت ەمەس تەك قانا شەنەۋنىكتەر مەن بايلار. مەملەكەت شەنەۋنىكتەر مەن بايلاردان تۇرمايدى. مەملەكەتتىڭ نەگىزى كادىمگى قاراپايىم قالىڭ قازاق.  شەنەۋنىك تە، بايلار دا وسى حالىققا قىزمەت جاساۋعا ءتيىس. بىزدە بۇل كەرىسىنشە بولىپ تۇر. مۇنىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارمايدى...

زيانى: 1. جوعارى دا ايتقانىمداي، جەرگە تەك شەنەۋنىكتەر، ءىرى بايلار جانە شەتەلدىكتەر يە بولادى. ءبىزدىڭ بۇلاي ويلاۋىمىزعا تولىق نەگىز بار. سەبەبى، قازاقستان بيلىگى جەر يەلەرى تۋرالى اقپاراتتى قۇپيا ساقتايتىن زاڭ قابىلداپ جىبەرگەن. جاريالاساڭ سوتتاپ جىبەرەدى.

«ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى اسقار مىرزاحمەتوۆتىڭ ايتۋىنشا: «جەردىڭ ءىرى يەلەنۋشىلەرى تۋرالى اقپارات، مەملەكەتتىك قۇپيالار قاتارىنا جاتادى، ياعني ول جايلى ارنايى زاڭ بار. جەردىڭ يەسى جايلى اقپاراتتى مەنشىك يەسىنىڭ كەلىسىمى بولسا عانا جاريالاۋعا بولادى».

(04.07.2016 جىلى اbai.kz» پورتالىندا (http://abai.kz/post/view?id=8637).

2.  قاراپايىم قازاققا سولارعا جالدانىپ قۇل نەمەسە كۇندىكشى بولۋدان باسقا جول قالمايدى.

3.  ساتىلعان جەرگە قاراپايىم قازاق اياق باسا المايدى.

4. جەر يەلەنۋشىلەر ساتىپ العان جەرلەرىنىڭ سىرتىن شارباقپەن قورشاپ، ىشىنە ەشكىمدى كىرگىزبەيدى. ءتىپتى زاڭ ورىندارى قىزمەتكەرلەرىن دە. ولارعا دا كىرۋگە رۇقسات الۋلارى كەرەك بولادى.

5.  ساتىلىپ كەتكەن جەردەگى اتا-بابامىزدىڭ مولاسىنىڭ باسىنا بارا المايتىن بولامىز.

6. ول جەردەگى اتا-بابامىزدىڭ مولالارىنىڭ ۇستىنە جول سالىنىپ، ەگىن ەگىلىپ نەمەسە ءارتۇرلى عيماراتتار سالىنىپ اياق استىندا قالادى.

 7. ساتىلىپ كەتكەن جەردى وڭايلىقپەن كەرى قايتارىپ الا المايمىز. كەرى قايتارىپ الۋدىڭ ءبىرىنشى جولى ەگەر ساتسا (مىسالى قىتايلىقتاردىڭ، ورىستاردىڭ ت.ت. كەرى ساتاتىنا كۇمانىم بار), بىرنەشە ەسە باعاسىن بەرىپ قايتا ساتىپ الۋ. ەكىنشىسى، قىلمىس جاساپ كۇش قولدانۋ ارقىلى تارتىپ الۋ. ونىڭ باسقا جولى جوق. ەگەر ەرتەڭ سولار ساتىپ العان جەردەن التىن، كۇمىس، مۇناي ت.ت. شىقسا نە ىستەيمىز؟ قۇقىقتىق مەملەكەتتەن قىلمىستىق مەملەكەتكە اينالىپ كەتپەيمىز بە؟

8.  25 جىلدان كەيىن  نەمەرەلەرىمىزدىڭ «جەرىمدى قايتارىپ بەر!» دەگەنىن كىم تىڭدايدى.

9. زاڭمەن رۇقسات ەتىلگەننەن كەيىن جەر ساتۋ پروتسەسى توقتامايدى. جاقىن كەلەشەكتە جەر دە ساتىلىپ بىتەدى. سوندا قازاق بالاسىنا ولگەن دە قايدا جەرلەنەمىن دەگەن ماسەلە تۋىندايدى. جەر ساتۋدىڭ اقىرى  ءبىزدى مۇسىلماندىقتان شىعارىپ، كۇلىمىزدى كوككە ۇشىراتىن، ياعني سۇيەگىمىزدى ورتەيتىن بولادى.

10.  جەر ساتۋدىڭ سوڭى قازاق حالقىن باي مەن كەدەي دەگەن ەكى تاپقا ءبولىپ، ونىڭ سوڭى تاعى باياعى 1905 جانە 1917 جىلدارداعىداي  توڭكەرىسكە اكەلىپ سوعادى. باياعى كسرو تاريح كىتابىندا ايتىلعانداي،  «ەكىنشى اياعىن باساتىن جەر تاپپاي، ءبىر اياعىمەن تۇرعان شارۋانىڭ» كەبىن كيەمىز.

11.   قازىرگى قر ورىس ءتىلدى بيلىگى ەشقاشان شەشە المايتىن  «جەر داۋى» بۇرىنعىدان دا بەتەر ءورشيتىن بولادى. ەلىمىزدە، جەر داۋىنا بايلانىستى قانشاما تولقۋلار، شەرۋلەر ورىن الدى. سول داۋدىڭ سوڭى ءتىپتى كىسى ولىمىنە دە اپارىپ سوقتى. مىسالى، الماتىداعى «شاڭىراق» وقيعاسى.

12.  جەر ساتىلسا قاراپايىم قازاققا "بارار جەر، باسار تاۋ" قالمايدى. بۇل قازىردىڭ وزىندە سولاي. اۋەجاي، تج ۆوكزالى، بازار، مال بازارى ت.ت. ءبارىنىڭ سىرتى وتە الىس قاشىقتىقپەن قورشالعان، ىشىنە كولىگىڭمەن كىرسەڭ اقشا سۇرايدى. ونىڭ قۇنىن جاقىندا كەيبىرەۋلەر تاعى ەكى ەسەگە كوتەرىپتى. اقشاڭ بولماسا، العان مالىڭدى ءبىر كم-گە جاياۋ ارقالايسىڭ، نەمەسە كۇتىپ العان قوناعىڭدى جۇگىمەن قوسىپ ارقالايسىڭ. 

ەلىمىزدىڭ بارلىق كورىكتى جەرلەرى الدەقاشان ساتىلىپ كەتكەن. ءبارىنىڭ سىرتى شارباقپەن قورشالعان. ىشىنە مۇلدەم كىزگىزبەيدى. كىرگىزەتىندەرى اكەسىنىڭ قۇنىن سۇرايدى. مىسالى، كوكشەتاۋداعى «بۋراباي»، شىمكەنت قالاسى ماڭىنداعى «ماشات» شاتقالى، ماڭعىستاۋداعى «اقمىش» پەن «تامشالى» ت.ت..

ء«بىز قازىر قاپشاعايدىڭ جاعاسىنا بارىپ، سۋعا تۇسە الماي قالدىق، بالىق اۋلاي الماي قالدىق. الاكول، بالقاش، ءبارى سول. بوگەنباي، قابانبايلار ءتىرىلىپ كەلسە، بەتىن دە جۋا المايدى قاپشاعايدان، ءوزىنىڭ قورعاعان جەرىنەن. مىنە، 2003 جىلى جەر جەكە مەنشىككە ەنىپ، حالىقتىڭ  كورگەنى وسى». (د.كوشىموۆ، «ۇلت تاعدىرى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى. 21.05.2016. يستوچنيك: http://24.kz/kz/zha-aly-tar/basty-zha-aly-tar/item/120962-ya-otyrysy-aya-taldy).

«قىزىلوردا وبلىسىندا وتكەن جەر رەفورماسى بويىنشا قوعامدىق كوميسسيانىڭ وتىرىسىندا جۋرناليست جاناربەك ءاشىمجان ءىرى جەر يەلەنۋىشىلەرى تۋرالى اقپاراتتى اشىق تۇردە جاريالاۋ ماسەلەسىن كوتەردى. سەبەبى رايىمبەك اۋدانىنىڭ وزىندە بارلىق جەردى ءتورت-اق ادام ءبولىپ العان. «ەل قىستاۋدان جايلاۋعا كوشە المايدى. جولعا دەيىن مەنشىكتەپ العان»، — دەيدى ج.ءاشىمجان، دەپ حابارلادى Baq.kzء تىلشىسى». (04.07.2016 جىلى اbai.kz» پورتالىندا (http://abai.kz/post/view?id=8637 جاريالانعان). مۇنداي دەرەكتەر وتە كوپ.

13. قازاقتىڭ اتامەكەنى مەن بار بايلىعى قازاقتىڭ ەمەس، «دياسپورالاردىڭ» يەلىگىنە وتەدى. ءوتىپ تە بولىپتى. «قازاق جەرىنىڭ 64 پايىزى قازاق ەمەستەردىڭ قولىندا» (ت.جۇرتباي 27.08.2015.  https://www.youtube.com/watch?v=UxhQc8OnQeA).

1914 جىلى جەلتوقسان ايىن­­دا ورىنبوردا ءا.بوكەي­­حاننىڭ باسشىلىعىمەن وتكەن ءىى بۇكىل قازاق سەزىندە: «جەر، جەردىڭ ۇستىندەگى تۇگى، ونىڭ استىنداعى كەنى – الاشتىڭ مۇلكى بولىپ تابىلادى» دەپ بەكىتىلگەن.

 ...الاش دەگەنىمىز، ول – حالىق. جەر – حالىقتىڭ مۇلكى. سىزدەر بولسا، سونى ساتايىن دەپ وتىرسىزدار»، — دەپ اتاپ كورسەتتى د.كوشىم.  «جەردە جەكە مەنشىككە ساتۋ كەرەك دەيتىندەر مەملەكەتكە سەنبەيدى» 18.06.2016.  http://ult.kz/22556/d-koshim-zherdi-zheke-menshikke-satu-kerek-dejtinder-memleketke-senbejdi/).

كيەلىلىگى: جەر ساتىلىپ، ياعني قۇنى ايقىندالىپ قولدان قولعا وتەتىن بولسا قادىر-قاسيەتى كەتىپ، كيەلىلىگىنەن ايرىلادى. 

اتام قازاق «جەر» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرىن ء(وز ءتۇبىن، ءسوزدىڭ اتاسىن، قازىرگىشە ايتقاندا «اۆتورىن») «ەر» (ەر-ازامات) دەپ اتاعان. دەمەك، ءوزىڭدى ءوزىڭنىڭ ساتۋىڭا بولمايتىنى سياقتى، جەردى دە ساتۋعا بولمايدى. ۇلى اتالارىمىز جەر ساتۋدى «ساتقىندىق» پەن «جەزوكشەلىككە» تەڭەگەن. دەمەك، جەر ساتۋ ۇلتقا دەگەن ساتقىندىق بولىپ تابىلادى.

سونىمەن قاتار، ۇلى اتالارىمىز "انا، جەر، انا" دەپ جەردى اناعا دا تەڭەگەن. اناڭدى جالعا بەرىپ، ساتۋعا بولمايتىنى سياقتى جەردى دە جالعا بەرۋگە، ساتۋعا بولمايدى. دەمەك، جەر ساتۋدى ەڭ سوراقى ازعىندىققا بالاعان.

ۇلى اتالارىمىز تۋعان جەردى اتامەكەن دەپ اتاعان.  اتا مەكەن (م-ەكە-ن),  – اتا الدىندا، مەن ءسوزىنىڭ قاق ورتاسىندا ەكە (اكە) تۇر.  بۇل ءسوزدىڭ تولىق ماعىناسى «اتام مەن اكەمنىڭ مولاسى جاتقان جانە مەنىڭ تۋعان جەرىم». اتامەكەن، بۇل قازاقتىڭ جەرگە قاتىستى اتا سالتىنىڭ ماعىناسىن اشىپ كورسەتەتىن ەڭ قاسيەتتى ءسوزى.

بۇنداي ۇعىم جەر بەتىندەگى ەش ءبىر ەلدىڭ  سوزدىك قورىندا جوق. سەبەبى، بۇل الەم ەلدەرىنىڭ بارلىعى ادام اتادان جانە ونىڭ قاراشاڭىراعى قاز اعادان (قازاقتان) تارادى دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل ۇعىمنىڭ ماعىناسى بۇگىنگى قازاقتار سول ەڭ تۇپتەگى ادام اتامىزدىڭ مەكەنىندە وتىر دەگەن ءسوز.

بۇل ۇعىمنىڭ قادىر قاسيەتىن تولىق ۇعىنۋ ءۇشىن، قازىرگى تاڭدا وسى ۇعىمنىڭ ورنىنا قولدانىستا جۇرگەن وتان ۇعىمىنىڭ ماعىناسىن تولىق تۇسىنە ءبىلۋىمىز قاجەت.

وتان – وت انامىز بەن وتباسىمىزدىڭ، ياعني بالا-شاعامىزدىڭ ورنالاسقان جەرى. دەمەك، وتباسىڭ قايدا بولسا وتانىڭ سوندا، ياعني يت سياقتى قارنىڭ قاي جەردە تويسا، وتانىڭ سول جەر دەگەن ءسوز. بۇل قازىرگى امەريكاعا جەر-جەردەن جينالعان ءار ءتۇرلى ۇلتتاردىڭ «قىدىرىمپاز» وكىلدەرىنىڭ قاعيداسىنا تولىقتاي سايكەس كەلەدى.

ءبىز قازىر اتامەكەندى اۋىزعا المايمىز، ونىڭ ورنىنا بار جەردە ۇنەمى ءبىرىنشى ەتىپ «وتان وتباسىنان باستالادى» دەپ، وتان دەگەن ءسوزدى اۋىزدان تاستامايمىز. بىزگە ۇلى اتالارىمىزعا لايىق تولىق قاندى ەل بولۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە وتاندى ەمەس، اتامەكەندى قويۋعا ءتيىسپىز. شىندىعىندا دا، اتامەكەندى اۋىزعا الماي، تەك قانا جالاڭ وتاندى ۋاعىزداۋ ءبىزدىڭ اتا تاريحتان دا، ونىڭ ۇلى مادەنيەتىنەن دە تولىقتاي باس تارتقاندىعىمىز. بۇل كوسموپوليتيزمنىڭ باستاۋ الاتىن جەرى، ياعني سول جەرگە اپاراتىن تىكە جول. انا تىلىمىزدەگى كوسموپوليتيزمنىڭ بالاماسى «ەر تۋعان جەرىندە، يت تويعان جەرىندە» دەلىنەدى. قازىرگى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىنە وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ اسا كوبەيىپ كەتۋى وسى تۇجىرىمىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. بۇل باياعى امەريكالىقتاردىڭ (ەۆروپالىقتاردىڭ), ياعني ەبرەيلىك بولشەۆيزمنىڭ جوباسىمەن قولدان جاسالعان «موي ادرەس سوۆەتسكي سويۋزدىڭ» جالعاسى.

بۇل ەكى ۇعىمنىڭ ايىرماسى اسا ۇلكەن. سەبەبى، سەن اتا مەكەنىڭدى  ەشقاشان ساتپايسىڭ، ساتا دا المايسىڭ،  قازاقتا ونداي ۇعىم دا، ونداي ءسوز دە جوق. اتامەكەن (اتاڭ، اكەڭ جانە ءوزىڭنىڭ تۋعان جەرىڭ) سەنىڭ ءوزىڭنىڭ جانە ۇرپاقتارىڭنىڭ جۇرەگىنىڭ تۇپكىرىندە ماڭگى جاتۋعا ءتيىس. ال، قازىر وتانىن ساتاتىندار تولىپ جاتىر. بۇعان ايعاق ىزدەپ الىسقا ات ايداۋدىڭ دا قاجەتى جوق. نۇر وتانعا مۇشە بولىپ الىپ، پارتياسىندا، سوعان قوسا ەلىن دە، جەرىن دە ساتىپ شەتەلگە قاشىپ جۇرگەندەر قانشاما دەسەڭىزشى! جاسىراتىنى جوق، قازىرگى تاڭدا بۇگىنگى كوپتەگەن ۇرپاقتاردىڭ اراسىندا اتامەكەن، تۋعان جەر دەگەن ۇعىمداردىڭ وتى سونۋگە اينالعان. كوپتەگەن زامانداستارىمىز وتباسىن ەرتىپ الىپ، كوجە قارنىن تويعىزاتىن وتان ىزدەپ جەر شارىن شارلاپ كەتكەنى ەشكىمگە دە قۇپيا ەمەس.

بۇنداي ارەكەتتىڭ  مىسالدارى، قازاق دالاسىندا دا ايقىن كورىنىس تابۋدا. مىسالى، سولتۇستىكتىڭ قازاقتارى اتامەكەن - تۋعان جەرلەرىن  ورىسقا بوساتىپ بەرسە، وڭتۇستىكتىڭ (شىمكەنتتىڭ) قازاقتارى اتامەكەندەرىن وزبەككە بەرىپ، وزدەرى بۇكىل قازاق دالاسىن شارلاپ، «كوجە قارىن تويعىزاتىن جەر» ىزدەپ كەتتى. دەمەك، قازىرگى قازاق رۋلارىنىڭ ەجەلگى قازاقي بولمىسى بۇزىلۋعا اينالعان.

تاريح تاعلىمى: ءاربىر قازاق بالاسىنىڭ «كوزىنىڭ قاراشىعىنداي» قورعاۋعا ءتيىس ارى مەن نامىسى: ار-يمانى، اتامەكەن - تۋعان جەرى جانە وتباسى. ەگەر ادام بالاسىندا وسى ۇشەۋى بولماسا جانە ولاردا وسىلاردى قورعايتىن سەنىم بولماسا، وندا ول ناعىز ارسىزدىڭ ءوزى. بۇندايلاردى اتام قازاق «ەر تۋعان جەرىندە، يت تويعان جەرىندە» دەپ يتكە تەڭەگەن. بۇل قازىر عىلىمي تىلدە «كوسموپوليتيزم» دەلىنەدى. قازىرگى حالىقتى توناپ شەت ەل اسىپ كەتكەندەردىڭ ءبارى وسى توپقا جاتادى.

تاريحي نەگىزدەمەسى: جوق. «جەر مەملەكەتتىڭ مۇددەسى. ونى بىرەۋگە قالاي بەرەمىز» (كۇن قاعانى مودە). 

«قىتايدىڭ تەرىستىگىن مەكەندەگەن حۇن ەكى ۇلىسقا، ياعني تايپالىق بىرلەستىككە توپتالادى. سونىڭ تۇستىك ۇلىسى-دونحۋ حانى حۋن تۇمانى ولگەن سوڭ، ەلشى جىبەرىپ، حاننان قالعان تۇلپاردى سۇراتادى. مودە ۋازىرلەرىمەن كەڭەسىپ، كورشى ەلمەن ءبىر اتقا بولا جاۋىعامىز با دەپ، تۇلپاردى ەلشىگە جەتەكتەتەدى. تاعى بىردە دونحۋ مودەنىڭ ناقسۇيەرىن (يانچج) قالايدى، ۋازىرلەرى: «دونحۋلاردىڭ ەسى دۇرىس پا؟! الدە، ءبىزدى باسىنعانى ما، بۇلاردىڭ قاي قىلىعى، ونىڭ حانى ارسىز، ۇياتسىز ادام ەكەن! دونحۋعا قارسى ۇرىسقا اتتانايىق!»-دەسەدى. مودە: «كورشى ەلدەن ءبىر قاتىندى ايايمىز با؟»، - دەپ ءوزىنىڭ ناقسۇيەر ايەلىن دونحۋلارعا جونەلتەدى.

مودەنىڭ ناقسۇيەرى قولىنا تيگەن دونحۋدىڭ حانى ەسىرىپ كەتەدى. «جامان اتقا جال بىتسە، جانىنا تورسىق بايلاتپاس، جامان ادامعا مال بىتسە، جانىنا قوڭسى قوندىرماستىڭ» كەرى كەلىپ، دونحۋ جەرىنىڭ باتىسىندا 1000 ليلىك قۇم تاقىر بولۋشى ەدى (مۇڭعىل (مۇڭال م.ق.) دالاسىنداعى قالعاننىڭ وڭت.-باتىس جاعى). مۇندا ەكى جاقتىڭ شەكاراشىلارى تۇراتىن. «وسى ارالىق سەندەرگە قولايسىز، ماعان تارتۋ ەتىڭدەر»،-دەپ، دونحۋدىڭ حانى مودەگە تاعى كىسى جىبەرەدى. مودەنىڭ كەڭەسشىلەرى: «پايداعا اسىپ جاتقان جەر ەمەس، بەرسە دە، بەرمەسە دە بولادى»،-دەپ سولقىلدايدى. سوندا مودە قانى قايناپ: «جەر-مەملەكەتتىڭ نەگىزى ەمەس پە، جەرسىز مەملەكەت بولا ما؟! ونى قالاي بەرمەكسىزدەر!»-دەيدى دە، جەردى بەرەيىك دەگەندەردىڭ باسىن الدىرادى.

مودە ەندى اتقا قونىپ: «كەيىن قالعانداردىڭ ءبارىنىڭ باس شابىلسىن»، - دەيدى دە، شىعىسقا بەت الىپ، دونحۋلارعا شابۋىل جاسايدى. داندايسىپ، قاننەن-قاپەرسىز جاتقان دونحۋلاردىڭ بىت-شىتىن شىعارادى، جەرىن قيراتىپ، مال-مۇلكىنە يە بولادى (ب.ك.الباني «قازاقيا» الماتى. 1998. 33-35 بەتتەر).

تاريح تاعلىمى: جەر ساتۋ قازاقتا مۇلدەم بولماعان. اتامەكەن - تۋعان جەرىن قازاق، قازاق بولعالى ەشقاشان ساۋداعا سالعان ەمەس.

زاڭدىق (اۆتورلىق) قۇقىعى: ون سەگىز مىڭ عالامدى، سونىڭ ىشىندە جەردى دە جاراتقان ادام ەمەس، ۇلى جاراتۋشى – اللا. دەمەك، جەرگە يەلىك ەتۋ قۇقىعى ادام دا ەمەس،  اللا دا. قازاقتىڭ اتا سالتى بويىنشا ادامدار ءوز قولىمەن جاساعان دۇنيەلەرىنە عانا يەلىك ەتۋگە قۇقىلى.

اللانىڭ 99 ەسىمىنىڭ ءبىرى حالىق. دەمەك، قازاق جەرىنە يەلىك ەتۋ ۇلى جاراتۋشى – اللا اس پەن كوكتى، ونىڭ ورتاسىنا سونىڭ بارىنە يەلىك ەتسىن دەپ ادام بالاسىن جاراتىپ، ولارعا سويلەيتىن ءتىل مەن سانا بەرگەلى بەرى ءوز اتامەكەندەرىندە وتىرعان قازاق ۇلتىنىڭ قۇقىعى.

وسى ەل مەن جەر ءۇشىن تەر توككەن اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحى اتا مەكەنگە ءسىڭىپ قالعان. باتىرلار كەتسە ولاردىڭ مولاسى، رۋحى، ءىسى، تاريحى وسى جەردىڭ بويىندا. وسى سەبەپتەن جەر قازاق ءۇشىن تاۋار ەمەس، قاسيەتتى نارسە، ۇلتتىڭ مەكەنى، كيەلى دۇنيە. 

«بيىكتە كوك ءتاڭىرى، تومەندە قارا جەر جارالعاندا،

ەكەۋىنىڭ اراسىندا ادام بالاسى جارالعان.

ادام بالاسى ۇستىنە اتا-تەگىم، بۋمىن قاعان، ىستەمى قاعان وتىرعان.

وتىرىپ، تۇركى حالقىنىڭ  ەل-جۇرتىن قالىپتاستىرعان، يەلىك ەتكەن» (كۇلتەگىن).

تاريح تاعلىمى:  الەمدە باتىرلىقتىڭ تەڭدەسسىز مەكتەبىن قۇرىپ، ءىلىمىن ساقتاعان قازاقتىڭ قولىنان قاراپايىم عانا جەر وڭدەۋدى كەلمەيدى دەۋ، بۇل قازاقتى قورلاۋ. مەملەكەت تەك قانا جاعداي جاساۋى ءتيىس.

جەر ساتۋدىڭ الەمدىك تاجريبەسى:   قر اۋىلشارۋاشىلىعى ءمينيسترى ا.مامىتبەكوۆتىڭ

«جەر ساتۋ الەمدىك تاجىريبەگە، ەكونوميكانىڭ سان قاتپارلى تالاپتارىنا تولىقتاي ساي» دەگەنىنە ايتارىمىز: جەردى جالعا بەرگەن، ساتقان جانە كەپىلدىككە قويعان ەلدەردىڭ ەشقايسىسى جەرىن قايتارىپ الا الماعان، ءتىپتى الپاۋىت ەلدەردىڭ ءوزى دە.

الاش كوسەمدەرى كەزىندە تاتار مەن باشقۇرت حالىقتارىن مىسالعا كەلتىرە وتىرىپ، جەردى جەكەمەنشىككە باسىبايلى بەرۋدىڭ كەسەلىن دəلەلدەپ بەرگەن. جەكەمەنشىك جەرلەرىن تاتار مەن باشقۇرت باۋىرلار بانكىگە كەپىلدىككە قويىپ، نەسيە العان، ونى قايتارا الماي، كوپ جەردەن ايىرىلىپ قالعان. (بۇل دەرەك الاش كوسەمى Əليحان بوكەيحاننىڭ جازبالارىنان الىندى).

«نيكولايدىڭ (رەسەي پاتشاسى – رەد.) كەزiندە ارەنداعا بەرiلگەن جەر قايتپادى. قازاق جەرiنiڭ تۇبiنە جەتكەننiڭ بiرi – وسى ارەندا بولاتىن. حالىقتىڭ سىرتىنان بيلەپ ۇيرەنگەن قازاقتىڭ جۋاندارى ارەنداعا جەر بەرە بەرەتiن. 1904 جىلى جەكەندi وزەنiنiڭ بويىنداعى ويىل جارمەڭكەسi كەزiندە الگi جۋاندار ەلدiڭ جايلاۋىن ورىستارعا ارەنداعا بەرگەن عوي. سول جەردiڭ ءبارi ورىستارعا ءوتiپ كەتiپ، كوشپەلi قازاقتىڭ كۇنi قاراڭعا اينالدى».

كەدەي قازاقتىڭ جەرiن سول جۋاندار سىرتىنان جالداپ جiبەرەتiن، اقىرىندا ول جەر ارەنداعا العان كiسiنiڭ تۇپكiلiكتi مۇلكi بولىپ قالاتىن. وسىلايشا وتارشىلدار قازاقتىڭ جەرiن ابدەن تالادى، بۇعان قازاقتىڭ ءوز جۋاندارى دا قولعابىسىن تيگiزدi. (تەلجان شونانۇلى: «نيكولايدىڭ (رەسەي پاتشاسى – رەد.) كەزiندە ارەنداعا بەرiلگەن جەر قايتپادى». ورىنبور، 1923 جىل).

رەسەي كەزىندە الياسكانى اقش-قا 100 جىلعا جالعا ساتقان بولاتىن، ول جەردەن رەسەي تۇپكىلىكتى ايىرىلدى. بۇل وقيعانى دۇنيە ءجۇزى بىلەدى.

كۇردىستان مەملەكەتى كەزىندە جەرىن كەپىلدىككە قويىپ قارىزعا اقشا العان. قارىزىن ۋاقتىلى قايتارا الماۋى سەبەپتى ءۇش ەل – ۇلىبريتانيا، فرانتسيا جانە تۇركيا ونىڭ جەرىن ءبولىپ الىپ، كۇردىستان ەلى مەملەكەت رەتىندە تاريحتان جويىلدى.

پالەستينا مەملەكەتى كەزىندە جەر ساتۋدى پارلامەنتكە شىعارىپ، جەردى شەتەلدىكتەرگە ساتۋ جايلى زاڭ قابىلداعان بولاتىن. سول زاڭنىڭ نەگىزىندە ولاردىڭ جەرىنىڭ ءبىر ۇلكەن بولىگىن ەۆرەيلەر ساتىپ الىپ، سول جەرگە قازىرگى يزرايل مەملەكەتىن قۇردى.

«يزرايل قالاي قۇرىلدى: سيونيستىك قوزعالىستىڭ اۆتورى اتانعان جۋرناليست تەودور گەرتسلدىڭ (1896 جىلى) «ەۆرەي مەملەكەتى» دەپ اتالاتىن شاعىن كىتاپشاسى جارىق كورگەن. ءار ەلدە تەنتىرەپ جۇرگەن ەۆرەيلەرگە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ تۋرالى ەڭ العاش وي تاستاعان وسى كىتاپتا، اۆتور، بۇكىل الەمدەگى جويىتتەردى پالەستينادان نەمەسە ارگەنتينادان يەلىك ساتىپ الۋ ءۇشىن «اقشا جيناۋعا» شاقىرادى. بۇل ەڭبەگى جارىققا شىققاندا، پالەستينادا ولاردىڭ وتىز شاقتى ەلدىمەكەنى بولعان ەكەن. سيونيستىك ۇيىمدار ول جاققا بارعان قانداستارىنا «جەتى سوتىق» الۋعا قارجىلاي كومەك بەرىپ، اقشاعا قۇنىققان ارابتاردىڭ جەرىن كوتەرمە باعامەن ساتىپ الا باستايدى. قازىر ەندى، بارىنان ايىرىلىپ، جاۋ كەتكەننەن كەيىن قىلىشىن تاسقا سەرمەگەندەي بولعان پالەستينا ۇكىمەتى، ەۆرەيلەرگە جەر ساتقانداردى ءولىم جازاسىنا كەسەتىن ۇكىم شىعارىپ قويعان. ارابتار وسى ەسسىز قىلىعىنا ءالى كۇنگە دەيىن وكىنەدى. ءبىز دە وكىنىپ قالمايىق، اعايىن…» (جولىمبەت ماكىش).

مۇنداي مىسالداردى ونداپ، جۇزدەپ كەلتىرۋگە بولادى.

تاريح تاعلىمى:  الەمدىك تاجريبە دە جەرىن ساۋداعا سالعان ەلدىڭ وڭعانى جوق. كەز كەلگەن ۇلتتىق مەملەكەت جەرىن ساتسا نەمەسە ۇزاق جىلعا شەتەلگە جالعا بەرسە، وندا ول جەردەن مىندەتتى تۇردە ايىرىلىپ، قاڭعىپ قالادى، نەمەسە ۇلت رەتىندە تاريح ساحناسىنان كەتەدى.

قورىتىندى: جەر ەشكىمگە، ءتىپتى وزىمىزگە دە ساتىلماۋى كەرەك. جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋگە دە بولمايدى. جەر تەك قانا قازاق حالقىنىڭ اتادان قالعان مۇراسى. مۇراعا يە بولۋدىڭ بارلىق قامىن جاساۋعا ءتيىسپىز. جەر بوس جاتىر، تۇگەل يگەرۋگە ءتيىسپىز دەۋ دۇرىس شەشىم بولمايدى. ءبىز يگەرمەسەك ۇرپاعىمىز يگەرەدى.

جەرگە قاتىستى مىڭنىڭ، ميلليوننىڭ ىشىنەن ءبىر عانا قاۋىپ تونەتىن جاعداي بولسا، وندا وعان دا جولاۋعا بولمايدى.

 ادام، ادام بولىپ، قازاق دەگەن حاندىقتار مەن قاعاناتتار (مەملەكەتتەر)  قۇرىلعالى بەرى جەر ساتۋ ماسەلەسىن العاش  كوتەرىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ ورىس ءتىلدى ۇكىمەتى بولىپ تۇر.

 تاريح تاعلىمى: ەجەلگى قازاق باتىرلارى «ەلىمدى (جەرىمدى) مەن قورعاماسام كىم قورعايدى؟» دەگەن ۇعىممەن عۇمىر كەشكەن. دەمەك، قازاق ۇعىمىندا ەل قورعاۋ (جەر قورعاۋ) زيالىلىقتىڭ ەڭ باستى ءپرينتسيپى.

جەردى ساتقان كۇنى قازاق دەگەن كيەلى اتقا ىلايىق بولۋدان كەتەمىز.

جەردى ۇل اتالارىمىزدان قالاي اماناتتاپ الدىق، كەلەر ۇرپاققا دا سولاي اماناتتاپ تاپسىرىپ كەتۋگە ءتيىسپىز! «اماناتقا قيانات جاساماس بولار» (حالىق ماقالى). قازاقتىڭ ەڭ باستى ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ نەگىزى وسى.

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz