Jylda kóktemning songhy kýni elimizding azattyghy jolynda jazyqsyz qúrban bolghan arystarymyz ben ashtyqtan qyrylghan halqymyzdyng milliondaghan bozdaghyn esimizge alyp, aza tútamyz. 
Sondaghy týsingenimiz – qasiretti ótkenimizdi eske alu qarapayym halyqtyng ghana paryzy eken de, al Elbasynyng tapsyrmasyn oryndaugha qúlyqsyz sheneunikterge qatyssyz dýnie siyaqty. «Olardyng ata-babasy qughyn-sýrginge úshyramaghan bolar, endeshe olar kimderding úrpaghy?» QR sayasy qughyn-sýrginge úshyraghandar  qauymdastyghynyng tóraghasy Júmabek Ashuúlynyng býgingi atqaminerlerge degen ókpesi bizdi amalsyz osynday oilargha jeteledi.
Qazaq halqynday otarlyq sayasattyng zúlymdyghyn kórgen halyq jer betinde kemde-kem. Elimizdegi sayasy repressiyalar qalay jýrgenin aityp berseniz? 
– Totalitarlyq jýie – Kenester odaghy kezinde elimizde jalpy sayasy jazalau nauqany birneshe kezenmen jýrdi. Alghashqy kezeng – Kenes ýkimeti ornasymen Alashorda qayratkerlerin qudalau. Olardy Kenes ýkimetining jengenin týsingenimen,  lauazymdy partiyalyq qyzmetterge qoymady, oqu-aghartu, taghy basqaday janama isterge paydalandy. Ekinshi kezeng – 1929 jyly qazaqtyng isker, bedeldi, bay-dәuletti azamattarynyng mal-mýlkin tәrkilep tartyp aldy da, ózderin injekkenge aidap, týrmege qamady. Sonyng saldarynan 1931-32 jyldary orasan zaualgha úshyrap, 2 millionnan asa qazaq ashtan qyrylsa, 1,5 millionday qazaq shetel auyp ketti. Qazaqtyng óz elinde, óz jerinde qazir az halyq bop sanaluynyn  basty sebebi osydan. Sol zúlmat nәubetter bolmaghanda, bizding qazir sanymyz 30 millionnan asyp jyghylar edik. Ýshinshi kezeng – 1936-38 jyldary «halyq jaularyn» әshkereleu jeleuimen qazaqtyng sýt betindegi qaymaqtay eng mandayaldy, asyl azamattaryn qinap óltirdi. Osy kezende Qazaqstanda 108 myng adam repressiyagha úshyrap, 22 mynnan asa adam  atylyp ketti. Artynsha Úly Otan soghysy bastaldy. Búl soghysta erkekterimizding jartysyna juyghy qyryldy. Alayda, basqynshylardyng tútqynyna týsken adamdar fashistik Germaniya konslagerlerining azabyn tartqany azday, soghys jenispen bitip, elge oralghan song da qudalandy. Olardyng arasynda «Qazaqtyng Pogoniniyi» atanghan  túnghysh maman skripkashy Áytkesh Tolghanbaev, Zeken Temirghaliyev, t.b. bar. Búdan son,  sәl «tynystap» alyp, «halyq jaulary» retinde aqyn-jazushylarymyz ben ghalymdarymyzdyng sonyna shyraq alyp týsti. Olardyng ishinde belgili tarihshymyz Ermúhambet Mahanov, Qajym Júmaliyev, akademik Qonyratbaev, Ismailovtar itjekkenge aidalyp ketse, Qanysh Sәtbaev pen Múhtar Áuezov Mәskeudi panalap, jan saqtap qaldy. Búl qúrsau Stalin ólgennen keyin jazyla bastaghanday. Degenmen ashyq jýrgizilgen sayasat qazaqty әbden janshyp tastady. Onyng ýstine 1954 jyly Qazaqstanda tyng kóteru bastaldy. Hrushevting keyin. «Resey imperiyasynyng Qazaqstandy 150 jyl boyy orystandyra almaghan sayasatyn men eki-ýsh-aq jylda iske asyrdym»,– dep maqtanatyny bar. Tyng kóteruding syltauymen býkil Qazaqstangha óz eline syimaghan týrmeden shyqqandardyng bәri keldi. Sodan baryp 1959 jylghy sanaq boyynsha qazaqtar óz jerinde 29-aq payyzdy qúrady. Sonyng kesirinen qazaq balabaqshalary men qazaq mektepteri jabyldy da, orystanu, kenestendiru sayasaty qarqyndy jýrdi. Halqymyz salt-dәstýrinen, әdet-ghúrpynan airyldy. Tilimiz kesilip, sanamyz mәngýrttendi.

TARIHI  MÚRAJAYYMYZDY  TASMAGhAMBETOV SATYP JIBERDI...

Alash arystaryn úlyqtaugha Qazaqstan Ýkimeti juyrda ghana beyil qoydy, degenmen bәlendey tyndyryp jatqan nәrse joq. Múnyng sebebin biylik basyndaghylardyn  әli kýnge  qorqynysh pen jaltaqtyqtan arylmaghandyghynan  izdeu kerek shyghar? 
– Áriyne, solay. Tәuelsiz atymyz ghana, Alash ýkimetining dәrejesine jetu – qiyaldaghy arman ghoy. Sol Alash ýkimetining ministrler qúramyndaghy 15 adam ylghy Reseyde joghary bilim alghan, jan-jaqty bilikti jandar boldy. Álihan Bókeyhanov, Mirjaqyp Dulatov, Qoshke Kemengerov...  Almaty týbindegi Janalyq degen jerde «halyq jaulary» atylyp, kómilgen orny bar. Jylda 31-mamyrda taghzym etemiz. Mysaly 1938 jyldyng 25-aqpanynda 69 adam atylghan. «Sol kýni 39 adamnyng sýiegin Boraldaydyng týbindegi qorymgha aparyp jerledik. Keyin zaman týzelgen son, aitarsyn»,– degen edi zúlmat jyldardyng tiri kuәgeri, qazir marqúm Bekbolat Mústafin aghamyz. Al bylaysha bir de bir qújat qalmaghan. Keyin «Sәken Seyfullindi Kolymadan kórdik»,– dep jýrgenderdiki – «adamdar ýmittenip jýrmesin» degen maqsatpen KGB-nyn  taratqan ósegi eken. Aqpannyng 25-i men nauryzdyng 15-i aralyghynda kýnine 30-40 adamnan atyp otyrghan. 11 nauryzda atylghandardyng ishinde qazaqtyng búlbúl әnshisi Biybigýl Tólegenovanyng әkesi, ataqty balet biyshisi Bolat Aiyhanovtyng әkesi Kuvatov ta bar. Negizi Quatov qoy, úl-qyzy Bolat pen Mira naghashylarynyng familiyasyna jazylyp ketken.
1993 jyly jappay  sayasy qughyn-sýrginge úshyraghandardy aqtau turaly zang shyqty. Quanyp, qalpaghymyzdy aspangha attyq. Biraq, sol zanda ayaqqa túsau salatyn kóp kemshilikter bar. Reseyding zanynda kezinde tәrkilengen adamdardyng dýniye-mýlikteri múraghattarda saqtalyp qalatyn bolsa, qaytaryp beredi. Al bizding memlekette onday zang joq. Osy mәseleni súrap, jogharygha hat jazyp edim, respublikanyng Bas prokurory: «Oghan qúqyqtyq negiz joq»,– dep jauap berdi. Al adamnyng tabanaqy, manday terimen tapqan jekemenshigin tartyp alghan kezde eshkim qúqyqtyq negizdi eske alghan joq qoy. Tartyp aldy da, ózderin itjekkenge aidady da jiberdi. Múraghatta saqtalyp túrghan baghaly zattaryn qaytarmau – naghyz zansyzdyq, adam qúqyn taptau. 2000 jyly N.Nazarbaevtyng qolymen bekitilgen (oghan Bas prokuror, Ádilet ministri, ÚQK tóraghasy, Ishki ister ministri qol qoyghan) joba boyynsha Almaty qalasyndaghy Nauryzbay batyr kóshesi, №108 ýide ornalasqan búrynghy NKVD ýii (aulasynda ishki týrme bar edi) men «Pionerler baghy» atalghan baq pen eki kóshe ortasyndaghy alleya Qazaqstandaghy sayasy zúlmat tarihyna  arnalghan múrajay kesheni boluy kerek edi. Sol joba boyynsha júmysty bastaghanymyzda 2003 jyly ishki týrmeni búzyp jatyr eken. Anda-mynda jýgirip, gazetterge jazyp, eki aigha ghana toqtatqan boldyq, artynsha typ-tipyl boldy. 1934 jyly salynghan naghyz tarihy ghimaratty osylaysha óz qolymyzben qirattyq. 
Jalpy, sanamyz mәngýrttengen osynday shaqta qauymdastyq qúryp, joqtausyz etken esil erlerimiz ben tarihy qúndylyqtarymyzdy týgendeuge atsalysyp jýrgeninizge halqymyz riza.
– Qauymdastyqtyng negizin qalaghan – biyl tughanyna 100 jyl tolatyn marqúm Mústafin Bekbolat Janpeyisúly aghamyz, shynynda da, ýlken jýrekti, batyr azamat edi.  Bar-joghy 28 jasynda Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq komiytetinde eki birdey bólimdi basqaryp, hatshylyq qyzmet atqarghan B.Mústafin eki ret atu jazasyna kesilip, 18 jyl aidauda bolghan. Elge oralghan song da qoghamdyq júmystargha belsene qatysyp, 97 jasqa kelgenshe qatardan qalghan joq. Sol kisi ekeumiz ishki týrmeni aralap jýrgende, qay kamerada kimderding otyrghanyna deyin aityp berip edi. Jaraydy, qansha jantalassaq ta, sol týrmeni aman alyp qala almadyq. Endi NKVD ýiin múrajaygha ainaldyryp, 1-qabatyn 1916-1934  jyldargha arnap ashyp, әjepteuir júmys istey bastadyq. Oqushylar, studentter keledi, halyqqa qyzmet istep, ghimarat tarihy mindetin atqardy. Al 2-qabatyna 1934 jyldan 1986 jylgha deyingi derekterdi jinay bastaghanbyz. Bizding tarihy múrajayymyzdy Almaty qalasynyng búrynghy әkimi Imanghaly Tasmaghambetov  «Almaty damu korporasiyasy» degen qarjylyq úiymnyng iyeligine satty da jiberdi. Tarihy orynnan osylay airyldyq.  
Eksponattary qoldy bop ketken joq pa?
– Almaty qalasynyng tarihy múrajayynyng qoymasynda tyghuly jatyr. Sonda biz kimge qiyanat jasap otyrmyz? Búl – eldigimizge sanaly týrde jasalghan qylmys. Ekinshi mysal. 1993 jyly Elbasymyz Abaydyng 150 jyldyghyna dayyndyq kezinde «Abay bizding últtyq úranymyz boluy kerek»,– dep aitqan bolatyn.  2007 jyly Abaygha qoyylghan eskertkishti kórgende, namystan ólip ketkim keldi. Eki aq tasty qoyghan da, bireuine qanyltyr japsyra salghan. Kenes ókimetining baylardy qúbyjyq etip kórsetetin karikaturasy ispetti. Sonda biz kimdi qorladyq?

ENG KÓP FAShISTING KÓZIN JOYGhAN JERLESIMIZ ESKERUSIZ QALDY

Úly Otan soghysynda eng kóp jaudy jer jastandyrghan qúralaydy kózge atatyn qazaq jauyngerine Kenes Odaghynyng Batyry ataghyn beru jóninde jogharygha úsynys bildirgen ediniz, sonyng aqyry ne boldy? Eskerusiz ketken esil er turaly syr shertseniz...
– Úly Otan soghysynda 397 fashisting kózin joyghan Tóleughaly Ábdibekov Semey oblysy Jarma audanynyng tumasy. Qújattarmen tanysyp jýrgenimde Kemelbay degen kisining 1937 jyly «halyq jauy» retinde jazalanghanyn bildim. Al onyng inisi Ábdibekting úly Tóleughaly «halyq jauynyn» tuysy retinde qughyndalyp, Ontýstik Qazaqstandaghy tuysqandaryn panalaydy. 1942 jyldyng mamyrynda soghysqa kiredi de, 1944 jyldyng 23 aqpany kýni auyr  jaraqattan medsanbatta qaytys bolady. Nemisting snayperimen jekpe-jekke shyghypty. Nemis ólipti, biraq Tóleughalidyng ózi de auyr jaraqattanyp, aqyry ajal qúshady. Qúndy qújat qolyma tiygennen keyin  28 panfilovshylar sayabaghyndaghy Úly Otan soghysynyng múrajayyn arnayy baryp kórdim. Mergen osy panfilovshylar diviziyasynyng qúramynda soghysqan eken. Býkil maydandyq gazetter erligin jarysa jazghan, biraq memleket tarapynan resmy qújatty tappadym. Resmy qújat alu ýshin derekterge sýiene otyryp, Resey Federasiyasynyng Ortalyq әskery múraghatyna súrau saldym. 2008 jyldyng 12 nauryzynda jauap keldi, eki anyqtama jiberipti. Birinshisi ordenideri turaly, ekinshisinde Tóleughaly Ábdibekovting erligin jazyp keledi de, sonynda: «Proslavlennyy y neprevzaydennyi» dep bagha beredi. Kórdiniz be, Resey memleketining ózi bizding jerlesimizdi resmy moyyndap otyr! Quanghannan Reseyding preziydenti V.Putinge «Kenes ýkimetining múrageri retinde sizder Tóleughaly Ábdibekovke  soghysta kórsetken erligi ýshin «Resey Federasiyasynyng Batyry ataghyn berinizder» degen úsynys jasadym. Jәne QR Preziydenti N.Nazarbaevtyng atyna da osynday hat joldadym. Eng ataqty orys mergeni Zaysev 255 fashisti óltirgen, jylda Mamaev qorghanynda Zaysevting qúrmetine salut beriledi. Smaleshkov degen mergen 125 fashisti óltirgen. Ekeuin qosqanda bir qazaqqa jetpeydi. Taghy bir jerlesimiz Bezgolosov degen Shyghys Qazaqstanda tughan mergen 279 fashisti jer jastandyrghan. Bir jarym aidyng ishinde Resey Federasiyasy Preziydentining apparatynan: «Bizdegi tәrtip boyynsha Resey Federasiyasynyng Batyry ataghyn aldymen Qazaqstannyng Qorghanys  Ministrligi úsynuy tiyis. Sondyqtan biz siz jibergen qújattyng barlyghyn sonda joldadyq»,– degen jaghymdy jauap aldym. Al endi myna túrghan Astanadan jauap ala almay, dymym qúrydy. Preziydent apparatyna «Jauap beresinde me, joq pa?» – dep qayta-qayta telefon soghyp, faks jibere bastadym.  Eki ay ótkende bireu telefon shaldy, ekeumiz sózge kelip qaldyq.
– Sonda olar ne deydi?
– «Tirisinder me, qyrylyp qalghan joqsyndar ma?» – dep aldymen ózim bas saldym. Qanshama uaqyt ótti, yzalanyp jýrgenmin ghoy. «Siz qalay-qalay sóileysiz?» – dedi tútqanyng arghy jaghyndaghy adam shamdanyp. «Sendermen qalay sóilesuge bolady? Men anau, bizden on ese ýlken memleket – Resey Federasiyasy preziydentining apparatynan bir jarym aidyng ishinde jauap alyp ýlgerdim. Al myna túrghan sender...»,– dep dauys kóterip jiberip edim, әlgim telefon tútqasyn qoya saldy. Kim ekenin de bilip ýlgermedim. Arada tórt ay ótkende jauap keldi. Jauabyn oqyp, qanym  taghy basyma shapty. Mazmúny mynaghan sayasdy. «Siz,– deydi, – soghys bitip, arada 60 jyldan astam uaqyt ótip ketkennen keyin  soghys ardagerleri men soghysta qaza tapqandardyng tuystarynyng ortasyna týsinbeushilik, alauyzdyq tughyzyp, nesin múny kóterip jýrsiz?». Ou, sening batyr úlyng tabylyp jatsa, quanyshtan basqa qanday narazylyq tughyzuy mýmkin?! Múnday sózdi qatardaghy bireu aitsa renjimeysing ghoy, QR Preziydentining apparatynyng resmy jauaby osynday. Bizding eng joghary biylik Preziydent desek, sol Preziydentting ainalasyndaghylardyng jauaby janaghyday bolghanda, basqadan ne ýmit, ne qayyr?
– Siz siyaqty sanauly adam qazaqtyng últtyq namysyn kóteru jolynda sharshap-shaldyghady da jýredi. Bәribir «bayaghy jartas – sol jartas. Nelikten?
– Bizde «Atadan balagha» degen úly sóz bar, «Ákeden balagha» emes. Yaghni, әkening ózi әli jas,  aqyly tolyspaghan, tәjiriybesi joq, sondyqtan jas úrpaqty atalar tәrbiyelegen. Men atamnyng balasy bolyp erke óstim. Atam qazaqtyng tarihy men shejiresin jalyqpay aityp, sanama qúya beretin. Sosyn: «Erteng sen ósesin, azamat bolasyn. Sol kezde eng birinshi óz úyatynnyng aldynda úyala bil»,- deytin. Atam men on jasqa kelgende qaytys bolyp ketti. Biraq, sol sózderin óskende ósiyet túttym, ómir jolyma shyraq etip ústap kelemin. Al bizding qogham  ata tәrbiyesin joyyp jiberdi. Kenestik balabaqshadan shyqqan bala últtyqtan, azamattyq namystan ada bolyp ósti. Áli esimde, 1983 jyly Shona Smahanúly aghamyz qazaq mektebin ashu turaly úran tastaghanda, biz 1-synypqa әzer degende 7 bala jinadyq. «Neghyp jýrgen adamsyndar? Baryndar týge! Men balamdy orysshagha beremin, erteng kýnin kóre almay qalady»,– dep bizdi boqtap, tayaq alyp úmtylghan qazaqtar da kóp kezdesti. Qúdaygha shýkir, qazir qazaq mektebi de, qazaq balabaqshasy da ashylyp jatyr. Biraq, últymyzdyng ata tәrbiyesin boylaryna sinire alamyz ba? Ángime osynda.

Avtor Gýljanat Shonabay   
«Qazaqstan-Zaman» gazeti 28 mamyr 2009 jyl