«Eldestirmek elshiden». Qúdaygha shýkir, qazir Tәuelsiz qazaq elining әlem aldyndaghy abyroyyn asqaqtatyp, geosayasattaghy kóshimizdi órge sýirep jýrgen diplomat­tarymyz az emes. Resmy derekke sýiensek, býginde әlemning 45 elinde Qazaqstannyng elshiligi tu tigip, shet memlekettermen sayasy qarym-qatynas jasap jatyr. Biraq biz osyghan deyin ghalamgha Tәuelsizdigimizdi moyyndatatyn – qazaqtyng ýni, qazaqtyng tili ekenin, Alash elining atynan sóileytin әr elshi memlekettik tildi tolyq qoldanuy qajettigine mәn bermey keldik. Endi osy olqylyqtyng ornyn qalay toltyrugha bolady? Oy eleginen ótkizip kórelikshi.

Tarihtan taghylym

«Biz qazaq degen mal baqqan elmiz, biraq eshkimge soqtyqpay jay jatqan elmiz. Elimizden qút-bereke qashpasyn dep, jeri­mizding shetin jau baspasyn dep, nay­zagha ýki taqqan elmiz»... Bile, bilgen adamgha búl – by Qazybekting emes, jonghargha elshi­likke barghan elshi Qazybekting ataly sózi. Shynyn aitu kerek, ótken tarihta osylay osyp-osyp sóileytin elshilerimiz bolghany ras. Búl ýrdis qazaqtyng resmy «túnghysh elshisi» atanghan Nәzir Tóreqúlovqa deyin jalghasyn tauyp, últtyq tanymy­myzdaghy osy iygi bastamany onan keyingi kezenderde qytayda elshi qyzmetin atqarghan Múrat Áuezov pen birneshe elde diplomatiyalyq qyzmetter atqarghan Bolathan Tayjandar jalghay bildi. Tәuelsizdik alghan jyldary eng alghash bolyp, býkil elshilikting is-qaghazdaryn memlekettik tilge kóshiruge tyrysqan Bolathan Tayjannyng eren enbegi – sonyng aighaghy. Bolathan Tayjan aghamyz osy qadamy arqyly ózining kәsiby elshi ekenin barlyq qyrynan kórsetti.

Memlekettik tilde sóileu әr elshining paryzy boluy kerek

Ótken tarih osymen tamam. Býgingi kýnge oralayyq. Qarapayym sózben ait­qanda, elshi degenimiz – bir memleketting ekinshi bir memleketke arnayy jibergen óki­letti – diplomatiyalyq ókili. Yaghny ol bar­ghan elinde sol memleketting atynan sói­leuge, sol memlekettegi Qazaqstan azamat­ta­rynyng qúqyghyn qorghaugha, eki el ara­syndaghy týitkildi mәselelerdi sheshuge qúqyly. Múnymen qosa, elshining әrqay­sysy ózi elshi bolyp otyrghan elmen mәde­ni, sayasy hәm ekonomikalyq baylanysty kýsheytuge tiyis. Eger de sol elshiniz óz elining rәmizderin, óz elining últtyq mәdeniyetin, últtyq tilin qúrmettey almasa, memlekettik tilin bilmese, ol memlekettegi missiyasyn qalay oryndamaq? Sondyqtan da Qazaq­stan tarapynan elshilikke taghayyndalghan kez kelgen diplomat barghan elinde mým­kindiginshe qazaq tilinde sóilep, memle­kettik tilding mereyin ýstem etu kerek. Búl shet memleketterge bizding tól mem­leketimiz, tól tilimiz, tól sayasatymyz bar ekenin kór­setedi. Yaghni, memlekettik tilding órisin ke­ney­tu mәselesi әr elshining boryshyna ainaluy tiyis. Biraq ókinishtisi, búl mәselege kelgende әlem elderine jibergen 45 el­shilerimiz emes, alys-jaqyn ózge elden biz­ding memleketke kelgen diplomattar men keybir elshilerding memlekettik tilimizdi shemish­keshe shaghyp, bizdi úyaltatyn jagh­daygha jetti. Al, tikeley shettegi elshilerimizdi basqaryp otyrghan Syrtqy ister minsitrimiz Erlan Ydyrysovtyng memlekettik tildi jarytpaytynyn eskersek, úyattan tipti ólip ketuge bolar edi.

Ashy sabaq

Mysaly, bir kezderi Qazaqstandaghy Úlybritaniyanyng Tótenshe jәne ókiletti elshisi Pol Brammel myrza Qazaqstan Preziydentimen memlekettik tilimizde til qatysyp, sayasy sanasy oyau halqymyzdy dýr silkintkeni esimizde. Búl – bir. Ekinshi­den, ótken jyldary Preziydentimizge senim gra­mo­tasyn tapsyrghan Mongholiyanyng jana elshisi Jagir Suhee qazaq tilin ana tilindey mýdirmey sóilep, tandayymyzdy qaqtyrdy. Al Finlyandiyanyng aty­nan kelgen ókilettisi Ilkka Unto Kalervo Raysanen qolyndaghy paraghyna qaraghanmen, qazaq tilinde әjeptәuir tilin syndyrghanyn an­datyp qaldy. Úlybritaniyanyng Pol Bram­meli, Mongholiyanyng Jagir Suheesi, Fiyn­lyandiyanyng Ilkka Unto Kalervo Ray­sa­nen­nen ashy sabaq alyp, solar sóilegen qazaq tilimen, bizding elshiler til qatsa, tonyn eshkim sheship almasy haq. Shyn­dyghyn moyyndauymyz kerek, búghan deyin bauyrlas ózbek, qyrghyzdan basqa eshbir elshi qazaqtyng tilin biluge, sóileuge asyqpaghan edi. Tek Japoniya el­shi­si ghana diyp­lomatiyalyq qyzmeti barysynda ar­nayy kurstan ótip, qazaq tilin mengergen bo­latyn.

Ne istemek kerek nemese ýshinshi «kózir» 

«Elshining qylyshy – til». Qazaqtyng osy ataly sózin eske ala otyryp, endi ne isteu kerektigine toqtalayyq.

Birinshiden, shetelge sayasy maqsatta shyqqan kez kelgen diplomat memlekettik tilde qarym-qatynas jasauy qajet.

Ekinshiden, әr Elshilikting resmy qaghaz­dary memlekettik tilde jýrgizilui tiyis. Búl memlekettik qúpiyalyqtyng jariya bol­mauyna kepil bola alady.

Ýshinshiden, memlekettik tildi bilu mem­leketting ambisiyasyn bildiredi. Ózin qúr­met­tegen el, ózgening qúrmetine ie bolady.

Tórtinshiden, elshining ana tilimizde sói­leui memleketting imidjin qalyptas­tyrugha septigin tiygizedi.

Shynyn aitu kerek, qazir bizding elding imidjin biyiktetip jýrgen – Elbasymyz. Óitkeni Preziydentimiz shet memleketterge resmy is-saparlargha barghan kezde Án­úranymyz shyrqalyp, qazaqtyng tili, qa­zaq­tyng muzykasy әueleydi. Múnan keyingi kezekte búl ýndi sportshylarymyz ghalamgha pash etip jýr. Eger de búl sapqa elshilerimiz de qosylyp, shet memleket­termen qarym-qatynas tilin qazaq tili etse, ýshinshi «kózirimiz» kýshine miner edi. Óitkeni elshilerding óz tilinde sóileui – ejelden qalyptasqan dәstýr.

Týiin

 Jýsip Balasaghún: «Elshi erding tórt qúbylasy teng bolsyn, elde – kisi, syrtta býtin el bolsyn!» depti-mis. Sol babamyz ózining «Qútty biliginde» elshige qoyylatyn talaptar jayly egjey-tegjeyli sipattap, «elshi erekshe zerek, ózi kórikti, kóp til biletin sheshen, jaqsy anshy, qúsbegi, júldyzshy (astrolog), týs jorushy, muzykant siyaqty kóptegen qasiyetterge ie jan boluy qajet» ekenin aitypty. Biz býgingi diplomattarymyzgha Jýsip Balasaghún qoyghan talaptardy mindetteuden aulaqpyz. Tek óz Otanynyng tilin bilmeytin elshi bolmauy qajet ekenin ghana anghartqymyz keledi.

Qanat BIRLIKÚLY

Abai.kz