Erlik – elge múra, úrpaqqa – úran

 «Atyrau-Brest» әskeriy-patriottyq ekspedisiyasynyng mýshesi, jurnalist Boranbay Ghaliyev 2016 jyldyng 18-22 mausym aralyghynda Belarusi Respublikasynyng Radoshkovichy selosynda, «Hatyni» memorialdyq kompleksinde, Brest qorghanynda bolyp qaytty. Avtor osy sapar barysynda ózi kórgen, kónilge týigen tarihy oqighalargha tereng ýnilip, Brest qamalyn qorghaghan qaharman batyrlardyng erlikke toly is-әreketterin oy eleginen ótkizip, maydangerlerding kórkem obrazyn ózindik kózqarasymen somdaghan. Belgili jurnalisting búl maqalasynda Brest qaharmany Ábdirazaq Mәmiyev turaly da derekter bar.

BREST  QAHARMANDARY

“Vraga unichtojiti - bolishaya zasluga.

A druga spasty - velichayshaya chesti”.

(Shota Rustaveliy) 

Eldigimiz ben erligimizdi elekten ótkizgen Úly Otan soghysynyng bastalghanyna biyl 75 jyl toldy. Talay shanyraqty ortasyna týsirip, san jýzdegen qalalarymyz ben selolarymyzdy, óndiris oshaqtaryn otqa oraghan nemis basqynshylaryna qarsy kýreste qazaqstandyqtar qaytpas qaysarlyqtyn, qaharmandyqtyng ýlgisin kórsetti. Respublikamyzda soghys jyldary jiyrmanyng ýstinde jauyngerlik diviziya men atqyshtar brigadalary, eluge juyq polk, batalion, әskery qúramalar jasaqtalyp, maydangha attandy. Enkeygen kәri men etektegi balagha deyin boztorghay shyryldaghan sәtten bastap, inir qaranghylyghy qonlanghangha deyin  tylda bel sheshpey enbek etti.

Soghystyn  alghashqy kýnin, alghashqy minutyn Brest qorghanynda qarsy alghan jaujýrek batyrlarymyz keudelerin oqqa tósep, aqtyq demderi qalghansha  arpalysty. Basynan baqayshaghyna deyin múzday qarulanghan vermaht әskerleri  men olardyng odaqtastaryna qarsy kýresting alghy shebinde bolghan Nury Sadyqov, Núrym Sydyqov, Botabay Sýleymenov, Vladimir Fursov, Ghabbas Júmatov, Ábdirazaq jәne Ábdijapar Mәmiyev syndy  san myndaghan jerlesterimizding erlik isteri  eshqashan úmytylmaq emes. Kóbisine tughan jerding topyraghy búiyrghan joq. Auylda  anyrap  ata-analary, bauyrlary, balalary, qara qaghazdy qúshaqtap qaraly jesirler qaldy. Soyqandy qyrghynnyng qandy izining kuәsi bolyp Belarusi  qalalary men selolarynda  bauyrlastar zirattary boy kóterdi. Kósheler men mektepterge ghaziz úl-qyzdarymyzdyng esimderi berilip, alyp eskertkishter ornatyldy.

Habarsyz ketken jauyngerlerding aghayyn-tuystarynyn, jekelegen izshilder men tarihshylardyn  tynymsyz izdenisterining nәtiyjesinde olardyn  keshegi kýnge deyin beymәlim bolghan erlik isteri jóninde derekter tabylyp, jerlengen oryndary anyqtaldy. Solardyng biri – qyzylәsker Ábdijapar Mәmiyev. Qatardaghy jauynger Á. Mәmiyev 1944-shi jyly 24-shi gvardiyalyq atty әskerler diviziyasy qúramynda  Belorussiyanyng Ivki, Krasnoe, Kostushky eldi mekenderin azat etuge qatysyp, qaharmandyqpen qaza tapty. Sýiegi Minsk oblysynyng Molodencheskiy audany, Radoshkovichy selosyndaghy bauyrlastar ziratyna jerlengen.

Soghysqa deyin Almaty oblysynyng Jambyl audanyndaghy Úzynaghash selosynda múghalim, audandyq oqu bólimining mengerushisi bolghan abzal azamat, onyng qarulastary, jalpy  24-shi gvardiyalyq atty әsker diviziyasynyng jauyngerlik joly turaly qazirgi kezde tarihy derekter jinastyryluda.

Jaqynda atyraulyq últjandy azamat, Úly Otan soghysy  qaharmandarynyng erlik isterin  nasihattauda jarghaq qúlaghy jastyqqa tiymey jýrgen Talghat Ilyasov bastaghan «Atyrau-Brest» ekspedisiyasynyng mýsheleri   Belorussiyada, jogharyda  aityp ótken Radoshkovichy selosynda, «Hatyni» memorialdyq kompleksinde, Brest qorghanynda bolyp qayttyq. El basyna kýn tughanda qolyna qaru alyp, sizder men bizding býgingi shat túrmysymyz ýshin ómirlerin pida etken, taghdyr talqysymen  jat jerden topyraq búiyrghan  batyrlarymyzdyng ruhyna qúran baghyshtadyq. Týrli sharalargha qatystyq. Brest qorghanynda alghashqylardyng biri bolyp jaugha qarsy keudesin oqqa tósegen taghy bir batyr aghamyz – Ábdirazaq Mәmiyev turaly biraz jaygha qanyqtyq. Osynau  sapar barysynda  kórgen-týigenderimiz ben estigen-bilgenderimizdi tarihy oqighalarmen, Brest qalasy túrghyndarynyng estelikterimen sabaqtastyra otyryp oqyrmandar nazaryna úsynudy jón kórdik.

Soghystyng aldyndaghy songhy beybit kýn

Dәl osydan 75 jyl búrynghyday, Brest qalasy erekshe bir kýige engen. Qalanyng týkpir-týkpirinen ortalyq alangha, sonyng ishinde Sovet kóshesine qaray aghylghan halyqta esep joq.

Ýlken de, kishi de osynda. Bardyng baylyghyn asyryp, jarlynyng ertengi kýnge degen ýmitin ýkileytin jayma bazar da júmysyn әldeqashan dogharghan. Tek Brest emes, býkil Belorussiya, keshegi Kenester Odaghy  qalalarynan aghylyp kelip jatqan adamdar sany saghat, minut sayyn úlghayyp bara jatyr. Kórshiles Polisha, Bolgariya, Rumyniya, búrynghy Yugoslaviya, Germaniya, sonau  Izraili, Japoniya elderinen at arytyp kelgen turisterding ózi bir tóbe. Bәri de sol 1941-shi jylghy 21-shi mausymdaghyday, әrtýrli әskery kiyimder kiyip alghan.

Stavropoli ólkesinen kelgen Grigoriy Malyshev nemisterding dala jandarmeriyasy felidfebelining formasyn tandapty. Alystan qarasang aumaghan fristing ózi. Eki iyghyna eki kisi mingendey. Adam bitkenning alyby. Múryny qonqiyp, shýidesi kýjireyip, mýiiz qapsyrmaly kózildirigining astynan sýzile qaraghanda әzireyildi kórgendey әserde qalasyn. Odan әrirekte «CC» formasyn kiygen japondyq Oka Sany jýr. Sózi de, ózi de bala siyaqty. Sәl nәrsege kýle beredi. Myna bir túsqa bizding Atyraudan kelgen delegasiya mýsheleri jinalypty. Úzyn sany - 15 adam. Arnayy tigilgen qyzylәsker  formalary denelerine qúiyp qoyghanday, jarasyp-aq túr. Ásirese, qyzdarymyzgha kóz salushylar kóp. Qos búrymdary alystan «men múndalaghan» oimaq auyz, qúmay kóz, bota tirsek arularymyzben suretke týsu sol mandaghylardyng kóbining armanyna  ainalghan siyaqty. Alpysty alqymdap tastaghan Iozefting (polyak) qolyndaghy balmúzdaghy men qasyndaghy kelinshegin úmytyp, Jayyqtyng sәmbi talynday myng búralghan bizding Dinaragha qayta-qayta auyzyn ashyp  qaray berui súlulyqtyng siqyrynyng qanshalyqty qúdiretti ekendigin aiqyn anghartqanday.

Ortalyq alandaghy arnayy qúrastyrylghan sahnada ýrmeli aspaptar orkestri soghys aldy jyldaryndaghy әskery әnder men marshtardy gýmpildetip jatyr. Tómengi túsy by alanyna  ainalghan. Belarusi últtyq kiyimin kiygen әr jastaghy jergilikti túrghyndar men qala qonaqtary sazdy muzykanyng yrghaghymen myng búrala biylep jýr. Jýzderinde kýlki, janarlarynda  tosyn kózge bayqala bermeytin bir mún  bar.   Saghat tili kýndizgi 15.30-dy kórsetken kezde batys jaqtan jónkile kóshken aqshanqan búlt dәl alannyng ýstine kelgende sәl ayaldap, aq janbyr sirkirep ótti. Jinalghan júrt múny  armanda ketken bozdaqtardyng kóz jasy dep qabyldady.

....1941-shi jyldyn  21-shi mausym kýni qyzylәsker  Ábdirazaq Mәmiyev te osy alanda boldy. Qasynda – jauynger serigi, cheshen jigiti Rasul Magometov. Rasul Cheshen-Ingush avtonomiyalyq respublikasynyn  Sharoev audany Kenhiy  selosynan. Tanertengisin vzvod komandiyri  ýlgili tәrtibi, sayasiy-jauyngerlik dayyndyqtaghy ýzdik jetistikteri ýshin  qala  aralap keluge demalys bergen.

Ekeui de kónildi. Óitpegende  she! Erteng búlar әskery boryshtaryn ótep jatqan 125-atqyshtar polkinen 18 jauynger eline qaytady. Solardyng qatarynda  Ábdirazaq pen Rasul da bar. Búiryq dayyn. Tek  polk  komandiyri  A. Dulikeyt qol qoysa boldy.

Basynda Resey  imperiyasynyn, odan keyin  polyaktardyn, 1939-shy jyldary nemisterdin, sodan song bolishevikterding qolyna ótken Brest qalasynyng tarihy terennen bastalady. Sonau 1019 jyly  irgetasy qalanghan qorghan jaugershilik jyldary qoldan-qolgha ótip, birese Berestie, birese Brest-Litovsk, endi birde  Bug boyyndaghy  Brest, aqyry ainalyp kelgende Brest atyna toqtaghan. Qanshama qiyamet-qayymdy bastarynan ótkerse de qala halqynyng qarapayymdylyghy, meymandostyghy, eline, jerine  degen sheksiz sýiispenshiligi  Ábdirazaqty talay tәnti etti.

Asqar Alataudyng kýngey betindegi Mәmy jaylauyndaghy auylyna, ondaghy bauyrlaryna qanshama asyqqanymen, jalyndy jastyghynyn  qaytalanbas ýsh jylyn  ótkizgen qalamen qoshtasar sәt jaqyndaghan sayyn Ábdirazaqtyng jýregin  bir qimas sezim jaulap bara jatqan tәrizdi. Sondyqtan da bolar Rasuldyn: «Osy da jeter. Erteng elge qaytamyz. Jolgha dayyndalayyq» degenine qaramastan, Ortalyq bazardan bastap, qalanyng kórikti jerlerin taghy bir  aralap shyqty. Qaltalaryna jolgha jeterliktey qarajat qaldyryp, qalghan aqshalaryna  ata-analaryna, bauyrlaryna  bazarlyq aldy. Keshkisin  kazarmagha kelip, jolgha әzirlendi. Ekeui Minsk arqyly Mәskeuge deyin poezdben birge baryp, odan әri  Ábdirazaq Almatygha, Rasul Groznyigha ketetin bolyp kelisti. Tughan elge degen saghynysh pen  kýni boyghy jýristing saldary bolar, kóp keshikpey  tәtti úiqynyng qúshaghyna qalay enip ketkenderin ózderi de bayqamay qaldy.

Otan soghysy osylay bastaldy

Mezgil tanghy tórtting shamasy. Úshqan shybynnyng yzyny estilerliktey,  mýlgigen tynyshtyq. Kókpen talasqan alyp emender men aq baltyr  qayyndar ýnsiz syrlasqanday samal jelmen bayau terbeledi. Aghashtan-aghashqa sekirip bayyz tappaytyn aq tiyndar da kórinbeydi. Árirekten bayghyz qústyn  әldenege alandaghan dybysy emis-emis estiledi. Kazarmany ainalyp, qarauylda jýrgen soldattar da osy bir tәtti de aldamshy tynyshtyqty búzyp almayyn degendey ayaqtaryn jaylap basyp, aqyryn qozghalady.

Kenet... Kenet dýnie dýr silkinip, aspan asty, jerding beti astan-kesteng boldy da ketti. San jýzdegen, myndaghan avtomat, pulemet pen zenbirekter oqpanynan ot qúsyp, jer-dýniyeni әlem tapyryq qyldy da jiberdi. Týn týndigin týrgen samoletter sitadeliding (qala ishindegi qorghan)  aumaghynda iyne shanshitynday jer qaldyrmay bombalauda. Qorghannyng soltýstik bóligindegi Kobrin bekinisine ornalasqan 125-shi atqyshtar polkining jauyngerleri de basynda ne bolghanyn týsinbey, abdyrap qaldy. Tek polk komandiyri A. Dulikeyttin:

– Soghys bastaldy, tez qaru-jaraq qoymasyna! Qarulanynyzdar! Ár vzvod, bólimshe  qorghanys pozisiyasyna ornalasyp, jaudyng betin qaytarugha әzirleninizder, – degen әmirli dauysyn estigennen keyin jyldam esterin jinap aldy. Kazarmagha jaqyn ornalasqan ýilerdegi  ofiyserlerding әielderi men balalaryn bombapanalargha ornalastyryp, qajet bolghan jaghdayda jaralylargha dәrigerlik  kómek kórsetu kerektigin eskertti.

Kóp keshikpey jaudyng alghashqy legi de kórine bastady. Tankilerdi algha salghan jatjerlik basqynshylar avtomattaryn keudelerine tirep saptaryn búzbastan,  bekinisting basty qaqpasyna qaray tikeley tartyp keledi. Bombalaushy úshaqtar men auyr artilleriyanyn  birneshe  saghatqa sozylghan soqqysynan keyin qarsylasar bas kóterer tiri adamnyng qalmaghanyna  senimdi.

 Jaghdaydy tez baghamdaghan A. Dulikeyt shtab bastyghy N. Sichkarimen birlese otyryp jaudy qorghangha  50 metrge deyin jaqyndatu kerek dep sheshti. Zenbirekshilerge tankilerdi kózdeuge, pulemetshiler men minometshilerge jayau әskerlerdi qarauylgha  alugha, al  Á. Mәmiyev bastaghan mergenderge  jaudyng ofiyserlerining kózin qúrtugha búiryq berdi.

Shynjyr tabanymen jolyndaghynyng bәrin taptap, janshyp kele  jatqan temir ajdahalar say-sýiegindi syqyrlatyp  mejeli jerge jaqyndap qaldy. Arttarynda bes qaruy say jayau  әskerler. Soghysqa emes, beyne bir toygha shaqyrylghan qonaqtay, alshanday basuda. Endi bir sanauly sekundtardan keyin ajal qúrsauyna týsetindikteri qaperlerine de kirer emes. Polisha men Fransiya әskerlerin de osylay túqyrtqan. Esterin jighyzbaghan. Brestte de solay bolatynyna  senimdi.

Polk  komandiyrining «Atyndar!» degen komandasy estilisimen qoldaghy bar qaru-jaraqtan jaugha qarsy oq qarsha borady. Birinshi bolyp kóshbasshy tank  otqa orandy. Ekinshi snaryad enteley úmtylghan kelesi tanktin  shynjyr tabanyn ýzip týsirdi. Múnday qarsylyqty kýtpegen soldattar sәl tosylyp qaldy. Avtomatshylargha qataryn búzbay,  shabuylgha shyghugha búiryq berip  jatqan  jau ofiyseri  Ábdirazaqtyn  nazaryna birden ilikti. Qarauylgha  alyp,  әdettegidey, demin ishine tartyp, vintovkasynyng shýrippesin sipalay basqany sol edi, jau ofiyseri selk ete týsti de, eshteneni týsinbegen kýii ekbetinen qúlady. Ong qanattan úmtylghan unter-ofiyser de aldynghysynyng kebin qúshty...

Sýt pisirimge jetpeytin uaqyttyn  ishinde eki tankisi men 50 shaqty  soldat, ofiyserlerinen aiyrylghan jau amalsyz keyin sheginuge  mәjbýr boldy.

Búl kezde kýn úyasynan arqan boyy kóterilip qalghan edi.  Ysqyrghan oq pen jarylghan bombadan qúlaq túnady. Qolqany qapqan ashy týtinmen aralasqan oq-dәrining shirigen júmyrtqagha úqsas kýlimsi iyisine túnshyqqan jauyngerler kelesi shabuylgha dayyndaluda. Sitadelidegi barlyq kazarmalar, olargha japsarlas ornalasqan ofiyserler ýileri ot qúshaghynda. Jer-jerde jaraly, ólgen jauyngerlerding deneleri, isten shyqqan әskery tehnikalar shashylyp jatyr. Qara jer qaq aiyrylyp, qara  aspandy qara týnek basqanday.

Qorghannyng ishindegi jaghdaydyng da oqsap túrghany shamaly. Ásheyinde  ólimsirep janatyn elektr jaryghy  әldeqashan óshken. Auyz su, kanalizasiya jýieleri de isten shyghypty.

Kelesi shabuyldyng qashan bastalary belgisiz. Sirә, kópke sozylmas. Osy bir azghantay ýzilisti paydalanyp  qalghysy kelgen A. Dulikeyt bólimshe, vzvod, rota, batalion  komandirlerin jinap alyp, jaghdaydyng óte auyr ekenin,   syrttan keletin kómekten ýmit ýzu kerektigin ashyp aitty.

- Qazir tómendegi qabattaghy bombapanada 300-ge juyq әielder men balalar otyr. Ózimizding aramyzda jiyrma shaqty jaraly bar. Su, azyq-týlik, oq-dәri qorynyng ertenge deyin jeter-jetpesi belgisiz. Sondyqtan polk komandiyri retinde barlyq jauapkershilikti óz moyynyma  ala otyryp jaraly qyzyl әskerler men qatyn-qalash, bala-shaghanyn  qorghannan shyghyp, nemisterge beriluin búiyramyn. Búl – olardy tiri alyp qaludyn  jalghyz da songhy mýmkindigi. Basqa  jol joq. Tútqyndar jau qolyna ótip, qauipsiz aimaqqa jetkennen keyin, soltýstik-batys qaqpa arqyly qorshaudy búzyp, shabuylgha shyghamyz. Ne ólemiz, ne ózimizding әskerlerge qosylamyz. Qamalda qalu – tiridey tabytqa  salynumen birdey. Oryndandar! – dep, komandirding búiryghynyn  talqylanbaytynyn, sózsiz oryndaluy kerektigin qadaghalap aitty. Búiryqty oryndaudan bas tartqandardy soghys jaghdayyna sәikes óz qolymen atugha tiyisti ekendigin de  eskertip ótti.

Aq jalau kótergenderding songhy legi qauipsiz aimaqqa ótip bolysymen A. Dulikeyt :

- Algha, qyzyl әskerler! – dep, qalyndyghy bir metrlik terezeden sekirip ótip, jauyngerlerdi shabuylgha  bastady.

«Tirileri tútqyngha týsti. Qalghandary qorghannyn  ishinde jer jastandy» dep mәz-mәiram bolyp jatqan vermaht әskerleri oqighanyng búlay ayaq astynan kýrt ózgeretinin mýldem kýtpegen edi. Esterin jighansha bolghan joq, Dulikeyt sarbazdary jaudyng aldynghy shebine jetip te ýlgerdi. Ólim men ómir  arpalysqan qolma-qol aiqas bastalyp ketti. Qarsylastarynyn   sany   kóp  bolghanymen, qyzylәskerlerding ruhy basym. Tek vintovka, jauyngerlik kýrekpen qarulanghan sarbazdar  jau әskerlerin qoghaday japyryp, qorshaudy búzyp ótti. Kópshiligi sol jerde mәngilikke jer jastandy. Jau shyghyny eki-ýsh esege deyin kóp.

Jekpe-jek

Qarulas dosy Ruslannan Ábdirazaq әldeqashan kóz ýzip qaldy.  Jauynger serikteri S. Sarpekov, S. Maldybaev, S. Dauylbaev, L. Isaliyevter de kórinbeydi. Ózimizding әskerlerge jetkenshe әli biraz jer bar. Árirekten rota komandiyri kapitan  G. Landyshevting «Algha, algha! Toqtamandar!» degen dauysy talyp estiledi. Mandayynan tógilgen ashy ter iyqtaghy jaragha qúiylyp, jandy shygharyp barady. Sәl tize býgip, jaraqatyn tanugha uaqyt ta, dәke de joq. Qalay bolghanda da negizgi  qúramadan  kóz jazbau kerek. Mine, toghaygha da ilikti. Osy kezde  qaydan kelgeni belgisiz, ong jaqtaghy qaraghaydyng týbinen sopang etip  eki nemis soldaty shygha keldi. Oilanatyn uaqyt joq. Vintovkasyn kezep basyp saldy. Dәl tiydi. Ekinshisine qaratyp  shýrippesin tartyp edi, ot almady. Patrony bitken. Nemis  soldaty  búghan qarap  avtomatyn baghyttady da, únghysyn tómen týsirip baryp, qaytadan kóterdi. Biraq, atqan joq. Shamasy tútqyngha  almaq.

«Atannyng basy!» – dedi ishtey Ábdirazaq. Jaudyng aitqanyna kónetin ynghay tanytyp, eki qolyn kóterip, ilgeri jýre bastady. Oiy – ara qashyqtyqty barynsha jaqyndatu. Nemis tayynshaday, iri. Alysa ketse   ese jibermeytini kórinip-aq túr. Sondyqtan da óz-ózine senimdi.

Ábdirazaqtyng oghan qaraghanda boyy sәl bәkene bolghanymen, qúryshtan qúighanday denesinde  artyq  et joq. Segiz órmeli qamshyday serippeli. Búlt-búlt oinaghan búlshyq etteri syrt kózge onsha kóp bayqala bermeydi.

Mine, tayaq tastamday jer   jaqyndady. Jauynyng nazaryn basqa jaqqa qaray audaru ýshin «berildim» degendey  vintovkasyn solgha qaray laqtyryp jiberdi. Sóitti de, qarsylasy qabaghyn kóterip ýlgergenshe bolghan joq, oghan  tura atyldy.

Avtomat gýrs etip, ajal oghy qúrbandyghyna asyqqanday qúlaghynyng týbinen zu etip óte shyqty. Mýlt ketti. Arada sekund pa, әlde onyng onnan birindey uaqyt ótti me, esinde joq, qoly avtomattyng únghysyna jetip ýlgerdi. Tikeley  keudesine baghyttalypty. Eger nemis ekinshi ret shýrippeni basyp ýlgerse, búl joly jaza baspasy anyq. Oghan jetkizbes ýshin  onyng qaruyn ortan belinen qysa  ústap, bar kýshimen júlqa, ózine qaray tartty. Osy kezde ekinshi qoly bosaghan nemis  shoqparday juan júdyryghymen múny qúlaq-shekesinen qonjita  soqty. Avtomat anaday jerge úshyp týsti. Endi ekeui de qarusyz. Úshqan qargha, úlyghan an, gýrsildep atylyp jatqan oq dauysy da bir sәtke tynyp qalghanday.

Otandarynan jyraq, aidaladaghy Belarusi ormanynyng alanqayynda bir-birin mýldem tanymaytyn ekeu arpalysyp jatyr. Bir kezde nemisting salaly sausaghy múnyng kenirdegine ilikti. Qysqashtay qysyp, bosatar emes. Tynysy tarylyp barady. Ábdirazaq aqyrghy kýshin jinap jauyn jambasqa saldy da, kóterip alyp, jerge soqty. Esin jighyzbastan keudesine shyghyp, endi onyng ózin qylghyndyrmaqqa  әreket jasady. Biraq, úzaq ústap otyra  almady. Taghy da itjyghys.  Nemisting kýshi kóp. Ábdirazaqtyng ailasy basym, qimyly shalt.

Avtomat tayaq tastamday jerde. Kimning qoly birinshi jetse, sol tiri qalmaq. Jan alyp, jan berisken jekpe-jek bie sauymday uaqyt ótkende baryp Ábdirazaqtyng paydasyna sheshildi. Bar kýshin ong qolyna beyimdep, iyekting astynan úrmaqqa úmtylghan nemisting soqqysyn shalt búrylyp ótkizip jiberdi de, qos ókpening túsynan yshqyna tepti. Kesken terektey qúlaghan qarsylasy esin jighansha, avtomatqa  birinshi bolyp jetti... 

Kiyimderi jyrtylyp, dal-dúly shyqqan. Betterinde, bilekterinde sau tamtyq jer joq. Qan men topyraq aralasqan jaranyng auzy uday ashyp barady. Bir qolymen jaraqatyn basyp, ekinshi qolymen  avtomatty iyghyna  ilip aldy da  qyzyl әskerler ketken jaqty betke alyp jýgire jóneldi. Ár minut, әr sekund qymbat. Eng bastysy, maydan shebi alystap ketpey túryp ózimizding әskerlerge qosylu kerek.

Qansha jýgirgeni belgisiz, óldim-taldym degende baryp qarulastaryna da  jetti-au. Qatarlary mýldem siyrep qalghan. Toghay shetine bekingen nemister búlardyng jolyn kesu ýshin qorghasyn oqty nóserlete boratuda. Árbir sharshy metr jerdi pulemet oghymen iynedey piskileude. Bet qaratar emes. Maqsattary belgili – qorshap, tútqyngha  almaq, bolmasa mýldem qúrtyp jibermek.

Mayor A. Dulikeyt býkil polktan qalghan qyryq shaqty jauyngerdi  jinap aldy da:

 – Búiryghymdy tyndanyzdar. Mynau qorshaudyng arghy betinde bizding әskerler. Óleyik-tirileyik solargha qosyluymyz kerek. Jaralylardy jau qolynda qaldyrugha bolmaydy. Ózderimizben birge alyp shyghamyz.

«Otan ýshin, algha!» dep, qaytadan shabuylgha bastady. Búlar komandirlerining sonynan  dýr kóterildi. Ómir men ólimdi tarazygha salghan qiyan-keski aiqas qaytadan bastaldy. Kýsh teng emes. Qaru-jaraqtan da, adam sany boyynsha da jau basym. Avtomat, pulemet, minometten atylghan oq qarsha borauda. Ábdirazaqtyn  aldynda kele jatqan rota komandiyri G. Landyshev «Toqtamanyzdar!» dep,  sonynan  ergenderdi jigerlendirmek bolyp qolyn kótere bergeni sol edi, gýrs etip  qasynan granat jaryldy. Eki qyzylәsker sol jerde mert boldy. Komandiyri  auyr jaralanypty. Jaghdayy mýldem qiyndady. Sony sezgen G. Landyshev qasyna enbektep jetken Ábdirazaqqa:

– Kórip túrsyng ghoy. Men endi búl dýniyelik emespin. Songhy ótinishim, meni jau qolyna tiridey qaldyra  kórme. Ózimde patron bitti. Meni  óz qolynmen atyp ket, – dep qyrylday dauystady.

– Joq, komandiyr! Men seni búlay tastay  almaymyn. Ólsek te, tirilsek te  birge bolamyz,  – dep, jaralyny arqasyna  salmaqqa әrekettendi.

– Toqtat,  qyzylәsker Mәmiyev, búiryqty orynda!- degenine qaraghan joq, Grigoriyding bir qolyn moynyna asyp, ekinshi qolymen keudesinen  demep, ilgeri qaray  enbektedi. Bir-eki  metr jer bolsa da algha jylju ýshin bar kýshin saldy. Moynynan, mandayynan sorghalaghan ashy ter kózin ashtyrar emes. Aspan ainalyp jerge týskendey. Arqasynda komandiyri, moynynda  nemis avtomaty, baryn salyp-aq keledi. «Qaysynnyng janyndy alayyn» degendey, qanghyghan oq jan-jaqtarynan timiskileude. Aldynghy jaqtan bizding әskerlerding «uralaghan» dauysy talyp estiledi. Shamamen qozy kóshtey jerde. Mine, maydan shebine de jetti. «Qorshaudan shyqtyq» degen quanysh boyyna quat berip, denesin tiktey bergeni sol edi, dәl qastarynan minomet snaryady jaryldy. Qúlaghy shuyldap, kózi qarauytyp qúlap   bara jatqany ghana emis-emis esinde. Arada qansha uaqyt ótkeni esinde joq. ...Kózin ashsa, ynyrsyp, ynqyldaghan, qinalghan jaralylar arasynda jatyr. Aynala qaptaghan nemis. «Ózimizding әskerlerge qosylamyz» degen ýkili ýmitting mýldem ýzilip, nemisterding tútqynyna týskenin sonda baryp bildi. Ish qazanday qaynaydy. Qoldan keler dәrmen joq. «Bәlkim, tanystardan bireu-mireudi kórip qalarmyn» degen oimen basyn kótermek bolyp edi, әli qúryp, qaytadan qúlap týsti. Ertesine barlyq tútqyndardy Polishadaghy Byalo-Podlyasko eldi mekenindegi lagerge jiberdi. Adamdyq ólshemdi ayaqqa taptaghan azapty kýnder bastaldy.

Tang atqannan kýn batqangha deyin auyr júmys. Tamaqtary – shirigen kókónisterding qaldyghynan jasalghan bylamyq. Áyteuir, ólmesting qamy ýshin sonymen jýrek jalghaydy. «Qyryq jyl qyrghyn bolsa da ajaldy óledi» degen ras eken, Ábdirazaq búghan da shydady. Nemisterding aldauyna týspedi, arbauyna kónbedi.  «Týrkistan» legionynyng qataryna kirsen, tamaghyng toq, kiyiming býtin bolady» degen lageri basshysynyn  úsynysynan bas tartqany ýshin  talay ret itke talanyp, ailap karserde de otyrdy. Bәribir moyymady. Tegine tartqan tektilik, ananyng aq sýtimen boyyna daryghan qaysarlyq jauyna basyn iydirgen joq.

Songhy aiqasta komandiyri G. Landyshevtin  aitqanyn oryndasa, bәlkim, tútqyngha da týspes pe edi. Biraq, Ábdirazaq ýshin joldasyn jolda qoldyru – ólimmen teng úghym. «Ólsem de óz biyigimde ólemin. Arymdy ayaqqa taptatpaymyn»  dep jýregine jazghan qaghidatynan ómir boyy bas tartqan emes.

Arada on bir aiday uaqyt ótkende polyak partizandary nemisterge tútqiyldan shabuyl jasap, búlardy tútqynnan bosatyp aldy.  Partizandar qatarynda soghysyp, bir jyldan keyin Qyzyl Armiya sapyna qaytadan qosyldy. 3-shi Ukrain maydany jauyngerleri qatarynda elimizdi nemis basqynshylarynan azat etu jolynda talay úrystargha qatysyp, janqiyarlyq erlikting ýlgisin kórsetti. Birneshe mәrte jauyngerlik orden, medalidargha da úsynyldy. Alayda, «erekshe» bólimning «qyraghy kózderi» múnyng tútqynda bolghanyn kóldeneng tartyp, talay ret marapattanushylar tiziminen syzyp tastady. Ábdirazaq oghan da moyyghan joq.  Qandy qyrghynnyng ishinde tiri jýrgenine shýkirshilik etti. 1944-shi jyly Odessa  qalasyn jaudan azat etu barysynda  auyr jaralanyp, Tbilisiydegi әskery gospitaligha týsti. Dәrigerler qanshama tyrysqanymen ong ayaghyn aman alyp qala  almady. Kestiruge mәjbýr boldy. «Bastan qúlaq sadaqa».

Elengen enbek

Sóitip, 1944-shi jyly, 27 jasqa qaraghan shaghynda maydanger agha elge oraldy. Aghayyn-tuystarymen qauyshyp, jany sýiip qalaghan ústazdyq qyzmetine kiristi. Soghysta qaharman jauynger retinde tanylsa, beybit enbekte bilikti ústaz, talapshyl basshy retinde el qúrmetine bólendi. 40 jylgha juyq múghalimdik  qyzmetinde  san myndaghan shәkirtterdi tәrbiyelep, ýlken ómirge joldama  alyp berdi. Úly Otan soghysyndaghy erligi ýshin  «Qyzyl Júldyz» ordenimen, kóptegen jauyngerlik medalidarmen marapattaldy.

 1951-shi jyly Almaty oblysyndaghy Qyzylәsker selosyndaghy bastauysh mektepting diyrektory bolyp taghayyndalyp, osy qyzmetinen zeynetkerlikke shyqty. Qazir búl mektepke aghamyzdyng esimi berilgen.  Ábdirazaq agha ómirde de, túrmysta da shanyraghynyng týtinin týzu úshyrghan baqytty jan. Ómirlik jary Túrar apaymen birge úlaghatty úrpaq ósirip, úldaryn úyagha, qyzdaryn qiyagha qondyrdy. Bәri de ómirden óz joldaryn tapty. Aldy memleket jәne qogham qayratkeri dәrejesine kóterildi.

...Brest memorialdyq kompleksining múrajayynda qamaldy qorghaushy  qaharmandardyng biri retinde jaujýrek 125-shi polkting 2-shi batoliony 2-shi rotasy  3-shi vzvodynyng mergeni Ábdirazaq Mәmiyevting soghys jyldaryndaghy fotosureti qoyylghan. Ómirbayany jazylghan. Soghystyng bastaluyna  75 jyl toluyna  oray qorghanda ótken ýlken әskery sheru jәne jogharyda  aityp ótken Sovet kóshesindegi merekelik shara kezinde  Belarusi Respublikasynyng últtyq gvardiya jauyngerleri ózge de batyrlarmen birge Ábdirazaq aghamyzdyng da qyzylәsker kiyimin kiygen  portretin asqaqtata kóterip jýrdi. Sol sәtte bizding keudemizdi kernegen maqtanysh sezimin aityp jetkizu  mýmkin emes. Múny biz erligimen elining mereyin ósirgen batyrlarymyzgha kórsetilgen qúrmet, ruhtaryna  taghzym retinde qabyldadyq.

...Jyl sayyn  dәl osy kýni, dәl osy jerde, dәl osynday sharalardy ótkizip otyru Breste  búljymas  dәstýrge  ainalghan. «Óli razy bolmay, tiri bayymaydy» qaghidatyn  búl elde búljytpay oryndaydy.  Óte qúptarlyq, ýlgi alarlyq is.

Da novyh sustrech, Belarusi!

Mezgil ekindi men aqshamnyng arasy. Endi bir jarty saghattan keyin «Moskva-Minsk» jýrdek poezy perrongha kelip toqtaydy. Tuysqan Belarusi Respublikasynda bolghan bir jeti uaqytymyzdyng qalay tez óte shyqqanyn ózimiz de bayqamay qaldyq. Sosializmning jaqsy jaqtaryn kapitalistik qoghamnyng halyqqa tiyimdi tәsilderimen úshtastyryp, ekonomikany damytyp, respublika túrghyndarynyng әleumettik-túrmystyq jaghdaylaryn jaqsartudyng ózindik – belarustyq jolyn tandaghan elge degen tandanysymyz kóp, sýiispenshiligimiz odan da joghary.

Mine, poyyzgha da otyrdyq. Auyzdyghymen alysqan úshqyr otarba bizdi Bresten ala qashqysy kelgendey jyldamdyghyn eseley týsude. Qaladan keyin qala, beketten keyin beket artta qalyp jatyr. Ómir, soghys turaly týsinigimizdi týp-tamyrymen ózgertken osy saparymyzda kóp nәrsege kózimiz jetti.

Qyrshynynan qiylghan taghdyrlar men kýlge ainalghan qala-derevnyalardaghy soghystyng soyqan izining jarasy әli jazylmaghanyn aighaqtaghanday Hatyni qonyraularynyng azaly ýni qúlaghymyzdan keter emes...

Kelesi kezdeskenshe Belorussiya!

Boranbay GhALIYEV, "Atyrau-Brest" әskeriy-patriottyq ekspedisiyasynyng mýshesi.

Atyrau – Brest – Atyrau

Abai.kz