El tilegin oryndau qajettigin Jer komissiyasyndaghy agressivti-ýkimetshil kópshilik týisine bastaghan sekildi. Maghan solay kórinedi. Últshyl-memleketshil azshylyqtyng uәjderi komissiya otyrysyna qatysqan jer-jerdegi halyq ókilderining pikirlerimen ýndesip jatqany, qansha degenmen, olardy da oilandyrsa kerek. Búdan mýshelden astam uaqyt búryn, dәlirek aitqanda, qazirgi kýshinde túrghan Jer kodeksining jobasy talqylanghan ailarda, býgingi tilge tiyek etuli jaghdayattyng bәri sóz bolghan edi, biraq biylik tarmaqtarynyng qay-qaysysy da  olardy eleng qylmay, parlament Kodeksti 2003 jyldyng jazynda qabyldap tynghan. Halyqtyng sheshimin tauyp bitpegen últtyq mәselesinen tuyndaghan tilegin eskermey shygharghan zan, barshamyzgha belgili,  týpting týbinde halyq mýddesine  qayshy ekenin kórsetti. Endi sony týzeude batyldyq, sheshimtaldyq, әdilettilik tanytylsa dúrys bolar edi. Kónilge Jer kodeksining jobasy úyalatqan kýdik Kodeks bekip, kýshine enip, júmys istep túrghan býgingi kýni de seyilmey, búrynghysynsha ózekti bop túrghandyqtan, sondaghy maqalany nazargha qayta úsynghandy jón kórip otyrmyn...

«ShALA DA QATERLI QÚJAT JOBASYNA QARSYLYQ. Halyq pen biylikti Tilek birligi biriktiredi. Ókinishke qaray, jer mәselesinde búlar ekige jarylyp túr. Óitkeni Tilekteri bir emes. Biylikting jerdi satu pighyly kópke únaghan joq. Biraq jer-sudy saudagha salugha bekingen ókimet qarashanyng onysyn jaqtyrmaghanyn elegisi kelmedi.  «It ýredi, keruen kóshedinin» kerimen, óz baghytynan tayghan joq. Alayda onyng óz baghytyn zandastyrmaq niyeti halyq tarapynan keri qaghylghaly qay zaman. Jer kodeksining jobasyn jariyalauynan kóp búryn. Soghan qaramastan, halyq qabyldamaghan josparyn basqarushylarymyz qily tәtti qulyqpen orap-әdemilep,  bolashaghymyzdy qúratyn qújat retinde algha tartqaly da aidan asty. Qansha syngha úshyrasa da, halyq tilegine qanshama kereghar bolsa da, alghan betinen qaytar emes.

Qazir naqty sheshim jasaudyng (әriyne, parlamentte qabyldatudyn) sheshushi sharalarynyng birin (túraqty demokratiyalyq kenes atty qúrylymnyng úsynysyn әzirletu salasyn) iske qosyp qoydy. Endi «jerdi bazar (rynok) ainalymyna týsiruding paydalylyghyn» ghalymdar, «demokrattar» birlesip dәiektep, halyq qalaulylary ordasynda parlamenttik kópshilikting tiyisti zandy qabyldauyna manyzdy jәrdemin beredi dep tosu ghana qalghanday.

Degenmen, sol túraqty kenes te, mәjilisshiler de, jobany úsynushy ýkimet te taghy bir ret sәl-pәl oilanyp qalar degen ýmitpen, osy joldardy nazargha úsynudy jón kórip otyrmyn. Sebebi, bolashaq ómir ýshin (tәuelsizdik ýshin!) asa qauipti zang qabyldanghaly túr. Al búl eshkimdi jaybaraqat qaldyrmasa kerek.

Árkim-aq kóz jetkize alady, Jer kodeksi jobasynyng babtary arasynda qazaqtyng últtyq memlekettiligin jonggha jol ashatyn sanylaular jetkilikti. Mәselen, jer paydalanu qúqyghynyng subektileri (30-bab) qatarynda sheteldik zandy túlghalardyng bolmaghy ap-ashyq jazylghany óz aldyna, sheteldikterding qazaq jerinen jeke menshik púshpaq (qanday kólemde ekenin niyetterine zandy ontaylastyryp paydalanugha sheberlerding ózderi ghana biler) iyelenuine osy babta tizbelengen qazaqstandyq jekeshelerding de, zandy túlghalardyng da, «bastapqy» jer paydalanushymen iyin tirese túrghan «keyingi» jer paydalanushylyq ta – әrqaysysy ózindik tәsilmen «jasyl sham» jaghyp qoymasyna kim kepil.

Eske alyp qoyynyz – halqymyzdyng ýshten biri býiirimizdegi alyp kórshimizding bauyrlary, sondaghy aiqayshyl sayasatkerlerding qamqorlyq ayasyna kirer әri ýmit artar «besinshi kolonnasy». Jatsyndy dep bizge kinә arta almas, otandastarymyzdyng býiregi solay qaray búratyny anyq. Ayyptau qate – tarihy otany. Ana jyly bir sayasatshysynyng aitqanynday, әlgi ýshten birding millionynyng qolynda reseylik pasport bar. Tap sol sebepti qazir shekaragha taqau belgili auyl Resey qúramyna ótpek. Keybir ónerkәsipti qala túrghyndary da sonday úmtylys tanytuda. Tura osy Almatyda – tughaly Reseydi kórmegen, kәmeletke endi tolghan balalardyng qolynda Resey pasporty jýr. Búghan sonau patsha zamany bastap, kenestik dәuir qostap, eng shúrayly qazaq jerlerine sol aghayyndardy týbegeyli ornyqtyrghanyn kosynyz. Sony oilaghanda – auyl sharuashylyghy maqsatyndaghy jerlerde tauarly astyq óndiru, orman ósiru (24-bab) tizgini qanday jekemenshikshilderding qolyna týspegin shamalau qiyn emes.

Al qaltasy tesik kedey qazaq, myqtaghanda solargha jaldanady. Shyntuaytynda, ol da ekitalay. IYә, ony júmysqa ala qoIYlarynyng ózi kýdikti, qisyndyraghy – atalghan sharualardy atqartu ýshin menshik iyeleri «óz jerlerine» óz qandastaryn qonystandyrugha tyrysady, búl óz-ózinen týsinikti.

Sonda el iyesi atalatyn halyqqa rezervasiyalarynda kýnkóris qamymen azyp-toza beru qalady. Ýiding ishin syrtta jýrgen ýy iyesi emes, ishinde otyrghan naqty túrghyn jaqsy jәne qalauynsha jayghastyrady... Aynalyp kelgende, búnday ahual 20-ghasyrdyng basyndaghy ezgi men qyspaq, qúldyq saldarynan oryn alghan «agrarlyq tórtipsizdikter» dep atalghan halyq narazylyghynan jýz jyldan keyin, ýstimizdegi osynau jana ghasyr basynda qayta boy kóteruine jol ashady.

Tariyhqa kóz salyp otyru lәzim. Árbir halyq qalaulysy, biylik buyndaryn ústap otyrghan memlekettik qyzmetshi ózin tarihpen tәrbiyeleuge tiyis. Al tarihta ýlgi alarlyq sәt jetedi. Álginde auyzgha alghan «agrarlyq tәrtipsizdikter» (jer alpauyttary paydasyna jer óndep qúldyq ómir keshken tirshilik búrq etkizgen narazylyq) bir úshymen qazaq jerin de qamtyghan-dy. (1891 jylghy Dala nizamy boyynsha qazaq jeri Resey memleketining menshigi dep jariyalanghan. Memleket óz menshiginen astanadaghy aksýiekterge syigha jer kesip bere bastaghan. Sóitip, ómirinde Qazaq Elin kórmegen knyaziderding birqatary syrttay-aq onyng ishinen, shúrayly atamekeninen airylghan qazaq esebinen, menshikti jerge ie bolyp, jalshysyna jalshy, baylyghyna baylyq qosyp masayrap qalghan).

Birinshi orys revolusiyasy dauyldatqanda, әdilet turaly aiqyn týsinigi bar adal memlekettik sheneunikterding arasynda «agrarlyq tәrtipsizdikterdin» týp-tamyryna ýnile bilgender, sóitip ýkimetke әdil sheshim jolyn kórsetkender boldy. Jer jónindegi bas basqarushy knyazi Kutler alpauyttardan jer-sudy eshqanday óteusiz tartyp alyp, belgili bir ýlespen sharualargha ýlestiru josparyn úsyndy. Alghashqy eki Memlekettik Duma da jer haqynda әdil zang shygharugha mindettendi.

Al әdiletti niyetterge patshanyng qanday әreketpen jauap bergeni barshagha mәlim. Patsha qosh kórgen qonys audarushylar legi qazaqty taqyrgha quyp shyqty. Keyin ony revolusiyalyq ókimet jóndeymin dep, halyqty ótirik uәdesimen aldausyratty, is jýzinde qily sayasy nauqanymen kóshpendi elding toz-tozyn shyghardy.

Býgingi Tәuelsiz Elding jana Jer kodeksining jobasy sondaghy qylmysty qatelikter men búrmalaulardy týzetuding ornyna, terendete týsetin týri bar. Qabyldanghan jaghdayda ol jana alpauyttardyng payda boluyna zandy jol ashady. Tiyisinshe – jana әdiletsizdik, qanaushylyq, oghan qarsy tuuy yqtimal (joq, mindetti týrde tuatyn!) qarsylyq, (jana «agrarlyq tәrtipsizdikter!) negizin qalaydy. Al alpauyttar men jer iyelenushiler sheteldik bolghan jaghdayda (kýni býgin qazaqstandyq otandasymyz deytin orys aghayyndardyng Resey shekarasyna taqau túratyndary óz tól otanyna qosylu әreketinde jýrgeni – Ogneupornyidy, Jetigharany alynyz – qansha jasyrsang da, erteng anyqqa shyghatyn nәrse) – eldik nyshandy joghaltar kezimizdi taqalta týsedi.

Sonymen, búl qújat jobasy – elbúzarlyq sharuany zang jolymen atqarugha jol ashatyn joba. Qújattyng tap soghan qyzmet etetinine, Kodeks jobasynyn, әsirese, 13–15-babtarymen tanysqanda kózing jete týsedi. Múnda Ýkimet qúzyretine jerdi qorghau men paydalanudyng negizgi baghyttaryn әzirleu, memlekettik jer kadastry men jer monitoringin jýrgizu tәrtibin belgileu, t.t., jer resurstaryn basqaru organyna osy oraydaghy birynghay memlekettik sayasatty jýrgizu, t.t. naqty praktikalyq is-sharalaryn jýzege asyrudy jýkteu kózdelgen.

Demek, jer satqysy keletin sheneunikterding qolynda әzirge zanmen bekitilgen birynghay memlekettik sayasat joq, ony jasau tek jobalanuda. Jәne ol is-daghdymen (jerdi bóliske salumen, dúrysynda, osyghan deyin bólip berip qoyghandaryn zandastyrumen) qatar jýretin siyaqty. Endeshe, jer is jýzinde bayaghyda-aq bólinip ketken degen jany bar qauesetterdi esepke alsaq, memlekettik sayasatty jasap-bekitu – mәselening sonyna, atqarylghan isti rastay salugha qaldyrylghan. Yaghny búl jәit Qazaqstan Respublikasynyng Jer kodeksi jobasy qazaq halqynyng últtyq-memlekettik mýddesine jauap bermeytin zalaldy qújat bolghaly túrghanyn dәleldey týsedi.

Qazir halyq jer satugha jappay qarsy (jekelegen biylikke qyzmet etushiler men jer iyelenushilerding búl sharanyng «paydalylyghyna» ekpin qoyyp, jantalasa ýgittegenine qaramastan). Al talqylauda jýrgen Joba jerdi satu týgil, úzaq merzimge paydalanugha bergenning ózi qazaq halqyna qarsy jasalghan qiyanatty týzetpeytinin, qayta ony terendete týsetinin kórsetip otyr. Joba shiyki.

Onyng qabyldanuyna halyqtyng kelispeytindigi «Bar men joq» telehabary («Qazaqstan» últtyq telearnasy, 28. 02. 2003) jýrgizgen súrau saluda aiqyn kórindi: habarlasqandardyng 73 payyzy Jer kodeksi jobasyn qabyldamau jaghynda eken. Joba ony jasaushylardyng jer qatynasy syndy kýrdeli mәselege basynan emes, ayaghynan kelgenin, keruen sonyna ilesushi bolyp qana kirisip otyrghanyn kórsetip otyr.

Demek, Jer kodeksining jobasy Mәjilis talqylauynan keri shaqyryp alynugha tiyis. Eger bizding Ýkimet tarapynan onday arly batyldyq kórsetilmese, onda Parlament ony qabyldaudan bastartu kerek. Áytpese Elbasy aralasqany jón. Jәy ghana keri qaghu az, jerdi paydalanudyng bazalyq parametrleri ashyp aitylatyn, Jer kodeksin dúrys jasaugha negiz bolarlyq qújat qabyldau qajet.

Shartty týrde ony «Qazaqstan Respublikasynyng jer sayasaty» dep atayyq. Mine sol qújatta últtyq memlekettilikting irgetasyn nyghaytu kózdeletinini basty paryz retinde atap aitylyp, ýlken әrippen jazylatyn Qazaq Memleketining jer jónindegi negizgi maqsat-mýddesin tújyrymdau lәzim. Ayqyn, naqty sayasy túghyrnamasy bolmay túryp, әiteuir «jerindi kepildikke qoyyp, bankten aqsha alasyn» degen, qazirgi tanda kýmәndiligi basym ekonomikalyq jeleumen, el erekshelikterin eskermey, týbinde eldikten airylugha aparatyn zang qabyldaugha jol beruge bolmaytyny kim-kimge de týsinikti bolsa kerek.

Al qazaqtyng әreng qoly jetken últtyq memleketin nyghaytudyng qiyn da dúrys joly, memlekettik jer sayasatynda erekshe qadap aitylugha tiyis jәit – óz elinde qúnarsyz shalghaylargha shyghyp qalghan, kenestik búrmalaular kezinde shetel asyp ketken halyqty eng aldymen jerge ornalastyru bolmaq kerek.

Qazaqstan Kenesterining 1925 jylghy Birinshi (besinshi) Aqmeshit sezi qazaqtardy jerge birinshi kezekte jayghastyru haqynda tarihy qarar shygharghan-dy, ony oryndaugha ortalyqtaghy әsire bolishevikterding jergilikti sholaq belsendilerge sýiene otyryp mýmkindik bermegeni belgili.

Endi, memlekettik tәuelsizdik jaghdayynda, tәuelsiz el óz halqyn qorghay almaydy degenge kim senbek? Onda tәuelsizdikti nesine aldyq degen oryndy súraq tumay ma el-júrtta. Egemendikke layyq bolu shart. Búl isti qazaqstandyqtardyng eshqaysysyn renjitpey, qúqyn shektemey jýrgizuge bolady, sonyng qisynyn qújatta taratyp bayandau lәzim. «QR jer sayasaty» elde osy uaqytqa deyin oryn alghan jer bólisting jalghastyryluyna shúghyl tyiym salugha tiyis. Búryn bólinip-satylyp ketken jerlerdi paydalanu Jer kodeksi qabyldanghangha deyin jalgha berilu qúqymen jýre beretini eskertilip, jerge menshik qúqynyng janasha, zandy normamen qayta qaralatyny dәleldenu kerek. Sóitip, jer qatynastaryn eskishe damytugha moratoriy jariyalau jón.

Halyqqa taratylghan shartty jer ýlesin moratoriy kezinde múqiyat tekserip, eshkim (eldegi, shettegi) qaghaju qalmaytynday әdildikpen rәsimdeudi ayaghyna jetkizu dúrys. Mәsele tek әrkimge shartty ýlesin qaghaz jýzinde ýlestirip berude emes, sol shartty ýlesimen әrkimdi naqty jerge bekitude ekenin ashyp aityp, jýzege asyrudy kózdeude jatyr. Tauarly astyq óndiru alqaptaryn, orman-toghaydy beymәlim zandy túlghalar emes, shartty jer ýlesterin biriktiruleri arqyly óz birlikterin dýniyege әkeletin halyq iyelenuge tiyis. Onday jerlerde júmysty úiymdastyryp-basqaratyn zandy túlghany solar qúrugha kerek. Búl iste jariyalylyq bolsyn. Sonda halyqta renish tumaydy. Esesine, halyqtyng óz qalaulylaryna, Ýkimetine degen senimi artady. Tilek birligi oryn alady. Al onyng el tәuelsizdigin nyghaytugha bekem kepil bolary haq.

2 nauryz 2003 j».                                                                                                         

Beybit QOYShYBAEV

Abai.kz