1986 jylghy 16 jeltoqsanda kenestik biylikting oiyna kirip-shyqpaghan jana tarih bastau aldy.  Búl kýni Qazaqstan Kommunistik partiyasy Ortalyq Komiytetining Plenumy Dinmúhamed Ahmetúly Qonaevty birinshi hatshy lauazymynan bosatyp, ornyna Resey Federasiyasyndaghy Uliyanovsk oblystyq partiya komiytetining birinshi hatshysy Gennadiy Vasilievich Kolbindi saylady. Osy jәit qazaq halqynyng aqyrghy da asa manyzdy últ-azattyq kóterilisining tútanuyna sebep boldy. Ortalyqtyng basqa respublikada oblystyq dengeydegi basshy bolyp jýrgen orys qayratkerin Qazaq Respublikasyn basqarugha jiberuine baylanysty,  jastar astananyng basty alanyna shyqty. Biraq basshylyqtyng auystyryluy – ókimet kózine oghash kóringen demonstrasiyagha shyghudyng syltauy ghana, is jýzinde, lyq tolyp túrghan sharany kemerinen asyrghan tamshy bolghan edi. Kóterilisting basty sebebi «tәuelsiz respublikalar odaghy» dep atalyp, «potemkindik derevnya» ispetti jasandy tәj kiygen «birtútas jәne bólinbeytin» sovettik memleketting otarshyldyq jәne orystandyru sayasatynda bolatyn.

Al onyng tamyry әrige ketedi. Qazaq memleketi XV ghasyrdyng ortasynan óte óz etnosy atymen tarih sahnasyna shyqqan. Belgili bir dәuirde basqa memleketter sanasyp túrghan, aumaghy úlghayyp, bedeli kýsheygen el bolghan-tyn. Biraq jer-suyna jan-jaghynan kóz alartqan dúshpan kóbeygendikten jәne ishki alauyzdyqtar saldarynan әleueti әlsirep bara jatqan. Sol shaqta kýsh-quaty arta týsken orys imperiyasy qazaq memleketin әueli XVIII ghasyrda protektorat mәrtebesinde qamqorlyghyna alghan. Sodan song qily jymysqy әreketterimen HIH ghasyrda qazaqtyng memlekettiligin joyghan da, júrtyn jer-suymen patshalyqtyng qúrylymyna birjolata biriktirgen.  Odan, jana otaryn ózge imperiyalar sekildi sauda ainalymyna engizuimen shektelmey, otarlaudyng eng zúlymdyq tәsilderin jýzege asyrghan. Tәuelsizdikting úly kýreskeri Mústafa Shoqay kezinde dәl atap aitqanday, patsha ýkimeti baghyndyrghan jerlerine myltyq kezengen soldatynyng sonynan mindetti týrde soqa sýiretken mújyghyn jiberip, alghan ónirining bәrin orys jerine ainaldyryp jiberudi qosh kórgen. Sosyn odan da zorgha kóshken. Shúrayly jer-suyn iyemdene otyryp, qúnarsyz dalagha yghystyrylghan qazaqty shoqyndyrugha tyrysqan. Onday әreketi kýtkendegidey nәtiyje bermegendikten, tipti, dini bólek kýii qalsa da, dilin, ómir sýru saltyn ózgertu arqyly kәdimgi mújyqqa ainaldyrudy kóksegen bolatyn.  Múnday josparyn otarshyl ýkimet imperiyanyng barlyq aimaghynda iske asyryp jatqan. Sol sebepti barsha bodan el-júrttyng týrli qarsylyghyna dushar bolghan da, nәtiyjesinde, alyp imperiyada azattyq ansaghan týrli últtyq qozghalystar boy kórsetken. 1905 jylghy birinshi orys revolusiyasynyng dýmpuimen imperiyadaghy músylman halyqtarynyn, sonyng ishinde qazaq halqynyng da últtyq qozghalystary ómirge keldi. II Nikolaydyng birinshi dýniyejýzilik soghys maydandarynyng qara júmysyna ózge tektilerdi shaqyru jayynda shygharghan 1916 jyldyng 25 mausymyndaghy pәrmeni últtyq ezgiden qaljyraghan halyqtardyng ashu-yzasyn tudyrdy. Patshanyng osy jarlyghy tútatqan  qazaq halqynyng últ-azattyq kóterilisi imperiya taghyn shayqaltugha eleuli ýles qosty. 1917 jylghy Aqpan revolusiyasy monarhiyany qúlatqannan keyingi sayasy mýmkindikter auqymynda jýrgizilgen izdenister nәtiyjesinde әueli últtyq Alash avtonomiyasy qúryldy. Sosyn, búrynghy imperiyadaghy memlekettik biylikti basyp alyp, barsha últtyq qúrylymdardy qúlatqan bolishevikterding úigharymymen, taptyq negizdegi Qazaq kenestik avtonomiyasy ómirge keldi. 

Sonda qazaq halqy eldigimiz janghyrtyldy dep quanghan. Biraq búl is jýzinde qandy ózgeristermen astasqan aldamshy janghyru bolyp shyqty. Kenes ókimeti túsynda qazaq ýsh mәrte alapat asharshylyqqa úshyrap, ýlken últtyq apatty bastan keshti. Biylikting solaqay reformalary saldarynan halyq retinde mýldem joyyla jazdady. Újymdastyru, tәrkileu sharalaryna  qarsy shyqqan kóterilister әskery kýshpen basyp-janshylyp, júrt jappay qughyn-sýrginge týsirildi. Sosyn elding toz-tozyn shygharghan biylik ózining memlekettik qylmysyn býrkemeleytin әdis retinde mәdeny revolusiya jasady. Qazaqty ýlken jetistikterge jetkizgen «sosializmning artyqshylyqtary» dabyraytyldy. Sóitip, halqy qyrylyp, dәstýrli ekonomikasy túralap, әbden tityqtaghan, biraq mәdeniyeti kóterilgen eldi – Resey Federasiyasy qúramyndaghy Qazaq avtonomiyasyn 1936 jylghy stalindik Konstitusiya boyynsha odaqtas respublika mәrtebesine kóterdi. Biraq kommunistik rejiym, basqa odaqtas respublikalar sekildi, ony da birtútas alyp memleketting eshqanday derbestigi joq qúramdas bóligine ainaldyrdy. Jalpaq eldi bekem shyrmaghan totalitarlyq jýie bir kezderi aqgvardiyashylar ansaghan «birtútas jәne bólinbeytin Reseydi» jana týr men mazmúnda jasap shyqty. IYdeologiya arqyly tútastandyrylghan jana imperiyany bastapqy kezende uaghyzdalghan  kenes ókimeti emes, qatang bir ortalyqtandyrylghan kommunistik partiya biyledi. Últtyq mýdde shegindi, bar mәselening tek taptyq mýdde túrghysynan baghalanatyny, sonday-aq orys halqynyng «agha» retindegi mәrtebesi moyyndaldy. 1954–1960 jyldary Qazaq Respublikasynyng jeri tyng kóteru jeleuimen janasha otarlandy. Qazaq halqy óz elinde barlyq túrghyndardyng ýshten birine de jetpeytin (29%) dengeyge týsirildi. Kóptegen qazaq mektepteri jabyldy, «kommunizmge orys tilimen baramyz!», «orys tili – ekinshi ana tilimiz!» úrandarymen orystandyru sayasaty jan-jaqty jýrgizildi. Sovet Odaghynyng sol kezdegi basshysy Nikita Hrushevting «patshalyqtyng jýzdegen jyl boyy jasay almaghanyn az ghana jylda jýzege asyrdyq» dep maqtanghany jәne «kommunizmge bir ghana orys tilimen baramyz» dep úrandatqany mәlim. Oryssha oqu saltqa, maqtanyshqa ainaldyryldy. Orys tilin bilmey  qalada ómir sýru, júmys isteu mýmkin bolmay qaldy. Jalpaq elde «jana adam qalyptastyru» sayasaty jýrgizildi. Aralas nekeler barynsha maqúldandy. Orystanghan adamdar «internasionalist» retinde madaqtalyp, basqa kótere dәripteldi. Qazaqtargha óz elining astanasy Almatygha kelip, qala túrghyny retinde tirkelui de múng boldy. Múnday kelensizdikter men jalghandyqtar «últ mәselesi sheshilgen» dep dәripteletin kezenning ózinde oryn alghandyqtan,  olardyng endi, respublikany basqarugha ortalyq jibergen orys qayratkeri kelgende, tipti de týzelmeytini anyq edi.  Sondyqtan, jana basshy «taqqa otyrghan» kýnning ertenine, Qazaq Respublikasynyng astanasy Almaty qalasynyng kóshelerimen qyzdar men jigitter lek-legimen tolassyz aghylyp, Brejnev atyndaghy Ortalyq alangha jinaldy. Sodan esh balamasy joq, sayasy kóteriliske úlasqan tendessiz oqigha  bastaldy.

Sonau qaharly kýnder, arada otyz jylday uaqyt ótkenmen, úmytylmaq emes. Qayta, uaqyt ótken sayyn manyzy artyp keledi. 

17 jeltoqsannyng keshinde Almatydaghy ortalyq alanda  ózim kuә bolghan oghash ta tosyn kórinis mening de әli kóz aldymda. Men tómengi kóshemen alang etegine kóterile bergenimde, birden órtke kózim týsti de, shet jaqta lapyldaghan jalyny kókke sinip janyp jatqan kólikting janyna keldim. Otqa oranghan – «jyljymaly milisiya beketi» atalatyn bir jaghyna qúlatylghan mashina eken. (Búl – shoqpardy ondy-soldy siltegen jazalaushylar demonstranttardy bir jaypap ótip, jetpis-seksen qyz-jigitti «jenil jәrdem» әketkennen keyingi kórinis edi). Tap sonday órt týn qaranghylyghy qymtaghan alannyng tórt shetinde de laulap jatty. Alang ortasynda dóngelene shoghyrlanyp, úrandatyp túrghan jastar toby kórinedi.  Minber manynda jәne Ortalyq Komiytet ýiine aparar baspaldaq aldynda qúrsanghan qalqandary tútasa, úzynnan-úzaq tizilgen әskery jasaq  qarauytady. Men órtke qarap túrghan qyz ben jigitke taqalyp, mәn-jaydy súrastyrdym. Sol shaqta jasaq jaqtan papahaly, әskery shendi adam bermen  shyghyp, úrandatyp túrghan topqa bettedi. Jastar arasyna bardy,  birdeneni týsindirmek, әlde kelissóz yaky ýgit jýrgizbek bolghan synayly. Shamasy, nәtiyjesiz barys bolsa kerek, jastarmen til tabysa almay, tez keri oraldy. Ol ketisimen, dóngelenip túrghan qyz-jigitter qosylyp Shәmshi Qaldayaqovtyng «Mening Qazaqstanym» atty әigili patriottyq әnin shyrqady (kóterilis kýnderi jauyngerlik shyndaludan ótken osynau ataqty әnning keyin tәuelsiz memleketimizding әnúranyna ainalghany mәlim). Án shyrqaudyng ara-arasynda bәri birauyzdan, búrynghysynsha hormen, jigerli aiqaygha basyp qoyady. Jastardyng sondaghy buyn-buyngha bólip, ekpindete aitqan úrandary: «Do-loy, Kol-biyn!», «Ja-sa, qa-zaq!» degen sózderden túratyn-dy.

Alandy kýnirentken búl úrandardy men erekshe tolqynyspen, aityp jetkizgisiz sezimge bólene tyndadym. Jastar auzynan jalyn ata shyqqan osy qarapayym qos tirkeste qazaq halqynyng ghasyrlar boyghy arman-mýddesi jatqan bolatyn. Birinshiden, qazaq elin basqarugha jiberilgen ortalyqtyng emissary bizding halqymyzdyng últtylyq túrghydan órkendeuine shek qoyyp kele jatqan otarshyl biylikting tap ózindey kóringen. Sondyqtan da jas úrpaq ony qabyldaghysy kelmegen. Onyng «kózin joghaltuyn» talap etu arqyly maksimalist qyz-jigitter  respublikamyzdy quyrshaq etken otarlyq qamytty qausatatyn uaqyttyng jetkenin jastyq týisigimen sezinip, qysqa úranmen mәlimdegen edi. Ekinshiden, respublikanyng atyn alyp jýrgen, biraq qúqtary tym shektelgen halqymyzdyng mәrtebesin «Jasasyn qazaq!» dep ashyq kóteruding astarynda shynayy tendikke jetu, azattyq alu armany, tәuelsizdikke qol jetkizu iydeyalary jatqan. Jastyq shaqqa tәn shalqyma kónilden shyqqan asqaq úran-sózderding mәn-maghynasy soghan sayatyn.  Áriyne, sayasy tәjiriybesi joq jas azamattar múnday maghynadaghy tújyrymgha tap sol kezde sanaly týrde kelgen dep aita almaymyz.  Olardyn  sóz ishine tereng oy býkken búl úrandary auyzdaryna óz-ózinen súranyp, kýn tәrtibine mýldem tabighy týrde shygharyl-ghan-dy. Óitkeni óskeleng úrpaqtyng osynau ereuili halqymyzdyng ótken ghasyrlardan beri әlsin-әlsin otarlyq ezgi men ozbyrlyqqa, әdiletsizdikke qarsy túryp, búrq-búrq kóterilulerining zandy jalghasy bolatyn.

Mihail Gorbachev bastaghan Sayasy Buro 1985 jyldyng kókteminen jedeldetu, jariyalylyq, qayta qúru syndy úrandar tastaghan. Sol úrandarymen  jalpaq elde demokratiyalyq ózgeristerge jol ashatyn jana sayasat jýrgize bastaghan. Sóite túra, bizding halqymyzdyng erkimen sanaspay, 1986 jylghy jeltoqsan aiynda últymyzgha jaysyz kadrlyq sheshim jasady. Soghan narazy qazaq jastary beybit sheruge shyqqanda, ókimet olardy ózderimen teng sóilesuge kem sanaghan. Jalpy, totalitarlyq memlekettik biylik ýshin birinshi kezekte memleket mәrtebesi túratyn da, adam taghdyrymen, әsirese «últshyldyqpen» sanasu esepke alyna bermeytin. Sol sebepti beybit bas kóteruge ókimet kýsh qoldanuymen jauap berdi, sondyqtan da tynysh demonstrasiyanyng aqyry kóteriliske úlasty. Yaghni, partiya sayasaty, sovet biyligi kórsetken ekijýzdilik «últ mәselesi sheshilgen» degen jalghan jeleumen qasang standartty tynys-tirshilik qalybyn ornatqan kezende, kenes ókimetining últ mýddesin qorghaytyndyghyna zor kýmәn keltirushilikting tuuyna sebep boldy. Qazaq KSR-ining Konstitusiyasy boyynsha Qazaqstan – óz aumaghynda óz betinshe derbes memlekettik biylik jýrgizetin egemendi kenestik sosialistik memleket (68-bab) edi  («Statiya 68. Kazahskaya Sovetskaya Sosialisticheskaya Respublika – suverennoe sovetskoe sosialisticheskoe gosudarstvo. ...Kazahskaya SSR samostoyatelino osushestvlyaet gosudarstvennui vlasti na svoey territoriiy»). Alayda Qazaqstan Kenester Odaghyn qúrysqan, odaqtan erkin shyghyp ketu qúqy saqtalghan tәuelsiz memleketterding biri retinde KSRO Konstitusiyasynyng 70- jәne 72-babtarynda moyyndalghan bolsa da, Qazaq Respublikasynyng egemendigi de, ózin ózi biyleytindigi de, últtylyghy da mәskeulik biylik tarapynan ayaqqa taptaldy. Sol sebepti Qazaq KSR-i «...enbekshilerding erik-jigeri men mýddesin qorghaytyn sosialistik jalpyhalyqtyq memleket» degen KSRO Negizgi Zannyng 1-shi babynyng kózaldaushylyq, jәy ghana formalidilik ekenin әigilegen búl jәit qaghaz jýzindegi tendik pen erkindikting jasandylyq sipatyn dәleldey týsip, qazaq halqynyng shydamyn kemerinen asyrghan songhy tamshy ispetti effekt bergen. Al Sovet Odaghy dep atalatyn alyp memleketting is jýzinde «birtútas jәne bólinbeytin» patshalyq Rossiyanyn  jalghasy bolyp shyqqanyn uaqyt ap-ayqyn kórsetti. KSRO jәne QKSR Konstitusiyalarynyng 6-shy babtaryna sәikes Sovet Odaghynyng Kommunistik partiyasy «qoghamnyng jetekshi jәne baghyttaushy kýshi» bolyp tabylatyn. Sol «jetekshi jәne baghyttaushy kýshtin» qatang iydeologiyalyq torymen odaqtas respublikalar da, olardaghy halyq deputattarynyng kenesteri de bekem shyrmalghandyqtan, kenester odaghy is jýzinde unitarlyq memleketke ainalghan. Yaghny KSRO is jýzinde, ómir kórsetkendey, basynda monarh túrghan Resey imperiyasynyng aty ózgertilgen, tóbesinde Sayasy Buro  túrghan jana týrine ainaldyryldy.

Mine osy kenestik neoimperiyada әdiletsizdik jәne kópe-kórineu jalghan sóileu әdettegi qúbylysqa ainalghany anyq. KSRO-ny 1983 jyly AQSh preziydenti syrtqy qatynastargha baylanysty «zúlymdyq imperiyasy» dep ataghan edi, shyndap kelgende, búl anyqtamanyng turalyghy ishki jaghdayda da kórindi. Kenes ókimeti qayta qúru sayasaty  jariya etken demokratiyalyq janghyrugha sengen jastargha 1986 jyldyng jeltoqsanynda «narkomandar, maskýnemder» degen jalghan aiyp taghyp, olardy totalitarlyq shoqpardyng astyna aldy. Júmysshy jәne student qyz-jigitterding demokratiyalyq qozghalysyn әskery kýshpen basu ýshin qúpiya týrde arnayy operasiya josparyn jasap, jýzege asyrdy. Múnday әreket jastardy ashyndyra týsti, sonyng saldarynan beybit sheru ozbyr otarshyldyqqa, neostalinizmge qarsy kóteriliske úlasty. Búghan býginde eshkim shәk keltirmeydi. Sovet Odaghynyng Gimni «azat respublikalardyng búzylmas odaghyn Úly Rusi mәngilikke biriktirgenin» mәlimdegen mynaday sózdermen bastalatyn: «Soyz nerushimyy respublik svobodnyh Splotila naveky Velikaya Rusi». Odan әri búl tújyrymdama halyqtardyng erik-jigeri jasaghan birtútas, quatty Sovet Odaghy jasasyn degen myna úrangha úlasatyn: «Da zdravstvuet sozdannyy voley narodov Edinyi, moguchiy Sovetskiy Soyz!»   Alghashqy eki joldaghy «búzylmas odaqty» orys memleketining biriktirgeni turaly  aqparattyng keyingi eki joldaghy «birtútas, quatty Sovet Odaghyn» «halyqtardyng erik-jigeri jasaghany» jayyndaghy mәlimetpen ýilesinkiremey túrghanyn qazirgi tanda onay angharugha bolady, biraq totalitarlyq kezende oghan eshkim shәk keltirgen joq.  Soghys jyldary ómirge enip, tәuelsizdikke jetkenge deyin shyrqalghan Qazaq Sovettik Sosialistik Respublikasynyng Gimni: «Biz qazaq ejelden erkindik ansaghan, Bostandyq ómir men ar ýshin qighan jan», – degen, shynayy qazaqy bolmysty beyneleytin  joldarmen bastalatyn. Ánúran mәtinining búlardan keyingi mýldem sayasilandyrylghan sózderin esepke almaghanda, qazaqtyng azattyq pen ar-namys jolyna basyn tiguden qashanda tartynbaghany ras-tyn. Osy janqiyarlyq dәstýrge adaldyghyn jastar 1986 jylghy jeltoqsan aiynda kórsetti. Respublika astanasynda olar alangha bir jaghynan, sol kezgi jariyalylyqty, qayta qúrudy, demokratiyalyq janarudy kózdegen biyleushi partiyanyng sayasatyna maldanyp shyqty. Ekinshi jaghynan, kókeyge týigen kýdikti beybit jolmen sheshuge ýmittenip, iydeyalyq jalghyz-dara kósemimizding portreti men onyng jәne ol qúrghan bolisheviktik partiyanyng últ mýddesin kózdeytin tújyrymdy sózderi jazylghan transparanttardy bastaryna kóterip shyqty. Ortalyq alangha kelip, basshylardyng mәseleni týsindiruin kýtti. Biraq olardyng aldyna shyqqan ókimet ókilderi tek «tәrtip búzbay, jataqhanalaryna tarqaularyn» talap etti. Ózderining múnday talap-tilekterine biylikting qúlaq aspay, nemketti qarauy demonstranttardy, әriyne, qanaghattandyrmady, olar alannan ketken joq. Sonda ókimet tarapynan ortalyq alangha jinalghan studentter men júmysshy jastardyng beybit demonstrasiyasyn dóreki kýsh qoldanu jolymen  basyp-janshu әreketteri jasaldy. Juasytu jәne jazalau sharalary metropoliya josparyna sәikes múqiyat jýzege asyryldy. Otarshyl biylik Almatydaghy orys jәne orys tildi túrghyndardyng qoldaryna temir bilikten, kabeliderden qiylghan suyq qarular ýlestirip, alandaghy qazaq jastaryn ólimshi etip úryp-soghugha, tipti óltiruge ashyqtan ashyq shyghardy.  Júrtty bir-birine jasandy týrde últtyq túrghyda qarama-qarsy túrugha mәjbýr etti. Kenes ókimeti basshylyghynyng rúqsatymen jasalghan osynau memlekettik qylmys:  «Odaqtas, úrandas elderding qamqory, Kóp alghys aitamyz úly orys halqyna» degen gimn sózining astaryn aiqara ashyp berdi. Jana túrpatty otarshyldar men olardyng jergilikti jandayshaptary astanada júrttyng últtyq belgileri boyynsha qudalanuyna jol ashty, últaralyq arazdyqty qoldan tútatugha әrekettendi. «Agha» mәrtebesimen dәripteletin halyq ókilderin jәne orystanghan ózge tektilerdi, sonday-aq barsha lәbbay-taqsyrshyldardy  imperiyalyq ortalyq «besinshi kolonna» retinde paydalanugha úmtyldy. Belgili dәrejede biraz uaqyt solay ete aldy da. KSRO basshylyghy Almatygha jibergen ókilder KSRO Konstitusiyasynyng «odaqtas respublikalardyng egemendik qúqtaryn KSR Odaghy saqtaydy» (Statiya 81.  Suverennye  prava  soyznyh  respublik ohranyaitsya Soizom SSR) degen 81-shi babyna qasaqana, qalagha ózge respublikalardan arnayy maqsatpen әreket etetin jasaqtardy tasymaldap, metropoliyanyng otardaghy «qúldaryn» túqyrtu, «tәrtipke salu» júmystaryn jýrgizdi. Biraq últtyq sezim men namys basty týrtki bolghan últ-azattyq kóterilis oty tez arada respublikanyng shartarabyna tarap ýlgerdi. Múnday qarsylyq tuatynyn kýtpegen ortalyq kóterilis jayynda dúrys aqparat taramauyna, ony búzaqylardyng tәrtipsizdikteri etip týsindiruge kýlli iydeologiyalyq qaruyn júmyldyrdy. Odaqtas respublikalar ishten tynghanmen, alys shetelder ýnsiz qalghan joq. Evropa elderining belgili azamattary atugha búiyrylghan kóterilisshi Qayrat Rysqúlbekovtyng taghdyryna arasha týsip, KSRO basshylyghyna hat joldap jatty.

Jeltoqsan kóterilisinde oryn alghan auyr ahualdyng bir úshy mening jeke basyma da tiygen edi. 1986 jylghy 25 jeltoqsanda ótken Qazaq KSR Jogharghy Kenesi Tóralqasy apparatynyng partiya jinalysynda 17–18 jeltoqsan oqighasyna baylanysty mәsele qaraldy. «Tәrtipsizdikterdin» mәn-jayy bayandamada, jaryssózderde alangha shyqqan jastardy aiyptau túrghysynan qozghalyp jatty. Sonda men qúqyq qorghaushy organ kýshteri  beybit jastargha shoqpar, saper kýreksheleri men әskery izshil itterdi júmsaghanyn, sóitip ozbyr jazalaushy dengeyine deyin qúldyraghanyn ashyq aittym, júmysshy újymdaryna barghan jekelegen partiya qyzmetkerlerining Ortalyq  Komiytet Plenumynyng kadr jónindegi sheshimin «senderge basshynyng qazaq bolghany manyzdy ma, әlde dýkenderde nan bolghany manyzdy ma» dep týsindirmek bolghan qaradýrsin, zalaldy sózderin synadym. Mәseleni bayyppen, terennen úghugha shaqyrdym. Demonstranttardyng Leninning suretteri men últ mәselesi jónindegi sózderin kóterip shyqqanyna oy jýgirteyik, internasionalizm, shovinizm, patriotizm, últshylyq pen últtylyq úghymdaryn ajyrata bileyik dedim. Qazaq tilining mýshkil halin, bilim beru organdarynyng kemshilikterin tilge tiyek etip, naqty mysaldar keltirdim. Mening sózim belsendi kommunisterding ashu-yzasyn tughyzyp, maghan  últshyl degen aiyp taghyldy. Sózimning mәtinin birneshe dana etip kóbeytip, tiyisti organdargha tabystady. Ony belgili partiya basshylarynyng biri «revolusiyalyq sózge» balap, kommunisting múnday antipartiyalyq qylyghyn ayaqsyz qaldyrugha bolmaytynyn aitty. Mәseleni qayta qarau ýshin 1987 jylghy 5 qantarda taghy jinalys ótti, men alghashqy syny sózim partiyalyq qújattarda tújyrymdalghan teoriyalyq qisyndardan tuyndaghanyn shegelep aita kele, tәrtip saqshylarynyng beybit demonstranttardy úryp-soqqanyn shynymen de óz kózimmen kórmegenimdi moyyndadym. Jalpy, men ózimning qalyptasqan pikirlerden ózgeshe oiymdy kóshede emes, partiya jinalysynda, «ótkir búryshtardy» ainalyp ótpeuge ýiretetin partiya erejesine say, kommunister ortasynda aitqan edim. Alayda apparat kommunisterin múnday qisyn oilandyrghan joq. Erekshe kózge týsuge tyrysqan belsendining jetekshiligimen arnayy komissiya qúryldy. Komissiya mýsheleri sózimning mәtinin ózderinshe búrmalap, aigha juyq teksergen boldy, taqqan jasandy aiyptaryn tizgen qorytyndy jasady. Sosyn mening mәselem partburoda, odan taghy da jalpy jinalysta talqylandy. Jinalys sheshimin audandyq partiya komiyteti ózining partkomissiyasynda, burosynda qarady. Nәtiyjesinde men partiyalyq jәne әkimshilik qatang jaza alyp tyndym. Aqtyghyndy dәleldey almaytyn jaghday osylay mening óz basymnan da ótkendikten, sol kýnderi respublikada «kishi 37-shi jyl» ahualy ornaghanyn  senimmen  aita alamyn.

Kóteriliske tikeley san-myng qyz-jigitting qatysqany mәlim. Kósheler men ortalyq alanda olar ondap, jýzdep soqqygha jyghyldy. Jazalaushylar olardy jýk mashinalaryna tiyep, qoqys tókkendey, qala syrtyna aparyp tastady. Ústalyp, týrmege, tergeuge týskeni, júmystan, oqudan, túrghan jataqhanalarynan shygharylghany, qaladan quylghany qanshama. Jýzden astam qyz-jigit týrli merzimge  sottaldy, ekeui ólim jazasyna kesildi. Halyq deputaty, aqyn Múhtar Shahanov basqarghan parlamenttik komissiyanyng derekterine qaraghanda, «37 jyl» ruhynda jýrgizilgen repressiyalar týrli әkimshilik sharalarymen qatar partiyalyq jәne komsomoldyq túrghyda jazalaumen astasqan.  Osy oqighagha bildirgen kózqarastary ýshin 52 adam partiyadan shygharylghan, 67-sine partiyalyq jaza berilgen. Júmysshy jәne student jastardyng 406-sy komsomoldan shygharylyp, 404-ine komsomoldyq  jaza qoldanylghan.

Qasang totalitarlyq jýiege kýlli KSRO boyynsha birinshi bolyp qarsy shyghyp, jankeshtilikpen azattyq ýnin kótergen qazaq jastarynyng kóterilisi  basqalardy da oyatty. Mәskeu ozbyrlyghyna qarsylyqtar Kavkazdaghy, Baltyq jaghalauyndaghy odaqtas respublikalarda oryn aldy. Úzamay, kommunistik rejim tútastyrghan totalitarlyq alyp memlekette tegeurindi demokratiyalyq ózgerister jasaldy. Kenestik bir elge birikken odaqtas respublikalar KSRO Konstitusiyasynyng 72-shi babynda kózdelgen odaq qúramynan erkin shyghyp kete alatyn (Statiya 72.  Za kajdoy soyznoy respublikoy sohranyaetsya  pravo svobodnogo vyhoda iz SSSR) qúqtaryn paydalanyp, 1991 jyly ózderining memlekettik tәuelsizdikterin jariyalady.

Qazaq kóterilisining Vengriyadaghy (1956) jәne Chehoslovakiyadaghy (1968) kóterilisterding jalghasy jәne nәtiyjelisi bolghanyn atap aitu kerek. Olay deytinimiz, 1986 jylghy qazaq últ-azattyq kóterilisi serpin bergen eren qúbylystyng nәtiyjesinde kenestik imperiyany ústap túrghan kommunistik rejim qúlady. Tarihy oqighanyng damuy barysynda KSRO-nyng ózi ydyrap qana qoymay, tiyisinshe, onyng әlemdegi yqpaly shekteldi. KSRO-nyng jetekshiligimen Evropa memleketterining beybitshiligi men qauipsizdigin qamtamasyz etu mәselelerin 1955 jyly Varshavada talqylaghan mәjiliste qúrylghan segiz evropalyq sosialistik memlekettin  әskery odaghy – Varshava kelisimsharty 1991 jyly birjola kýshin joyyp, 36 jyl boyy dýniyedegi әskery kýshterdi ekige jaryp kelgen úiym tarqady. Sovet Odaghynyng iydeologiyalyq qúrsauynan azat bolghan elder óz memlekettik qúrylymdaryn qayta qarady (eki nemis memleketi birikti, Chehoslovakiya, Yugoslaviya federasiyalary jeke memleketterge bólindi). Qazaqstandaghy 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisi erik-jigeri iydeologiyamen auyzdyqtalghan qasang elde osylaysha demokratiyalyq janarugha jol ashyp, ózara dúshpan әskery lagerilerge bólingen bipolyarly әlemde jasandy qarsy túrushylyqty joyghan qúbylystardyn  bastauyna  ainaldy.

Býgingi úrpaqqa totalitarlyq dәuirdegi qazaq jastarynyng halyqaralyq, dýniyejýzilik mәni bar jasampazdyqqa jol salyp bergen aqtyq qozghalysyn, sodan bergi tarihy ýderisti tereng týsinu jón. Búl orayda oghan qazirgi zaman әdebiyeti jaqsy jәrdemshi bolugha tiyis. Barshamyzgha belgili, әdebiyetting úly múraty – adam tәrbiyesi, endeshe, Jeltoqsan kóterilisining tarihy jәne sayasy baghasyn әdil qorytugha jәne búqaragha jetkizuge, odan sabaq alugha әri ony maqtan etuge sóz sheberlerining atsalysqany abzal. Jaqynda Astanada ótken «Qazaqstandaghy Jeltoqsan (1986) kóterilisining tarihy jәne halyqaralyq manyzy» atty  halyqaralyq ghylymiy-praktikalyq konferensiyada biylik aldyna birqatar manyzdy úsynystar  qon jóninde sheshim qabyldandy.  Búl isten elimizding shygharmashyl kýshteri de tys qalmauy lәzim. Jeltoqsan taqyrybyn kórkemdik qúraldar arqyly iygeru jolymen tәuelsizdik kýreskerlerinin  bolashaq buyndary asa múqtaj tyng tuyndylar jasau qajettigin oidan shygharmau lәzim. Jas úrpaqtyng otanshyldyq, otansýigishtik sezimin úshtaugha yqpal etetin kórkem ónerge zәrulik elimizdegi shygharmashylyq odaqtardy qatty oilandyrugha tiyis.

Beybit   QOYShYBAEV

Abai.kz