Aljirde shamasy 40 million jan sany bar. Arabtar birneshe etnikalyq toppen aralas túrady: arab tildiler, berberler men kýrdiler, taghy basqalar.

Afrikalyq arab memleketteri 130 jylday Fransiyanyng otary boldy. 130 jyl otarshyldyqta bolghan halyq san ret kóterilisterge shyqty. Songhy kezendegi 12 jyldyq revolusiya 1962 jyly egemendikting ornauymen ayaqtaldy.

Egemendikting alghashqy jyldary fransuz tili Aljirde basym kommunikasiyalyq qúral retinde qyzmet atqardy. Aljirlik mektepter fransuz tilinde boldy. Aljirding basqaru burokratiyasy fransuzshagha ghana jýirik boldy. Aqparat qúraldary fransuzsha bola túryp, qarapayym halyq óz tilinde sóilep, ózara arabsha hat jazysty. Jergilikti tilder arasynda arab tilimen qatar berberler tili keng paydalandy. Fransuz tilining óktemdiligi otarshyldyq sayasattyng saldarynyng nәtiyjesi. Fransuz otarshyldyghy qalyng búqarany sauatsyz qyldy. 1962 jyly halyqtyng 90% sauatsyz boldy.

Aljir egemendigi lingvistikalyq últshyldyq sezimin oyatty. Búl sayasat arabtandyru sayasatyna әkeldi. Arabtandyru sayasatyn aljirlik elita bastady. Sol tústa әr arab óz arab dialekterinde sóiledi. Búl sayasat arab elderindegi etnikalyq azshylyqtardy, mәselen, berber men kýrdilerdi arabqa sinirudi maqsat etti. 

Arabtandyru sayasaty – arab tilin taratudy kózdedi. Sonymen birge, mektepter, әkimshilik isi, kommunikasiyalyq qúraldar, baspasóz qolgha alyndy. Al fransuz tili tek – shet tili funksiyasyn atqaratyn bolu kerek edi. Áriyne, jas Aljir memleketi lingvistikalyq arabtandyru sayasatyn jýzege asyruda kóp qiyndyqtargha tap boldy. Arab qoghamy birauyzdan búl sayasatty qabyldaghan joq. Bireuleri fransuz tilin qoldady. Olar fransuz tilining keng mýmkýndigin aita kele – ghylym, bilim, әkimshilik isin fransuz tilinde qaldyrudy qoldady. Taghy bireuleri jergilikti últtyq azshylyq tilin qoldaudy úsynyp berber tilin qoldadady. Tipti arab tilin jaqtaudy olar mәdeny damudyng qylmystyq baghyty dep, etnostar arasynda alauyzdyqqa әkeledi degen uәj aitty. Biraq arabtandyru sayasaty resmy baghyttan taymady.

1971 jyly Aljirding Preziydenti Huary Bumidien: “Arabtandyru sayasaty bizding manyzdy sayasy baghytymyz, bizding revolusiyamyzdyng jenisining jemisi”, – dedi.

Búl sayasat eki kezenge bólindi:

Birinshi kezen – ishinara arabtandyru. Aldymen, bilim salasyna – mektep jýiesine arab tilin engizu.

Ekinshi kezende әkimshilik jýiege engizu jәne joghary oqu oryndarda – uniyversiytet jýiesin arabtandyru negizgi maqsat dep tabyldy.

Arabtandyru sayasaty sәtti ayaqtaldy. Búl is arab últynyng qalyptasuyna septigin tiygizdi. 2001 jyldan bastap berber tilining statusy kóterildi. Búl tildi berberler shoghyrlanghan ólkeler ghana paydalanady.

Ázimbay Ghaliy

Abai.kz