Býginde el aumaghyndaghy qoqys poligondarynda 100 million tonnadan astam qatty qaldyqtar kómilipti. Oghan jyl sayyn 6 million tonna qosylyp otyratynyn eskersek, búl kórsetkish eselenip óspekshi. Al «Jasyl ekonomikagha» ótu tújyrymdamasyna sәikes, elimiz 2050 jylgha qaray elimizde qatty túrmystyq qaldyqtardy qayta óndeu dengeyin 50 payyzgha jetkizu kózdelgen. Qazir jyl sayyn kólemi artyp otyrghan 6 million tonna túrmystyq qaldyqtyng 2 payyzy ghana qayta óndeledi. Búl mәselege songhy kezde bas qatyryp jýrgen azamattyng biri, kәsipkerlikten qoghamdyq isterge bet búrghan «Baytaq bolashaq» ekologiyalyq aliyansynyng tóraghasy, qogham belsendisi Azamathan Ámirtaydy "Týrkistan" gazetining tilshisi az-kem әngimege tartqan eken. Biz sol súhbatty Abay aqparattyq portalynyng oqyrmandarynyng nazaryna úsynyp otyrmyz.

– Azamathan Ámirtayúly, býginde el sayasatynyng basty baghyty shaghyn jәne orta kәsipkerlikti damytu ekeni belgili. Osy orayda ciz basqarghan «Qazaqstannyng softverlik kompaniyalar qauymdastyghy», «Investorlar aliyansy» qoghamdyq birlestigi dittegen maqsatyna qol jetkizdi me?

– Elimiz egemendik alghannan keyin naryqtyq zamangha bet búrdyq. Sonyng nәtiyjesinde kәsipkerlik órge domalay bastady. Al 1990 jyldardyng basynda kәsipkerlik jabayy jaghdayda damydy. Óitkeni ol kezde «kәsipkerlik» degen týsinik jaghymsyz isti beyneleytin júmys siyaqty kórinetin. Egemendik alghannan keyin kәsipkerlikke basqasha kózqaras payda boldy. Sauda-sattyq, óndiris, әr týrli servistik qyzmetter damy bastady. 1990 jyldary peydjingtik baylanys, kompiuter satu jәne jinau, IT tehnologiyalyq baghdarlamalar jasaldy. 2004-2005 jyly Qazaqstannyng birqatar IT kompaniyalary birigip, Qazaqstannyng softverlik qauymdastyghy qúryldy. Sonyng bir basshysy retinde Qazaqstan temir jolynyng IT tehnologiyasyna audit jasap, qoldau kórsettik. Ekinshiden, memleketting basqaru jýiesinde elektrondy qújat dayyndau jelilerin engizdik. Sol siyaqty kóptegen IT tehnologiyalyq júmystargha aralasqanymyz bar. Uaqyt óte kele kәsipkerlikti damytu ýshin investisiya tartu qajettigin týsindik. «Investorlar aliyansy» degen qoghamdyq birlestigin qúrudaghy maqsat sol. Al osy boyynsha jetken jetistigimizge toqtalsaq, birinshiden, investisiya boyynsha sheteldik tәjiriybeni zerttedik. Bir týsingenim, sheteldik kompaniyalardy Qazaqstan naryghyna tartu qiyngha soghady eken. Óitkeni bizdegi investisiya klimaty olar ýshin qolaysyzdau kórinedi.

– Siz «elimiz investisiya salugha qolayly aimaq» degen pikirdi joqqa shygharyp otyrsyz ba?

– Investisiya tartu mәselesi onay is emes. 2015 jyly tenge qúnsyzdanyp, dollar baghamy sharyqtaghan kezde investisiya tartu qiyndap ketti. Oghan Resey kompaniya­laryna jasalghan qarsy sanksiyanyng da әseri bar. Bankterding qarajat berui de toqtap qaldy. Bylaysha aitqanda, «Investorlar aliyansynyn» әri qaray júmys isteuin qúp kórmedik. Sebebi Qazaqstanda investisiya salasynda júmys isteytin qanshama bank bar. Memlekettik «Bәiterek» qarajat holdinginde memlekettik investisiya tartu instituttary júmys isteydi. Osydan keyin biz de oilana bastadyq. Ózim Mәskeude Basqaru mektebinde oqyp, biyl tәmamdadym. Shetelderge baryp, naryq pen onyng zannamalaryn zerttey bastadym. Jer sharyndaghy adamdar ghylymnyng jetistigining arqasynda tez damyp, dýniyedegi resurstardy jyldam paydalanugha asyq. Al odan shyqqan qaldyqtardyng ekologiyamyzdy búzyp jatqany manyzdy emes. Mysaly, múnaydy óndiru kezinde kýkirt, azot bólinedi. Onyng bәri auany lastaydy. Ekinshiden, qazir әlemde klimat ózgeru ýstinde. Aua rayynyng jyly siklongha ótuine baylanysty Múzdy múhit suy ery bastady. Búl ishetin auyz sugha degen tapshylyqty tudyrady. Ýshinshiden, jerding de ekologiyalyq ahualy nashar. Biz múnay ónimderin paydalanyp, qalghanyn jerge shashyp-tógemiz. Múnyng saldarynan jerding qúnarlyghy kemip barady. Esesine, әlemning damyghan elderi ekologiyagha ziyan keltiretin salany atymen qoldamaydy. Kәsipkerlik degenimiz – ekonomika. Al ekonomika men ekologiya arasynda tepe-tendik bolmasa, ómirimizge ýlken qauip әkelui mýmkin. Biz býgingi kýndi emes, úrpaqtyng keleshegine mәn beruimiz qajet. Yaghni, bolashaqqa investisiya saluymyz kerek. Búl kópshilik jiti mәn bere bermeytin mәsele – ekologiya qauipsizdigi. Ol ýshin «jasyl» ekonomikany damytuymyz kerek. Dәstýrli ekonomikadan «jasyl» ekonomikagha kóshu ýshin býginnen bastap ekologiyanyng qauipsizdigin qamtamasyz etetin jobalargha investisiya qúiymyz kerek.

– «Investorlar aliyansynyn» ornyna «Baytaq bolashaq» ekologiyalyq aliyansynyng qalay kelgeni týsinikti. Búl baghytta әuelgi júmysty neden bastamaqshysyzdar?

– Biz «Investorlar alyansynan» «Baytaq bolashaq» ekologiyalyq aliyansy qoghamdyq birlestigine nege auystyq?! Sebebi elimizding ekologiyalyq jaghdayy әlsirep ketti. Qazir bizding strategiyamyz da ózgerdi. Búdan bylay is-sharanyng bәri jasyl ekonomikagha negizdeledi. Búl qanday jobalar? Birinshi, qoqysty qayta óndeu. Ekinshiden, motor maylaryn, ýshinshiden, qaghazdy, tórtinshiden, plastiyk, paket búiymdaryn óndeu. Demek, ishindegisin paydalansaq, onyng syrty da qoqys bolyp qalmau kerek. Mysaly, biz su ishemiz de, ydysyn laqtyra salamyz. Shyn mәninde, ony qaytadan óndep, paydalanugha bolady. Sol kezde qaldyq ta qalmaydy. Qayta óndep, paydalanu óndirisin damytsaq, ekologiyamyzdy qorghay alamyz.

– Mәselen, shetelde qaghaz, plastmassa zattaryn salatyn jәshikter bólek ornalastyrylghan. Qazir búl ýrdis elimizding keybir qalalarynda da payda bola bastady. Eger osy isti jandandyra týssek, әldeqayda tiyimdi bolatyny belgili ghoy.

– Búl joba kezinde Almaty qalasynda engizildi. Tipti, 30 mln dollargha ýlken zauyt salynghany este. Ol zauyt júmys istegen joq. Sebebi oghan halyqtyng psihologiyasy dayyn bolmady. Eshqanday belsendilik kórsetpedik. Bәrin bir jәshikke laqtyra berdik. Ol ol ma, kópshilik arasynda arnayy jәshikke salugha erinetinder bar. Kóshede ketip bara jatyp, kez kelgen jerge tastay salatyndardy da kórip jýrmiz. Qayta óndeu zauytynyng túralap qalghany da sondyqtan. Búl neni bildiredi? Bizde әli qoghamdyq orta mәdeniyeti qalyptaspaghan. Mine, osyghan oray jana jobany engizdik. Birinshiden, qoqysty súryptau kerek. Qaghazdy bólek, plastikti basqa ydysqa bólip, óndiriske jiberudi úsyndyq. Qazir taghy da týsiniksiz jaghday oryn aluda. Ár oblystaghy sheteldik kompaniyalar ishinara «50-70 myng dollargha qoqys óndeytin zauyt salyp beremiz» degen jobalaryn iske asyrmaqshy eken. Biz soghan qarsymyz. Birinshiden, elimizde múnday zauyt dәl býgin júmys istey almaydy. Onyng sebepteri kóp. Onyng ornyna qoqysty qolmen súryptaytyn tәsildi engizuimiz kerek.

– Ekologiyany saqtap qaludyng ýlken amaly «jasyl» ekonomika ekenin aityp óttiniz. Elimizde 2014 jyldan bastap «Jasyl ekonomika turaly zan» qoldanysqa endi. Qazir búl joba qanshalyqty jýzege asuda?

– Elbasynyng jarlyghymen bekitilgen memlekettik baghdarlama býginde qaghaz jýzinde qalyp otyr. Eng bastysy, «jasyl» ekonomikany damytuda tabighattyng bizge bergen ekologiyalyq taza ónimderin saqtay biluimiz qajet. Halyq arasynda ekologiyagha degen týsinikti qalyptastyruymyz kerek. Qorshaghan orta – tabighattyng bizge bergen syiy, Allanyng bergen amanaty. Búl eshqanday innovasiyanyng kómeginsiz bar nәrse. Tabighat Anagha qúrmetpen qarap, ayalap, oghan bir paydamyzdy әkelu kerek degen psihologiya­ny júrt sanasyna siniru kerek. Sonda ghana «jasyl» ekonomika salasy damidy. Áriyne, búl baghytta «Núrly jol», «Jasyl poyyz» baghdarlamasynda arnayy basymdyq berildi. Ókinishke qaray, baghdarlamany ilgeriletu jaghy bayau jýrude.

– «Baytaq bolashaq» ekoaliyansy aldyn ala zertteu júmystaryn jýrgizgen bolar. Jalpy, elimizding qay ónirlerinde ekologiyalyq mәsele ushyghyp túr?

– Ekologiyalyq jobalarmen ainalysa bastaghaly elimizding qalalaryndaghy atmosferalyq qiynshylyqtaryn bilip, tanghaldym. Eng ýlken ekologiyalyq týitkil Almaty qalasynda tuyndauda. Birinshiden, kólik sany kóbeyip ketti. Ekinshi, jylu elektr ortalyqtarynyng (TES) kóbi kómir jaghady. Búl adamnyng densaulyghyna ziyan. Al jylu jýieleri berip otyrghan energiyanyng 60 payyzy ghana tútynushygha jetse, qalghany auagha ketip jatyr. Biz búl mәsele turaly deputattargha súranys jasap, iske asyrudy oilap otyrmyz.

Taghy bir ýlken mәsele – jer silkinisi qaupi. Býginde búl mәsele qanshalyqty qadaghalanuda? Arnayy aldyn ala boljam jasaytyn mekemeler júmys istey me? Qaladaghy ghimarattar standartqa sәikes kele me, oghan da tekseru jýrgizu kerek. Múny baqylaudy qolgha alu kerek. Ýshinshi mәsele, Almaty qalasy manayyndaghy su bógetteri, su qoymalary. Búlar qauipsizdikti qamtamasyz etu ýshin songhy innovasiyalyq trendterdi paydalanyp otyr ma? Su bógetteri túrghyndargha qauip tóndirmey me? Qyzylaghashta bolghan jaghday qayta oryn almay ma? Búdan da basqa mәsele jetkilikti. Qalanyng manayy ýlken qoqys poligonyna ainalghan. Eger ayaqasty órtene qalsa, onyng zardaby sheksiz.

El ekonomikasynyng kóshbasshysy atanghan Atyrau oblysy, qalasy býginde eng las qalalardyng qatarynda. Eger Kaspiydi alsaq, tenizding jaghdayy tragediyanyng aldynda túr. «Qashaghandy» iske qosuyn qostyq. Biraq búl kenish bizge baylyq әkele me, tragediya әkele me? Óitkeni «Qyzyl kitapqa» engen balyqtar joyyluda. Al Atyrau qalasynyng janynda tórt zauyt bar. Bir jaghynda ANPZ, ekinshi jaghynda «Bolashaq» degen zauyt ornalasqan. Himiyalyq metall zauyty, kýkirt shygharatyn zauyt túr. 300 myng halqy bar qala ekologiyalyq qauip jaghdaygha tap bolyp otyr. Mәselen, kýkirtting ziyany onkologiyalyq aurulargha, tamaq aurularyna úshyratady, jeti týrli aurudyng qozdyrghyshyn tughyzady eken.

Búl qalada Orta Aziyadaghy eng ýlken múnay óndeu zauyty ornalasqan. Zauyt – el ekonomikasynyng jýregine ainalghanymen, jergilikti halyqqa zardabyn tiygizip otyrghanyn qalanyng ekolog-mamandary aita-ayta sharshaghan. Múnay kóp óndirilip, atmosferadaghy ziyandy zattar qúramy kóbeygen sayyn, onyng zardaby da úlghayyp barady. Isher su men jútar aua las bolsa, ol halyqtyng keleshegi jayly jaqsy boljam aitu qiyn. Óitkeni ziyandy zattargha bókken auamen tynystaghan elding densaulyghy tómendep barady. Atyrau oblysynda auagha eng ýlken jaghymsyz әser etetin múnay-gaz sektory jәne energiyalyq-kommunaldyq sharuashylyq kәsiporyndarynan shygharylatyn lastaushy zattar. Atmosferagha jyl sayyn oblystyng 42-den asa iri ónerkәsip kәsiporyndarynan 100 myng tonnadan asa lastaushy zattar shyghady, onyng 80-85 payyzy múnay-gaz sektory kәsiporyndaryna tiyesili. Osy mәselening sheshimi qalay bolmaq?! Jalpy Atyrau múnayly ónir bolghanymen múnda júmysshylar boyyna singen udy shygharyp, aghzany tazalaytyn arnayy sauyqtyru ortalyqtary az. Sayabaqtar óte az. Osy orayda Elbasymyzdyng «Jasyl ekonomika» jobasy qaghaz jýzinde qalmauy kerek. Qalany kógaldandyru jýiesin jyl sayyn arttyryp otyru qajet. Zauyttargha japondyq filitr ornatsa, keler ziyannyng az da bolsa kemiytini anyq. Ekonomika men ekologiya arasynda tepe-tendik ornatylmasa, onyng zardaby orasan bolary sózsiz. Sebebi býgingi uaqytta qalayda ekonomikalyq kórsetkishterdi arttyramyz dep, ertengi kýnde tabighat ananyng qaharyna úshyrap jýrmeyik. Tabighatta sheksiz nәrse joq. Sondyqtan qay nәrsening bolmasyn tepe-tendigin saqtap otyrghan abzal. Atyrau qalasy bireuler ýshin vahtalyq meken bolar. Al jergilikti halyq ýshin tughan ólkesi. Tuyp-ósken jerinde enbek etip, úrpaq ósirip otyr. Olar bolashaghyna alandauly. Biz de beyjay qaray almaymyz. Búl ólkening ekologiyalyq mәseleleri turasynda ýlken bastamany qolgha aldyq.

Mәselen, Manghystau oblysy, Aqtau qalasynyng janynda kenestik kezende uran óndirgen. Qazir júmys istemeydi. Biraq Kenes odaghy kezinde radiasiyanyng uyn jaymas ýshin su shashyp túratyn. Býginde ony qadaghalap jatqan eshkim joq. Onyng ýstine Manghystaudaghy óli kólden radiasiya tabylghanyn nemisting ghalymdary dәleldedi. Sonyng janyndaghy auyl halqy әr týrli aurugha shaldyghuda. Al jaqynda ghana sebebi belgili bolghan Aqmola oblysyndaghy Kalachy auylynyng túrghyndary nege úiqtady? Óskemenning de ekologiyalyq ahualy óte nashar. Mine, zardap shegip jatqan qanshama jerimiz bar. Bizde ekologiyalyq mәselege tolyqqandy basymdyq berilmey túr. 20-50 jyldan keyin úrpaghymyzdyng bolashaghy ne bolady?

– Álginde ghana auyz su mәselesi jayynda aityp qaldynyz. Resmy derekterge sýiensek, dýnie jýzindegi 1 milliard adam ishuge jaramdy sugha zәru. Al kýn sayyn olardyng 35 myndayy su jetispeushiligi, qúrghaqshylyqtan kóz júmsa, jyl sayyn 3 milliardtan astam adam sapasyz sudyng kesirinen payda bolatyn dertterden zardap shegedi. Ekoaliyans búl derekterdi de nazargha alghan shyghar…

– Áriyne, búl ýlken mәsele. Erteng aldymyzda ne kýtip túrghanyn boljau qiyn. Qanshama su bógetteri qarausyz qalghan. Qoqys alanyna ainalghandary da kóp. Ertengi kýni qoqys tastamau ýshin olardyng manayyna beynekameralar ornatu jayy qarastyryluda. Jiyrma jyldan keyin ishetin su tapshy bolady. Biz taza sugha kir juamyz. Ýnemdeudi bilmeymiz. Búl dúrys emes. Ishetin sudy jinau kerek. Tútynushygha jetkenshe sudyng 50 payyzy jol-jónekey qúbyr tesikterinen aghyp ketedi eken. Demek, su qúbyrlary infraqúrylymdaryn janartu qajet.

– Elimizde óndiris oshaqtarynan payda tabudy ghana kózdep, ony zalalsyzdandyru jaghyna, zardabyna kónil bóle bermeymiz. Búl mәselemen sizderge deyin eshkim ainalyspaghan ba?

– Qazir biz әr oblystyng әkimdikterin aralap, úsynystar jasadyq. Birinshiden, qaldyqty, motor maylaryn qayta óndeu, qalany taza ústau ýshin jasyl poyyz jýrgizu. Ekologiyalyq ahualgha jany ashyp, shyryldap jýrgen adamdar bar. Atap aitsaq, tabighat janashyry Mels Eleusizov, Atyrauda Múhtar Diyarov aghamyz, Galina Chernova, Mahambet Kakimov syndy azamattar bar. Jaqynda osy kisilermen kezdesip, biraz jaytty talqygha saldyq.

–Bir súhbatynyzda EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesine «aqyldy qala» jobasyn dayyndap jatyrmyz degen ediniz. Búl joba kórme qonaqtaryna pash etile me?

«Smart Astana» jobasyn jýzege asyrudy qolgha alghan edik. Sheteldik investorlarmen júmys istep, jobany ayaqtap qaldyq. Qúday qalasa, EKSPO-2017 halyqaralyq mamandandyrylghan kórmesine qatysamyz dep otyrmyz. Sebebi biz paydalanylghan motor mayyn qayta óndirudi qolgha aldyq. Osyny kórmede kórsetsek degen oiymyz bar.

EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesining qarsanynda «Green Energy & Waste Recycling Forum-2016» degen atpen ótken biznes-forumda mamandar qoqysty óndeuge qatysty Qazaqstanda qoldanylyp kele jatqan tәjiriybeni odan әri jetildiruding joldaryn qarastyrdy. Energetika ministrligi Qaldyqtardy basqaru departamentining diyrektory Jan Núrbekov atap ótkendey, elimizde janghyrmaly energiyany damytu, jana energiya kózderine qol jetkizu, qaldyqtardy energiya óndiruge paydalanu biznesting de damuyna yqpal etetin manyzdy baghyttardyng biri. Taghy bir aita keterligi, biylghy jyldyng ekinshi jartysynda qorshaghan ortany qorghau turaly zannamalargha engizilgen ózgerister kýshine engen bolatyn. Búl ózgeristerde keybir qaldyq týrleri, atap aitqanda, elektrondy qúrylghylar, uly zattar syndy qaldyqtardy qalay qoldanu kerektigi kórsetilgen. Ókinishke qaray, ol turaly qarapayym azamattar da, óndiristik kәsiporyndar da bile bermeydi. Mysaly, Shveysariyada barlyq óndiris qaldyqsyz júmys isteydi. Bizge de sony birtindep engizu kerek. Osy maqsatta ekologiya mәselesin tereng zertteu ýshin Kolumbiya uniyversiytetine bilim alugha qújat tapsyryp qoydym.

– Aqmola oblysynyng Arshaly audanynda jylyna 60 myng tonna qatty túrmystyq qaldyq óndeytin zauyt salu josparlanghany belgili. Búl senning qozghalghandyghyn bildirmey me?

– Zauyt salu ýshin jer telimi anyqtalyp, germaniyalyq investorlarmen әriptestik turaly memorandumgha qol qoyylghan. EKSPO-2017 halyqaralyq kórmesi qarsanynda qoqys óndeytin kәsiporynnyng qúrylysyn Arnasay auylynda qolgha alu josparlanypty. Túrmystyq qaldyqtar audandaghy eldi mekender men Astana qalasynan jetkiziledi. Qoqys sol jerde súryptalyp, óndeledi.

– Áleumettik, ghylymy jobalardan tys qalmaysyz. Ál-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetimen әriptestik ornatqaly jurnalistik sharalardan da jii kórinip túrasyz. «Blogiada» bayqauyna, sonday-aq oqu orny úiymdastyrghan Jazghy mediamektepke de demeushilik jasadynyz. Múnda qanday da bir maqsat bar ma?

– Aqparattyq tehnologiyany, blogosferany qoldau iydeyasy jastardyng tarapynan týsti. Ne ýshin qoldamasqa dep oiladym. Aqparattyq baghdarlamalau, sof­tver salasynda jýrgen song qoldau kórsettim. Sebebi býgingi jastar kóbine ghalamtorda. Endeshe sol jastar kóbirek qazaqsha aqparat alsyn dep, ghalamtordaghy qazaq tilining ýlesin arttyrugha bel bayladyq. Ol ýshin ýzdik 64 bloger jyl boyy qazaq tilinde týrli taqyrypqa blog jazdy, jýrgizdi. Búl da ana tilimizding damuyna qosqan tamshyday bolsa ýlesimiz shyghar. Keleshekte de osynday qyzyqty әri paydaly jobalargha qoldau kórsetuge dayarmyz. Jurnalistermen ýnemi baylanystamyn. Jurnalister – shygharmashylyqtyng adamdary bolghanymen, barlyq salamen tyghyz baylanysty. Sondyqtan, әsirese qazaq jurnalisterine serpilis beru maqsatynda demeushilik jasap otyramyn. «Tórtinshi biylik» degen atauyna say bolu ýshin, halyqtyng sózin sóilep, shyndyqty jazu ýshin olargha qamqorlyq kerek ekeni anyq. Ákimqaralar tarapynan núsqau-tyiymdar kóp bolghandyqtan, qazaq jurnalisteri ashyqtyq prinsiypinen tosylyp qalatyny jasyryn emes. Sondyqtan, biz, kәsipkerler jurnalisterdi qoldauymyz kerek. Osy maqsatta QazÚU-dyng jurnaliys­tika fakulitetimen, sonyng ishinde «Baspasóz jәne elektrondy BAQ» kafedrasynyng mengerushisi Gýlmira Súltanbaeva hanymmen tyghyz baylanysta júmys istep kelemin. Al endigi bar kýshimizdi ekologiyalyq jobalargha baghyttasaq degen maqsat bar.

– Ángimenizge rahmet!

 Súhbattasqan Dinara Mynjasarqyzy

Abai.kz