Qazaqtyng qoly tәuelsizdikke jetkeli dәstýrli tarihpen әuestenushiler kókmaysa kóktemde kókti kómkergen bәisheshektey keng óris jaydy. Kenestik totalitarlyq jýie túsynda «auzynan auyzdyghy» alynbay, tejeuli ómir keshken qazaq tarihshylary oilanyp-tolghanyp, ózderine-ózderi kelip, ózindik mýmkindikterin tanytqansha әdebiyet pen ónerge jaqyn qazaq ziyalylary dәstýrli tarihymyzdyng keybir manyzdy baghyttarynda aitarlyqtay arshyndy qadamdar jasap ýlgerdi. Solardyng arasynda keskin-kelbeti, ózindik dara bolmysy qazaq sal-serilerining enseli túlghasyn eriksiz eske týsiretin Aqseleu Seydimbek qazaqtyng etnikalyq bolmysynyng bilgiri retinde túlghalana týsti.

Qazaqtyng qoly tәuelsizdikke jetkeli dәstýrli tarihpen әuestenushiler kókmaysa kóktemde kókti kómkergen bәisheshektey keng óris jaydy. Kenestik totalitarlyq jýie túsynda «auzynan auyzdyghy» alynbay, tejeuli ómir keshken qazaq tarihshylary oilanyp-tolghanyp, ózderine-ózderi kelip, ózindik mýmkindikterin tanytqansha әdebiyet pen ónerge jaqyn qazaq ziyalylary dәstýrli tarihymyzdyng keybir manyzdy baghyttarynda aitarlyqtay arshyndy qadamdar jasap ýlgerdi. Solardyng arasynda keskin-kelbeti, ózindik dara bolmysy qazaq sal-serilerining enseli túlghasyn eriksiz eske týsiretin Aqseleu Seydimbek qazaqtyng etnikalyq bolmysynyng bilgiri retinde túlghalana týsti.
Búryndary da ózining әrtýrli prozalyq shygharmalarynda, «Kýmbir-kýmbir kýmbezder» tәrizdi tarihy tanymdyq ocherkter shoghyrynda, tamyry tereng tylsym tarihtan bastau alatyn qazaq dәstýr-saltynyng san qyrly qatparlaryn nәzik sezimtaldyqpen qozghap, tolghana jazghan ghylymy maqalalarynda, ata-babanyng besaspap ónerinen bastau alghan ghajayyp kýy sazdarynyng tanghajayyp syrlaryn terbete zerttegen monografiyalarynda jәne taghy da basqa әrtýrli mәdeny taghylymnyng asa manyzdy mәselelerin qozghap, olargha tyng derekter men tújyrymdar qosyp, sonymen birge ózining osy baghyttardaghy qyzyqty da, tyng da, janashyl pikirleri men tújyrymdaryn әrqashan oqyrmangha úsynyp daghdylanghan jazushy tәuelsizdik túsynda birjolata etnografiyalyq zertteulerge bet búryp, osy baghytta elge jaqsy tanymal, daryndy bilgir ghalymnyng dengeyine kóterilip ýlgerdi. Búryndary Aqannyng jazghandaryn qalyng qazaq ortasynda ózindik tәlim-tәrbie alghan, últtyng qanyqty ruhyna meylinshe suarylghan, tarihy tanymdy qyzygha nasihattaushy talantty jurnalshynyng ózindik әuesqoylyghy retinde qabyldap, jaratushynyng ózi ghylymiy-zertteuge beyim etip jaratqan onyng erekshe qasiyetterin anghara qoymaghan tarihshy-etnograftardyng ózderi de Aqannyng osy baghyttaghy irgeli zertteulerinen keyin ony ózindik ghylymy keskin-kelbeti, ózindik bederli ghylymy soqpaghy bar etnolog-tarihshy retinde qabylday bastady. Osy aitylghandardyng naqty kórinisining jәne jarqyn ýlgisining biri – qazir qolymyzgha ústap otyrghan «Qazaqtyng auyzsha tarihy» atty zertteu enbek. Búl kitap ózining ishki qúrylymy, jazylu stiyli jәne kótergen mәseleleri, sonday-aq ghylymy baghyttary jóninen ózinen búrynghy etnografiyalyq mazmúnda jaryq kórgen zertteulerding eshbirine úqsamaydy. Kitap qazaq etnografiyasyna jәne etnologiyasyna baylanysty, tikeley qatysty, keng auqymdy, ózekti mәselelerdi qozghaghan. Sondyqtan da bolar, o basta, zertteudi qolgha alghanda ondaghy keybir taqyryptardyng zertteuding atyna say keletinine kýmәnmen qaraysyz. Óitkeni olar keybir tústarda qazaqtyng auyzsha tarihynyng arnasynan asyp ketedi. Iya, búl zertteudegi taza etnikalyq tarih mәselelerin qozghaytyn keybir taraushalar qazaqtyng auyzsha tarihynyng ayasyna syimay, qazaq etnografiyasynyng jәne etnologiyasynyng keng tynysty mәselelerin erkin qamtidy. Sonymen qatar búl enbekting auyzsha tariyhqa baylanysty etnografiyalyq jәne etnikalyq pikirlerdi molynan qarastyrghanyn da aitpasqa bolmas.
Zertteu irgeli-irgeli bes taraudan túrady. Onyng alghashqy tarauy «Shejire jәne tariyh» ózindik tyng da, jana kózqarastargha toly. Onda eltanu mektebi, tarihnama, etnologiya jәne ru-taypa jýiesi, týrki ru-taypalary jәne tarihy kezender, qazaq shejiresindegi uaqyt taby jәne taghy basqa manyzdy mәseleler naqtylana zerttelgen. Eger Aqseleu Seydimbekke deyingi etnograftar, mysaly, dәlirek aitar bolsaq, V.P.idin «dalalyq auyzsha tarihnama» degen úghymdy paydalanghan bolsa, al osy negizde A.Seydimbek te shejirelik derekterdi zertteu barysynda ózining shejire ishindik zertteu baghyttaryn osy DAT-tyng (dalalyq auyzsha tarihnamanyn) ayasyna syidyrghan bolsa, endi biz pikir aityp otyrghan enbekte avtor jana tújyrymdargha baryp «qazaq shejireshildigin» (shejiresin), shyn mәninde, «Qazaqtyng auyzsha tarihy» («QAT») dep ataugha bolady degen tyng qorytyndygha keledi. Avtordyng búl jerde etnologiya ghylymyndaghy mýlde tyn, jana pikirdi úsynyp otyrghanyn angharmau mýmkin emes. Shyndyghynda da, qazaq shejiresi tarihy ainalymgha adamy túlghalardy naqty engizetindikten jәne býkil shejirelik hikayalar naqty tarihy túlghalardyng úrpaq jalghastyghyn beyneleytindikten jәne múnyng ózi әrqashan da auyzsha tarih aitu jolymen jýzege asyrylatyndyqtan, múnday jana úsynysqa, negizinen, kelisuge bolady. Áriyne, auyzsha tariyhqa tek qana qazaq shejireshildigi ghana jatady desek, tar óristi pikir aitar edik.
Tamyry terennen bastau alatyn, ejelgi tarihy túlghany býgingi kýnge kórkemdep te, aishyqtap jetkizgen әrtýrli anyz-әngimeler men qissalar, jyrshylarymyz tandy tangha úryp jyrlaytyn tarihy dastandarymyz ben tarihy jyrlarymyz, mysaly, Múryn jyrau jyrlaghan «Qyrymnyng qyryq batyry» auyzsha tarihtyng adam tandanarlyqtay ghajayyp ýlgisi emes pe?! Belgili tarihshy-arheolog Egorovtyng «Istoricheskaya geografiya Zolotoy Ordy» dep atalatyn irgeli zertteu enbeginde Qyrymdaghy Qyryq er qalasyna baylanysty qazba júmysynyng qorytyndylaryn naqtylap aitqany bizge belgili. Qyryq er qalasyn Shaybannyng әskerining qanday qiynshylyqpen basyp alghanyn әigili ortaghasyrlyq «Shaybaniy-nama» atty derekten de aiqyn angharghan bolatynbyz. Osylardy bir auyz sózben qorytar bolsaq, Múryn jyrau auyzsha jyrlaghan tarihy ahualdyng shynayy tariyhqa sәikestigi nazar audartady. Ondaghy aitylatyn Shora Nәrikúlynyng ózining erlikteri jәne babalarynyng ómir tarihy orys derekterindegi jylnamalyq mәlimetterge tolyq sәikes keledi. Múnyng bәrin aityp otyrghanymyz, A.Seydimbek әngimelep otyrghan qazaqtyng auyzsha tarihy (QAT) býginde qaghazgha týsken jazba tarihymyzdy jana derektermen tolyqtyratyn jәne tarihtaghy adam túlghasynyng aishyqty ornyn aiqynday jәne naqtylay týsetin, әsirese, ejelgi jәne ortaghasyrlyq tarihymyz ýshin asa qajet. Osy túrghydan alghanda zertteushining «qazaqtyng shejireshildik zerdesinde adam – tarihtyng eng basty túlghasy, al adam sapasy – tarihtyng qozghaushy kýshi» degen qorytyndysy, shynynda da, býgingi tarihymyz ýshin asa ózekti jәne manyzdy. Múny qazirgi kezende bizden góri reseylik ghalymdar aiqynyraq týsingendey. Óitkeni olar kommunistik jýiening omaqasa qúlaghanyn jedel eskerip, búryn tarih ghylymynda qalyptasqan «tarih – taptar kýresi» degen prinsipting ornyna «tarih – adam qyzmeti» degen jana ústanymdy ornyqtyryp ýlgerdi. Múnday jana metodologiyalyq ústanymnyng manyzdylyghyn jaqsy týsingen A.Seydimbek búl mәselede de ózining habardar ekenin zertteu enbeginde aita ketudi úmytpaghan. Aldyn ala aitarymyz, ghalymnyng qazaqtyng shejireshildigin auyzsha tarihtyng asa manyzdy kórinisi retinde sipattaghan kóptegen únamdy pikirlerimen kelisuge tura keledi. Óitkeni shyn mәninde, avtor qazaq shejireshildigining qyry men syryn jaqsy mengergen, ózi de – osy salada naqty zertteulerdi kóptep ómirge keltirgen daryndy zertteushi. Úzaq jyldar boyy zertteu júmysynda shejirelik derekterdi jan-jaqty taldap, jýielep, jinaqtap, osy salanyng ystyghy men suyghyna tózip, әbden akademiyalyq dәstýr ayasynda izdene jýrip qalyptasqan shejiretanushy ghalym osy – A.Seydimbek.

Osyghan baylanysty onyng shejire mәselesinde qazaq halqynyng dәstýrli tarihy turaly ózindik pikirler bildiruge tolyq qúqy bar. Áriyne, qazaq shejiresining de tarihymyz ýshin asa baghaly, adam aitqysyz qúndy tústary kóp-aq. Jasyratyn ne bar, jazba tarihymyzdyng jýieli qalyptaspauy qazaq tarihynyng keybir manyzdy tústaryn qúndy derekterden qúralaqan qaldyrdy. Osyndayda qazaq tarihshysy qalasa da, qalamasa da auyzsha tarih derekterine jýginuge mәjbýr. Kezinde totalitarlyq jýie qasaqana nazardan tys qaldyrghan olardy zertteushi osy enbeginde oqyrmandar esine qayta sala ketudi jón kórgen eken. Sondyqtan da A.Seydimbek biz pikir bildirip otyrghan enbeginde qazaq shejiresin qasterley kótermeleuge basa kónil bólgen. Búl – әriyne, barynsha qúptarlyq manyzdy nәrse. Degenmen de auyzsha tarihymyzda kenje qalghan osy shejiretanu ekendigin de moyyndaugha tura keledi. Áriyne, múny A.Seydimbek tәrizdi tәjiriybeli shejiretanushynyng bayqamauy mýmkin emes dep oilaymyz. Olardyng ishinde qazaq shejiresining bastaularynyng týrki dәuirindegi halyq jadynda saqtalghan ejelgi etnonimderden taratyluy, osy aralyqta birneshe ondaghan atalardyng nazardan tys qaluy, tipten Qazaq handyghy túsynda birshama jýielengen qazaq shejiresining keybir tústarynda birneshe atalardyng atalmay ketui jәne shejire bayandaudaghy balama pikirler qayshylyghy, shejirelik derekterde qojalardyng rólin asyra dәripteu – qazaq shejiresine tәn olqylyqtar, mine, osylaysha jalghasa beredi. Eng sonynda aitarymyz – qazaq shejiresining bastaularynda qojalar әuletining túruy tәrizdi kóptegen subektivti kemshilikter bar ekenin aitpaugha bolmas. Búlar turaly shejirening býge-shigesin jaqsy mengergen Aqannyng ózining naqtyraq toqtalghany dúrys bolatyn edi dep oilaymyz. Sonda oqyrman qazaq shejiresi turaly marapattaugha negizdelgen birjaqty tújyrymdargha ghana emes, tereng jәne tarihy salystyrmaly zertteu qorytyndylaryna da nazar audaryp, tarihymyzdy obektivti de shynayy jazudaghy qazaq shejiresining orny men manyzyn aiqynyraq topshylar edi.
Aqang rushyldyq pen jýzshildik kózqarasty qazaq proteksiyashyldyghynyng jaghymsyz kórinisi retinde qisyndy týrde aiyptay kele, rulyq-taypalyq jýiening ghana emes, qazaq tarihyndaghy jýzdik bólikterding de manyzyn dúrys aiqynday bilgen. Onyng «jýzdik bólikting ózi etnikalyq bólik emes ekendigine, eng aldymen әkimshilik-aumaqtyq jәne әleumettik-sayasy bólik ekenine, qazaqtyng tili men dilindegi birtútastyq olardyng rushyldyq bólektigining emes, últtyq býtindigining nәtiyjesi ekendigine kózi jeter edi» degen pikiri ghylymy túrghydan mәseleni jan-jaqty taldaghan basalqaly zertteushining salmaqty tújyrymy dep oilaymyz. Búlardan shyghatyn qorytyndy – qazaqtyng rulyq-taypalyq qúrylymy jәne jýzdik bólinisi kenestik jýie túsyndaghyday birjaqty aiyptalyp, orynsyz qaralanbauy tiyis. Qalay desek te, búl bizding tarihymyz jәne basqalargha úqsamaytyn ózindik ereksheligi bar únamdy tarihymyz ekenin úmytpaghanymyz jón. Bizding oiymyzsha, qazaqty amalsyzdan ýsh jýzge bólip basqaru reformasy «Esimhannyng eski jolyn» jýzege asyru barysynda birjolata qalyptasty. «Amalsyzdan» deytinimiz, Esimhandy osynday manyzdy sharagha barugha mәjbýrlegen sol tústaghy Qazaq handyghynyng ishki-syrtqy jaghdayyndaghy obektivtik ahualdar edi. Ishtegi tóre túqymdarynyng taqqa talasy, syrttaghy qalmaqtardyng qazaqqa qarsy ýzdiksiz joryqtary qazaqty jýzdik, әkimshilik-aumaqtyq jýiemen basqarugha alyp keldi. Zamana talabyna say jýzege asyrylghan búl shara kezinde ózin-ózi tolyq aqtady. Sondyqtan da jýzdik basqaru jýiesi atauynan at-tonymyzdy ala qashatyn bóten niyetten aryluymyz kerek.

<!--pagebreak-->
Aqseleu Seydimbekting «Qazaqtyng auyzsha tarihynyn», onyng ishinde shejirelik dәstýrding tarihnamasynyng mәselelerin jan-jaqty taldauymen de negizinen alghanda, tolyq kelisuge bolady. Onyng әigili túlghalarymyzdyng ómirlik deregi turaly shejirelik bayandardy «әlem halyqtarynyng tarihynda kezdese bermeytin biregey ruhany fenomen» retinde baghalauy shejirelik týzilim tarihyn tereng biletin mamannyng kózqarasy týrinde qarastyryluy qajet. Enbekteri Altyn Orda túsynan beri qaray shejirelik sipatta jazylghan ortaghasyrlyq avtorlardyn, sonyng ishinde músylmandyq tarihy әdebiyet ókilderinin, shynynda da, Qazaq tarihy ýshin asa qúndy derektik mәlimetter beretinin qazirgi tarihymyz aiqyn angharyp otyr.
Aqannyng «Etnologiya jәne ru-taypalyq jýie» taqyryby boyynsha teoriyalyq jәne metodologiyalyq mәselelerdi terendete qozghaghanyn da osy enbekten bayqap otyrmyz. Múnda zertteushining negizgi ghalymdardyn, onyng ishinde ózimizdegiler ghana emes, reseylik jәne sheteldik avtorlar da bar, enbekterin sholyp shyghuynyng ózi osy mәseleden derek izdestirgen zertteushilerge aitarlyqtay kóp kómek kórsetetinin aita ketken jón.
Osy biz әngimelep otyrghan qazaq etnogenezining kýrdeli mәselelerin kóshpeli dәstýrli ómir saltymen baylanystyra qarastyrghan kitaptaghy tartymdy da qyzyqty pikirlerding etnikalyq tariyhqa tyng da jana kózqarastardy alyp keletinin osy baghyttaghy zertteulermen ainalysyp jýrgen kez kelgen izdenushi aiqyn angharady.
Aqannyng Qazaq handyghy túsynda etek-jeni jinaqtalghan qazaq shejiresining býge-shigesin ghana emes, qazaqty qúraghan ejelgi týrki ru-taypalarynyng tarihy tamyrlarynan da jәne olar bastan keshken kýrdeli tarihy kezenderding ózindik erekshelikterinen de aitarlyqtay habardarlyghynan biz pikir aityp otyrghan enbekpen tanysqan oqyrman birden angharady. Onda qazaq ru-taypalarynyng týrkilik tek-tamyrlary naqty kórsetilip, olardyng basynan ótken bayyrghy zamannan beri qarayghy kezender jikke bólinip taldanghan. Osy orayda zertteushining týrki dýniyesining tarihyn tereng etnikalyq tamyrlaryn jana, tyng qorytyndylarmen belsendi týrde tolyqtyrghan әlemge tanymal tatar ghalymy M.Z.Zakiyevting «Proishojdenie turkov y tatar» dep atalatyn әigili enbegine sýiene otyryp, ózindik topshylaulargha kelgenin bayqaymyz.
Týrkiler tarihyna әrqashan janashyr bolghan M.Z.Zakiyev tәrizdi әigili ghalymnyng týrki tarihyn birneshe etnikalyq kezenderden ótkizetinin jaqsy bilemiz. Búl pikirler naqty da ghylymy tújyrymdar men shynayy shyndyq izdegen ghalymdardy jana tarihy belesterge shaqyrady. Bizdi quantatyny – Aqannyng osynday týrki dýniyesi qúrmettegen belgili bilgir ghalymmen pikirles boluy der edik. Osy negizde Aqang týrki ru-taypalarynyng tarihyn tórt kezenge bóletinin aita ketken jón. Birinshi kezeng – bayyrghy zamannan bastalyp, Týrki qaghanatyna deyin qalyptasqan ru-taypalar tarihyn qamtidy. Ekinshi kezeng – Týrki qaghanatynan bastalatyn Shynghys han shapqynshylyghyna deyin sozylatyn kezende qalyptasqan ru-taypalardyng ótkenin baghamdaydy. Ýshinshi kezeng – Shynghys han shapqynshylyghynan bastap Altyn Ordanyng ydyrauyna deyin sozylatyn týrki ru-taypalarynyng әleumettik-etnikalyq túrghydan edәuir ózgeristerge úshyraghan, Aqannyng sózimen aitqanda, «týrki tektes halyqtardyng jeke-jeke últ bolyp úiysu aldyndaghy tarihy tolghaqty kezeni» bolyp tabylady. Tórtinshi, songhy kezeng – Altyn Orda ydyraghannan keyingi ru-taypalarynyng tól etnonimderin ornyqtyrghan jana toptarynyng qalyptasu kezeni retinde kórinis beredi. Múnda qypshaq toby, qypshaq-noghay toby, qypshaq-qyrghyz toby, oghyz toby, qarlyq toby, shuash toby, saqa toby tәrizdi tildik-etnikalyq túrghyda janadan qalyptasa bastaghan týrki tektes halyqtardyng odaqtary ghylymy túrghydan tújyrymdy da, naqty sipattalghan.
Aqannyng enbegindegi janalyqtyng biri – qazaq shejiresin uaqyt ayasynda bajaylau qasiyeti. Árbir qazaq ziyalysyna týsinikti nәrse – qazaq shejiresining kóp satyly ata-baba tarihyn qamtyp kórsetetindigi. Ókinishke qaray, shejire derekterindegi osynday ghajayyp qúndylyq búryn әkimshil de tapshyl kenestik-totalitarlyq jýie túsynda qaperge de alynbady. Ásirese, qazaq shejiresinde uaqyt taby bar ekendigi, onyng negizinde belgili bir tarihy túlghanyng ómir sýrgen kezenin aiqyndaugha naqty mýmkindikter bar ekendigi eskerilmey keldi. Jazba tarihymyz júpyny kezender ýshin múndayda shejirening asa qúndy derek kózi bolyp shyghatynyn aitpaugha bolmas. Múnda әsirese, anyzgha ainalghan tarihy túlghalardyng qazaq shejiresine sәikes ómir sýrgen kezenin naqtylau jәne aiqyndau mәselesi nazar audartady.
Aqannyng iyisi qazaqtyng basyn qúraugha negiz bolghan «Alash» nemese «Qazaq» dep atalatyn etnotútastyq iydeyalaryn «úly birlik iydeyasy» retinde moyyndauy osy uaqytqa deyin tarihshylarymyz aita almay kelgen tyng da, jana jәne aiday aiqyn shynayy qorytyndy bolyp tabylady. Ókinishke qaray, bizding ziyaly qauymnyng keybir ókilderi ózderi kәsiby zertteushi bolmasa da, osy etnonimderge qatysty tarihty kópe-kórneu búrmalaytyn pikirlerdi ózderining keybir «shimay-shatpaqtarynda» tyqpalaudan bir jalyqqan emes. Múndayda logikalyq oilau jýiesi qalyng qazaqqa etene jaqyn Aqannyng ghylymy tújyrymdarynyng «qiyalshyl zertteushilerimizge» taptyrmas tosqauyl bolary da anyq. Ghalymnyng qazaqtyng shejirelik ru-taypalyq ataularyn halyq sanasynda ornyqqan «shejirelik keyipker» retinde qarastyrudy úsynghan pikiri de tarihy derek ýshin janasha tújyrym bolyp tabylady. Osy jerde zertteushining Oghyz qaghannyn, Noghay hannyn, Ózbek hannyng esimderining tútas bir halyqtyng etnoniymin qalyptastyrugha sebepker bolghan tarihy túlgha ekendigin bayqatatyn erekshelik retinde qarastyratyn ózindik kózqarasy da tarihy shyndyqqa barar joldy núsqaydy.

<!--pagebreak-->
Ghalymnyng әrtýrli qazaq anyzdarynyng týpnúsqa ýlgilerin ýsh jýzge taratyp, naqty derekter týrinde berui de qúptarlyq mәsele. «Qazaqtyng qariya sózderi» dep atalatyn ýshinshi tarau osy anyzdardy aqiqattyng janghyryghy retinde jinaqtaghan. Ras, «qariya sózderi» degen týsinik qalyptasqan etnologiya ghylymynda ghylymy ainalymgha qosyla qoyghan joq. Kýndelikti әngimede qazaq jii qoldanatyn barshagha týsinikti búl úghymnyng sondyqtan da etnologiyalyq zertteude arnayy taqyryp retinde berilui alghash oghashtau qabyldanuy da mýmkin. Onyng ýstine múnday «oghashtyqtar» Aqanda jii kezdese beredi. Alayda qazaq tarihyna terennen tolghap qaraghan әrbir zertteushi Aqannyng múnday halyqtyq týsinikter men úghymdardy ózining zertteuinde qoldanu sebebi basqalargha úqsay bermeytin ózindik qazaq etnologiyasyn qalyptastyru әreketi ekenin de aiqyn angharar edi. Kezinde әbden europalanghan jәne orystanghan qazaq etnografiyasynyng tyng últtyq ataular men týsinikterge múqtaj ekendigin eskerer bolsaq, Aqannyng múnday tyng qadamdaryna týsinistikpen qaraugha bolady. Bәlkim, dәl osynday talpynystar últtyq boyauy qanyqty, tolyqqandy qazaq etnografiyasyn qalyptastyrar. Búl tarau tarihymyz ýshin asa qúndy әrtýrli jeke tarihy túlghalargha, etnonimderge, shejirelik ataulargha baylanysty negizgi jәne týpnúsqa tarihy anyzdardy naqty siltemelermen kórsetip, qaz-qalpynda bayandaghan. Múnyng ózi tarihy anyzdardan aqiqatty izdestirgen zertteushiler ýshin bagha jetpes asa qúndy derekter toptamasy. Sondyqtan da búl tarau monografiyalyq zertteuden góri derekter jinaghyna úqsaydy. Múndaghy mәlimetter jergilikti jerlerden alynghan naqty túlghalardyng auyzeki aitqandarynan jәne tarihy әdebiyetterden jinaqtalyp, derektanu ýshin asa qúndy mәlimettermen kitapty bayyta týsken.

«Shejirelik aighaqtar» dep atalatyn tarauda tektes, attas ru-taypalardyng ataulary ózara taldap berilgen. Múnda qazaq ru-taypalaryna kiretin әrbir atanyng nemese ru atauynyng qazaqtyng óz ishindegi nemese basqa týrki taypalaryndaghy qanday-qanday rularmen nemese atalarmen sәikes keletindigi naqty derekter negizinde taldap kórsetilgen. Zertteushi osy mәlimetterding negizinde qazaqtyng әrbir ruynyng taralu auqymyn jәne qazaq halqynyng birtútas últ retinde shyrmalghan etnogenetikalyq tamyrlaryn, olardyng basqa týrki halyqtarymen týbegeyli jaqyndyghyn aiqyn anghara alady. Bizding oiymyzsha, Aqannyng asa kóp kýsh júmsaghan jәne shúqshiya zertteu jýrgizgen, mәselening bayybyna barynsha terendep barghan zertteu júmysyndaghy arnayy tarauy osy biz әngimelep otyrghan zertteuding «Tektes-attas ru-taypalar» degen bóligi bolsa kerek. Múnyng ózi aldaghy uaqytta da zertteushilerding etnogenetikalyq ghylymy taldaularyna naqty kómek kórsetetin asa baghaly taldaulardan túrady. Osy taraudaghy «Laqap nemese janama etnonimder» dep atalatyn tarausha da Aqannyng kóp jyldar boyy jinaqtaghan ózindik qúndy mәlimetterinen qúralghan. Múnda әrtýrli janama etnonimderding ataularyna qatysty baghaly da siyrek kezdesetin qúndy maghlúmattardy Aqannyng jergilikti jerdegi kónekóz qarttar men shejireshilerden tirnektep jinaghanyn aiqyn bayqaymyz. Al búl asa auyr, biraz jyldargha sozylatyn jýieli enbekti qajet etedi ghoy. Osynyng ózi-aq búl mәselening etnologiya ghylymy ýshin asa manyzdy ekendigin aiqynday týsedi. Osyghan sabaqtas berilgen «Sinisti atalar men rular» atty tarau da qazaq tarihynda kóp aityla bermeytin, biraq әrbir qazaq jaqsy týsinetin kirme rular tarihyn ashyp kórsetumen erekshelenedi.
«Qazaq etnotoponimderine» arnalghan zertteuding ózindik erekshelikteri mol. Búl jerde Aqang ózinen búrynghy G.E.Grumm-Grjimaylo, G.N.Potaniyn, N.A.Aristov, M.Tynyshbaev tәrizdi tarihy geografiyagha da terendep barghan. Múnda jergilikti mәlimettermen qatar, monografiyalyq zertteulerden alynghan jer, el ataulary naqty jәne tereng taldanghan. Aytarlyqtay kólemdi osy tarausha, shyn mәninde, etnologiya ghylymyndaghy jeke baghyt retinde býginde arnayy monografiyalyq zertteulerge asa múqtaj. Búl sonymen qatar tarihy geografiyanyng da kenje qalghan, ózining zertteushilerin kýtip jatqan ýlken mәselesi ekenin de týsinuimiz kerek.
«Ru-taypa atauy men úranyna shyqqan analar» dep atalatyn tarausha da mәseleni janasha qonymen erekshelenedi. Onda mynany eskergenimiz jón: әli kýnge deyin sonau M.Tynyshbaevtan jәne N.Aristovtan keyin qazaq ru-taypalarynyng rulyq úrandaryn arnayy qarastyrghan zertteushiler joqtyng qasy, olay bolsa, Aqannyng osynday ózekti mәseleni qozghap qana qoymay, ony terendete naqtylandyryp, ru-taypanyng úranyna ainalghan analar esimderin arnayy taldauy qazaqtyng etnologiya ghylymyndaghy alghashqy qadam bolsa kerek dep oilaymyz. Osynyng ózi-aq zertteushining enbeginde qyruar janalyqtyng kórinis bergenin taghy da aiqynday týsedi.
Sonymen birge maqal-mәtelderdi zertteuge arnalghan taraushada da Aqang halyqtyng ruhany múralarynan jan-jaqty habardar ekenin aiqyn anghartqan. Búl taraushada jýzge kirmeytin rular, ózge el-júrttar jayynda, ýsh jýzding ru-taypalary turaly maqal-mәtelder toptastyrylghan. Olardyng ishinde qazaq etnologiyasynan naqty mәlimet beretin maqal-mәtelder az emes. Zertteushining qazaq ru-taypalarynyng úrandaryn, olardaghy en-tanbalarymen baylanystyra qarastyruy da Aqannyng halyqtyq bilimnen tereng susyndaghandyghyn aiqynday týsedi. Teginde, zertteushiler arasynda «en-tanba» degen ataudy Aqang alghash ret arnayy ainalymgha qosyp otyrghan ghalym bolsa kerek. Osyndayda qazaq arasyna keninen tanymal búl mәsele osy kezge deyin tarihymyzda eleusiz qalyp kelgenin aita ketkenimiz jón dep oilaymyz.
Zertteudi ayaqtaytyn «Qazaq bolmysy» atty songhy besinshi tarau etnografiyalyq týiinnen jәne tújyrymnan túrady. Múnda qazaq halqyna tәn keybir týsinikter naqty ekshelengen. Qazaqtyng dәstýr-saltyn úmytyp bara jatqan qazirgi úrpaqqa ghana emes, qazaq etnografiyasyn zertteumen ainalysatyn mamandargha da búl taraudyng jana iydeyalar men strategiyalyq oi-tolghamdar bereri anyq.
Qoryta kelgende, Aqseleu Seydimbek ózining «Qazaqtyng auyzsha tarihy» atty enbeginde shejirelik derekterdi payymdaudyng jana halyqtyq etnografiyalyq ýlgilerin úsyna alghan. Múnda avtor, shynynda da, kórnekti etnolog J.Artyqbaev aitqanday, taqyrypqa «tikeley nemese janama kiretin ondaghan-jýzdegen mәselelerdi kitapqa artyp alghan». Sondyqtan da onda etnografiyany jәne etnologiyany, tarihy geografiyany, etnikalyq tarihty qamtityn kóptegen jana mәseleler kórinis tapqan. Aqannyng ereksheligi – onyng qazaqtyng qyzyl sózining «mayyn tamyzatyn» sheberi boluynda ghana emes, osy tildi etnografiyanyng jәne etnologiyanyng ghylymy tilimen baylanystyra, mәseleni halyqqa týsinikti, jatyq tilmen bayandauynda bolsa kerek. Sondyqtan da búl kitaptyng oqyrmandary ghalym-etnologtar ghana emes, jalpy, qazaq qauymy bolyp shyghuy da әbden mýmkin. Bәlkim, búl bәrimiz aityp jýrgendey, konservativti ghylymy qasang tilden qútyludyng birden-bir dúrys ýlgisi bolar. Osy jaghyn da oilaghanymyz jón bolar.
Ekinshi ýlken qúndylyq – Aqannyng qazaq degen halyqtyng dәstýr-saltyn, kýlli ruhany bolmysyn ózindik etnografiyalyq erekshelikterin bayyptylyqpen tereng biluinde der edik. Besikten qalyptasqan osynday erekshelik Aqandy qazaq topyraghyna suarylghan, qazaqsha oilaytyn, últtyq qadir-qasiyetterdi tirnektep jinaqtaghan ózindik aishyqty kelbeti bar, eshkimge úqsamaytyn zertteushi etip shyghardy. Aqanday bolu sondyqtan da qiyn. Ol ýshin anadan Aqang bolyp tuu kerek!
Taghy bir tújyrymymyz – Aqannyng jurnalistikten jәne jazushylyqtan etnologiya ghylymyna kelui – bizding últ ziyalylarynyng ýlken tabysy der edik. Qazaqtyng kórkem tilin onyng bay dәstýr-saltymen tyghyz baylanystyryp, etnografiyalyq ghylymgha jana lep jәne sony últtyq saryn alyp kelgen qalamger bireu bolsa, ol – Aqan, al ekeu bolsa, onyng biri – Aqan.

Talas OMARBEKOV, әl-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetining Qazaqstannyng ejelgi jәne orta ghasyrlar tarihy kafedrasynyng mengerushisi, professor
«Ayqyn» gazeti 29 mamyr 2009 jyl