Jazushy, alashtanushy ghalym Túrsyn Júrtbaydyng «Besigindi týze!..» kitabynyng jalghasy. Ótken bólimderin myna siltemelerden oqy alasyzdar:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

http://abai.kz/post/view?id=11485

http://abai.kz/post/view?id=11583

http://abai.kz/post/view?id=12512

http://abai.kz/post/view?id=12602

http://abai.kz/post/view?id=12674

http://abai.kz/post/view?id=12762

http://abai.kz/post/view?id=12863

II.

Al «Qyr әngimelerin» jazghan 1922-23 jyly Semeyden túnghysh ret sonsha uaqyt shalghaygha attanghan alghashqy úzaqqa sozylghan sapary edi. Saqaranyng saghymy, samaly, salqyn jaylau tóskeyi, sol tóskeyde «Erkindikting erkesindey» bolghan tәtti kýn, balalyq shaq saghyndyrghan. Sayyn dala – erkindikting belgisindey bop kórinip, el arasyndaghy anyz-hikayalardyng jelisimen, «Myng bir týn», «Totynama», «Jeti ýi» tәrizdi tosyn, qyzghylyqty oqighagha qúrylghan taza shyghys ýlgisindegi әngime jazghan. Onday elikteu, ózin-ózi bir sergitip tastau әr qalamgerding shygharmashylyq jolynyng bastaluynan úshyrasady. Mysaly: Valiter Skott Londonnan ýiine qaytyp bara jatyp Lichfilidtegi kóz tanys, kónili jaqyn әiel Anna Stuardqa soghyp, eki saghat qana ayaldamaq bolady. Alayda, ol eki tәulikke sozylady. Ángime men anekdottyng mayyn tamyza aitatyn biykeshting bir hikayasy, dәlirek aitsaq, anekdoty keyin Valiter Skottyng «Týskiyiz ilingen bólme»  atty әngimesine ainalady. Al, keshke jaqyn tóbening basyna jinalghan auyl aqsaqaldarynyng ótken dәuir, keshken zaman turaly «ey, tәiir-ay. Biz ne kórmedik, ne bir esil er ótken ghoy» – dep qoyyp ese jóneletin hikayalary Múhtargha onsha tansyq emes edi. Jәne Ótekeldilerding beynesi úmyttyra ma.

Qiyan shette jýrip, ontayly oqighalardy qysqa-qysqa etip. Ózin qatystyru arqyly shyndyqqa jaqyndata jazyp tastaghan siyaqty. Sóz, sóilemderinin, tabighat suretterining sergektigi de jazushynyng kónil kýiining kóterinki ekendigin dәleldeydi. «Qyr әngimelerindegi» jortar men jobalay batyrdyng hikayalary rysarilyq romandardyng keyipkerlerin eske salady. Ári sonau bir kelmeske ketken, erding erligi jortuylda synalatyn zamandaghy «tentek kýnderding tanbasy» bala jasynan qiyalyn biylep, әldiylep alghandyqtan da, jýregine erekshe ystyq kórinui de qisyndy.

Yryzdyghyn jortudan, oljasyn jauynan aiyrghan tentekter arghy-bergi kezende ýzilip bitpegen. Ár auyldyng óz Robin Gudy, arystan jýrekti Richardy, Ayvengosy, tipti, Ótkeldi, Qiyasbay ispetti Don-Kihoty da bolghan. Shynghystaudy aralaghan polyak azamaty Adolif Yanushkevich 1846 jyly 10 qyrkýiektegi kýndeliginde: «Okrugtegi eng atyshuly jolbasshylardyng birin kórdim. Býkil ómirin barymtamen ótkizgender eng tәuir jolbasshy bolyp tabylady. Mәselen, 15 jasynan 50 jasqa deyin jyl sayyn barymtagha shyghyp kelgen Týnqatar jer jaghdayyn jaqsy biledi. Birde kózge týrtkisiz týn bolsa da, betbaq dalada kele jatyp, ertken qolyn ap, túp-tura búlaqtyng ýstinen shygharypty. «Men búl jerde búdan on bes jyl búryn bolghan edim. Myna búlaqtan kóp úzamay, әne bir dónes ýstinde bәkimdi tastap ketkenmin. Baryp tauyp әkele qoyayyn» – depti. Ol tang qylyng bergende baryp bәkisin tauyp alapty» – dep jazypty. Ózge kók jaldardy bylay qoyghanda, ózi 1915-16 jyly Shaghan boyynda ústazdyq qúrghanda, ataqty er Tәukening janyna erip jýripti. Ánshi, sal-seri Mәdiydin, Imanjýsipting esimi de tanys. Tipti, ózining nemereles aghasy Qarabaltanyng da hiqayasy úzaq jyr. Keyin qughyngha úshyrap, oqqa úshqan. Sondyqtan, Jortar men Jobalaydyn, Sýleymen qarttyng obrazyn beyneleu qiyngha soqpaghan. Ómirding ózinen alghan. Ózining balalyq dәurenining elesterin әngimege ainaldyrghan.

Áriyne, bir adamnyng emes, birneshe adamnyng keyip-kelbeti kóz aldynda túrghan. Jerdin, elding aty da sol qalpynda paydalanylghan. Biraq keyipkerlerding naqty aty kim, onyng ómir tarihy qanday, kim bolghan, qay zamanda tirshilik etken? Mine, osyny anyqtap baryp. Tújyrymymyz týiindeledi.

«Qyr suretterinin» birinshi hikayasy «Sybannyng molasynda» dep atalady. Syban – Múhtardyng ata qonysy Bórilimen etektes jatqan el. «Enlik-Kebektegi» әigili by Espenbetting qystaumen qaptaldas. Orda, arqattyng shyghysynan bastalyp, Ayakózden attap, Tarbaghataygha tireledi. XVIII ghasyrda batyrdyn, biyding basyna «ýy ornatamyz»  dep, tóbesi jabyq keshender salatyn bolghan. Kengirbay biydin, Mamay batyrdyng mazarlary sonday. Mamay batyrdyng qúrylysy tipti erekshe. Mazardyng eki jaghynda eki kiyiz ýidey kýmbez túrghyzylghan, eki ortasy dәlizben jalghastyrylghan. Oghan mýnәjat ete kelgender qysta, kýn jauynda ózderi kirip, atyn da kirgizip, tynyghugha arnalghan. Shyghys jaghyndaghy kýmbezde Mamay batyrdyng óz denesi, sol jaghyndaghy kýmbezde mingen atynyng qanqasy kómilgen. Qabir ýstinde attyng qu bas sýiegi әli de jatyr. Múnday kýmbez zirattardy Syban eli túrghyzghan. Arqattyng ishing aralap, jarma temir jolyna, ne Ayakózge bettesen, әli de tóbeleri shoshayyp kórinip túrady. Sondyqtan da, әngimedegi «Sybannyng tóbesi shoshaq molasynyn» birin emes, birnesheuin tabugha bolady. Ne, Espenbet biydin, ne Sabyray aqynnyng babasy Aqtaylaq biybing auylynyng mazary ma, ony da anyqtau qiyngha týspeydi. Avtor ýshin ol oqighany iligi ghana. Sondyqtan biz de qazbalamaymyz. Retine qaray aitamyz.

Naqty oqighanyng ótken jeri anyq. Arqattyng shyghys syrty. Úsaq tóbeshikterding Tarbaghataygha qosylatyn jotasy. Endi lirikalyq Geroydyng jónine kóshsek onda «El Kóksengirding kýngeyinde» «Enlik-Kebektegi» – deydi. Kóksengir – Shynghystyng syrty, kórshi kerey elimen jamyrasa jaylaytyn, Jәnibek jazyghynyng silemdelip bitetin túsy. Qarajan kópestin. IYke men Músataydyng órisi. Orazbaydyng mayqúdyghynan on-on bes shaqyrymday. Jazyqtyng ortasynda ornalasqandyqtan, ýnemi saghymgha oranyp, kókshil tartyp, múnarta búldyraydy. Ýlken Kóksengir, orta Kóksengir, bala Kóksengir dep bólinedi. Múhtar 1915-1916 jyldary osy jaylauda bala oqytqan. Onyng sebebi, birinshi tarauda aitylghan. Kóksengirge qatysty jaydyng tolyq maghlúmaty «Tekshening baurayynda» atty ekinshi әngime taldanghanda tolyq beriledi. Búl arada eskerterimiz, Múhtardyng «Jortar aqsaqalmen әngimelesip, qúdyqtyng jelke jaghyndaghy tastaq tóbening basyna taman ayandap kele jattyq» – degende, Tashkentte otyryp, tughan elining naqty kelbetin kóz aldyna elestete jazghanyn nazargha iliktiru. Shynghystyng ózge qaptaldaryndaghy say-salanyng bәrinen búlaq aghady. Jaylaudaghy el sony jaghalay qonystanady. Kóksengir – ózge taudan ýrikkendey jazyqtyng ortasynda oqshau túrghandyqtan da su kózi tapshy. Qúdyqtan su tartady. Osy kishkene detalidyng ózi de dәl saqtalghan. Áytpese, kórkemdik shyndyqqa qiyanat, әngimege núqsan bolar edi. Sol bir jastyq shaqtaghy jadynda qalghan jaqsy suretterdi qaz qalpynda peyzaj etip móldiretip bergen.

Endi әngimening tvorchestvolyq tarihyna qatysty zandy súraq tuady. «Úzaq jolda ystyq kýnnen onghanday bolyp sarghysh tartqan otty kózderi, ýlken qúlaq, kesek múrny búl adamdy eskilikting tiri qalghan belgisindey» kórsetken, «eskining shyn sarqyty» Jortar batyr kim ómirde bolghan adam ba? Múhtar búl oqighany óz auzynan estigen be, әlde, lirikalyq «men» – әdeby tәsil me? Derekterge qaraghanda, Jortar – tarify adam. Múhtar oqighany bala kezinde estigen. Ózi keyipkermen jýzdesip, súqpattasqanday boluy – shygharmanyng shyndyghyna sendiruden jәne kelesi «Teksheni baurayyndaghy» hikayasymen ýndes, saryndas shyghu niyetinen tughan. Eki әngimening basyn qosyp túrghan – sol lirikalyq keyipker.

Múhtar Áuezovting kórkem shygharmalaryndaghy ómirlik derekterding anyq-qanyghyn ajyratugha tyrysqan ózge maqalalardan góri «Sybannyng molasynyn» kuәsi kóp. Jәne ony Múhtardyng ózi moyyndaghan. Ol «moyyndaudyn» kuәleri de osal emes – Saparghaly Begaliyn, Esmaghanbet Ysmayylov, Qayym Múhametqanov. «Abay» jolynyn» birinshi romany jaryq kórip, ekinshi kitapqa kiriskende 1943 jyly Ayakóz arqyly Shynghys bekterin aralap, kópti kórgen qart adamdarmen súhbattasqan. Sol saparda jazushy Shynghystyng shyghys silemindegi alystan búldyraghan jalghyz ziratty kórip, oghan úzaq uaqyt qadala qaraghan. Ol ishtey tolghanyp túryp:

– «Sybannyng molasyna» arqau bolghan mazar osy edi, – depti.

Sәlden keyin jolserikterine «Sybannyng molasynda» atty әngimening dýniyege keluin bayandaydy. Sol saparda búl hikayany tyndaghan, Abay ómirinen kóptegen materialdar, derekter jinaqtap Múhana dostyq kómek retinde qol úshyn bergen baysaldy agha jazushy Saparghaly Begalin bylay eske alady:

– «Ayakózden shyghyp biz Shynghys pen Tarbaghatay silemderining týiiser belesterimen jýrip kelemiz. Bir kezde syban rularynyng mekeni bolghan salalarmen ótip kele jatqanymyzda, joldan ýsh-tórt shaqyrymday jerde bir shoshaq beyit kórindi. Qolynda dýrbi bar. Múhtar sony alyp, mashinany toqtattyryp, beyitke qarady. Sóitti de jýrgizushige: «Anau beyitke sogha jýreyik», – dedi. Talay jyldardyn, jauyn-shashynnyng ystyq-suyghyn kórgen shoshaq beyitting syrty kónerip, esigi tozyp, sýmpiyip túr. Biz ainalasyn sholyp ótip ishine kirdik. Ishinde eki-ýsh qabirding tómpeshigi jatyr. Múhtar tinte, zerttey qarady. Osy beyitke baylanysty ne oqigha bolghanyn súradym. Múhtar:

– Mening onda búrylghanymnyng ýlken sebebi bar. Mening alghashqy shygharmalarymnyng biri «Sybannyng molasynda», sol әngimening ózegi de, ózi de osy molda bolghan jaylardan alynghan edi. Sol jaylardy basynan keshirgen kisiden estigenimdi tipti jas bolatynmyn. Mening ýlken әkem Áuez halyqtyng oqshau әngimelerin jaqsy kórip, әsirese, bizge ózi aityp, auylgha әngimeshil kisi kelse solargha әngime aitqyzyp, bizdi qasyna alyp ýnsiz tyndap otyrugha moyyn úsyndyratyn. Bir kýni deneli, qabaghy týksiygen Jýnis degen kisi keldi. Atam:

– Jýnis batyr, talay oqighany basynan keshirdin. Er jigitting basynan ne ótpeydi. Balalaryma óz basynnan keshken qyzyqty әngimelerindi aityp ber, – dedi.

Jýnis sózge sarandau, dausy konqyldap shyghatyn iykemsizdeu kisi eken.

– Siz búiyrghan song aitpay bolmaydy. Ózimning at jalyn tartyp mingennen bergi bir shoshynghan jayymdy aityp bereyin, dep sózin sabaqtady.

– Onda attan týspey birdi birge sapyryp jýrgen kezim ghoy. Birde myna ózimizben irgeles Sybannyng bir auylynyng jylqysyn torydyq. Jylqyshylary sonday saylanghan saq eken. Qolyma eshtene iliktire almay qayta oralyp edim, qara búlt týnerip kelip, jauyn qúiyp bergeni. Kózge týrtse kórgisiz týnek qaranghy. Endigi oiym – jauynnan panalaytyn jer tauyp yqtau. Ol da kezdespey bir alqapty órlep kele jatyr edim, aldymnan bir sopayghan nәrse qarauytty. Qasyna kelsem, shoshaq beyit eken. Quanyp kettim. Atym beyitting yghyna qantara salyp, esiginen ishke kirip, tompighan ziratqa sýiene, jantaya kelip otyrdym. Birazdan keyin belimdi sheship, syrtqy kiyimimdi silkip suyn sorghytyp, qayta kiyip otyra bergenimde, beyitting sol jaq býiirinen bir nәrse tyrs etti. Jat dybysqa jalt qaradym. Bir bolymsyz syzat ot jyltyrap, yrsighan auyzdan aqsighan tister kóringendey boldy. Álgi dybys shyqqan jerge barugha batalym barmaydy. Ýreylene saqtanghan bolyp otyrghanymda, әlgi bolymsyz ot taghy jylt etip, әlgi tis taghy bir yrsidy. Men jaman shoshydym. Amanymda keteyin dep, esikten shygha bergenimde, bir nәrse kelip, shap berip arqama jabysa týsti atyma mine sap shaba jóneldim. Ondaghy oiym artyma jabysqan pәle úshyp týser degen edim. Oiym bolmady. Qayta qapsyra qúshaqtap jabysyp airylar emes. Búl bir qasqyr ma, әlde basqa bir pәle me dep, belimdegi qanjarymdy qynynan alyp, arqama jabysqan pәlege sermedim. Arqamdaghy pәle ýn qatyp: «Oy, Jýnis, qanjarlap óltiremisin, tart qanjaryndy» degeni.  Adam ekenin bilip, ózi mening atymdy aityp kele jatqan son, tizgindi tejep atymnan týstim. Álgi jabysqan pәle birge týsti. Tany kettim. Ol ózimizding elding qoy úrlaytyn Týbek degen belgili úrysy eken. Ana shoshaq beyitting qasyndaghy auyldan qoy úrlamaq bolyp kelipti de, kýzetshi quyp, itter taqymdap beyitke kelip tyghylyp, kýnning ashyluyn kýtip otyr eken. Álgi jylt etkizip sóndirip otyrghany – sirinke eken. Biraq, ýn qatpay tap keterde arqama jabysqany – óz auylyna jetip qalu eken. Ózim óz bolyp jýrip múnday shoshyghan, qoryqqan kezim bolghan emes, – dep Jýnis әngimesin ayaqtady.

Jýnisting osy әngimesi, meni eresen qyzyqtyryp, bir sózin de úmytpay balalargha aityp beretin edim. Keyinnen әngimeler jazugha kiriskende. Alghashqy әngimening biri – osy «Sybannyng molasynda» boldy. Áriyne, men Jýnisting óz atyn ózgertip. Kórkemdeu ýshin kóptegen kórinister qosyp jazym edim. Býgin jol ýstinde sol Jýnis aitqan mola kózime týsken song әdeyi búryludy jón kórdim».

Hronologiyalyq retpen alghanda «Qyr әngimeleri» degen atpen shaghyn-shaghyn eki novellanyng basyn qosqan búl shygharma Áuezovting tórtinshi tuyndysy. 1923 jyly «Sholpan» jurnalynyng № 6-7-8 sanyndarynda jeke-jeke basylyp, keyinnen birneshe ret qaytadan jaryq kórgen. «Sybannyng molasynda» atty әngimesining jogharyda aitylghan jelisin jazushynyng inisi Ahmet Áuezovtyng aituy boyynsha, bala Múhtar 8 jasynda tyndaghan eken. Ahmetting esteliknamasynda tamyz aiynda balalar kýzgi sabaqqa barghaly dayyndalyp jatqanda, Múhtar alghash ret sol hikayany estigen eken. 

«Auylymyz Bórilining syrtynda. 1905 jyly Bókenshidegi ýlken Jýnisting auylgha kelgen orayy boldy. Qapsaghay deneli kelgen osy kisi batyr bolghan, er jigit bolghan. Jalghyz ózi joryqqa attanyp, talay-talay erlik istegen kisi eken dep estushi edik», dep bayan qylady A.Áuezov. Demek 8 jasynda estigen ertegi tektes oqshau oqighany 17 jyl boyy jadynda saqtap, jýreginde terbetip, jiyrma bes jasynda qaytadan janghyrtyp qaghaz betine týsirgen. Áriyne, tarihy beynelerding attary ózgertilgen. Oqighanyng keybir tústary, sheshushi kezenderi, ózara baylanystary, songhy týiini sәl ózgertilip alynghan. Búl jas jazushynyng estigen әngimesin sol kýiinde paydalanbay, әdeby qózqarasyna say etip talghamy zor talapqa oraylastyra jazghanyn kórsetedi.

Kórkem әngime men aitushynyng jýielik jelisi, sujet qúrylymy úqsas. Bayandau tәsili de oraylas, bir ýilesimge sayady. «Qasymyzda otyrghan Qúdaybergen aqsaqal «Aytyp ber bir әngimendi balalargha, endi bizge әngime aitqannan basqa ne qaldy?» – dep kýlgen son, Jortar aqsaqal bir әngimesin aitpaqshy boldy» – dep bastalady oqighanyng órisi. Qoryta aitsaq, «Sybannyng molasyndaghy» basty keyipker Jortar batyr – ómirdegi Jýnisting prototiypi. Al zirattyng ishine tyghylghan Bura – Altyayaqtyng esimi Begalin men Ahmet Áuezovting aituynsha ózara sәikes kelmeydi. Biraq úqsas. Týbek ne tóbet. Alayda osy Bura – Altyayaq ta sol kezde esimi el auzyna barymtashylyghymen ilikken adamnan әdebiyetke auysqan keyipker ekeni anyq.

Mine, úly jazushynyng taghy bir shygharmasynyng jazylu tarihy maghlúm boldy. Qashanda ghúlama adamdardyng әrbir ómir betining ózi qúpiyasy mol júmbaq, qyzyqty hikaya ghoy. Segiz jasar Múhtardyng Bórilidegi qystauda estigen әngimesi keyinnen arnaly shygharmany arqauy boldy. «Qyr әngimelerinin» birinshi bóligi «Sybannyng molasyndaghy» ómirlik oqighanyng úzyn-yrghysy, mine, osynday.

(jalghasy bar)

abai.kz