1. II.                   Álem órkeniyetteri jәne Úly dala

Búl jerde órkeniyettilik mәselesi jәne onyng kóne ghúndardan bastap býgingi qazaqqa deyingi әseri mәseleleri tuyndaydy. Dao, Budda, Europa, Islam – ol qazirgi әlemdik órkeniyetterding negizderi ekeni dýniyejýzi tarihy, onyng ishinde órkeniyetter tarihyn jan-jaqty zerttep, olardyng klassifikasiyalaryn jasaghan O.Shpengler (3), A.Dj.Toynby (4), A.Veberding jәne «uaqyt beldigi» (osevoe vremya) teoriyasynyng avtory K.Yasperstyng (5) enbekterinde dәleldengen.

Al, osy órkeniyetterding myndaghan jyldar boyy bizding halyqty ainalyp ótip, onyng ómirinde iz qaldyrmauy (búl jerde últtyng ósip-ónuinde) tarihta tolyq zerttelmegen týsiniksiz jaghday?! 

Jogharydaghylardyng ishinde Alifred Veberding gipotezasynda kóne mәdeniyetterden jylqyny paydalanudy ýirengen kóshpendi ýndieuropalyqtar ertedegi úly mәdeniyet oshaqtary Qytay, Ýndistan jәne Europagha basyp kirdi. Atqa mingen kóshpendiler búl ýsh aimaqta birdey iz qaldyrdy jәne dýniyening kendigin týsindi. Olardyng qauipti tirlikteri búl ómirding «jalghan» ekenine týsinuge mýmkindik berdi. Olar basymdy nәsil retinde әlemge batyrlyq jәne tragediyalyq sana engizdi. Ol epostarda óz ornyn aldy.

Tarihtaghy búl ózgerister Ýndieuropa halyqtarynyng b.d.d. III myng jyly Europa men Jerorta tenizi manyn jaulauynan bastaldy. B.d.d. 1200 jyldary olar Iran men Ýndistangha jetip jana úly ózgeris jasady. B.d.d. ekinshi mynjyldyqtyng ayaghynda olar Qytaydyng shekarasynda payda boldy.

Tarih osy eki kýshterdin, birinshiden – mәdeniyetti matriarhat, kóne, túraqty, ózara baylanysta, oyanbaghan jәne jana dinamikaly, azat etetin, ózining mәdeny boryshyn (tendensiya) týsingen kóshpendi halyqtar arasynda jýrdi.

A. Veberding teziysinde evro-aziyalyq bloktyng ishinde naqty birtýrlilik bary kórsetilgen. Biraq, býgingi uaqytqa deyingi zertteulerding qorytyndylary, kezinde әrtýrli kóshter (Halyqtardyng Úly kóshi t.b.) arqasynda bir halyqtyng basqa halyqtardyng damuyna әseri boldy degenimen, sol órkeniyetterding Úly dala kóshpendilerine әseri bolmaghanyn týsindirgen joq.

Kóshpendiler men otyryqshy elder arasyndaghy «biteu jardyn» boluy, búl tarihy zertteulerding negizindegi faktiler men tújyrymdar emes, kóshpendiler qauymynyng ishki dýniyesi men immuniytetine baylanysty mәseleler bolu kerek?! Osy, órkeniyetaralyq mәseleden kelesi qysqasha qorytyndy jasaugha bolady:

1.  B.d.d. IV-III mynj kóshpendiler jylqyny qolgha ýiretip (Botay mәdeniyeti, Qazaqstan), onyng әbzelderin jasau, arba men qylysh jasap, shalbar tigu t.b. shygharghany jәne әlemdik dinderding negizin salghan payghambarlardyng kóshpendiler ortasynan shyqqany belgili. Mysaly, Zaratushtra (sanskritten aud. «Týiesi kәri»), Iosifte-20 myn, Iakovte-30 myng týie bolghan (Kóne Injil) yaghny Iudaizmning payghambarlary kóshpendiler, Budda shakiya (yaghny Orta Aziyadan barghan kóshpendi saq taypasynyng úrpaghy), Múhamed payghambar (gh.s.) naghyz beduindardyng ortasynan shyqty. Zamanynda órkeniyetke belgili ýles qosqan kóshpendiler uaqyt óte kele zaman talabyna say ózgere almay, adamzat kóshinen shettep qala berdi;

2. Adamzattyng sara jolyndaghy órkeniyetter men qayta órleulerden (renessans) shet qalyp, olardy óz damularynda paydalanbaghan Amerika ýndisteri (kóne týrki taypalary), Afrikanyng kóshpendi nemese jartylay kóshpendi taypalary negizinen alghashqy qauymdyq qogham dengeyinde qaldy. Ol qoghamdar ózining zamanauy mәdeniyeti, әdebiyeti, ghylym... memleketin qúra almay, basqalargha tәueldi ne qúl bolyp qaluda;

3. Dao men Kamasturada mahabbat úghymy jan men tәnning (ini men yani) qosyluynan túrady. Búl, tek Qytay men Ýndi halyqtaryna ghana tәn emes, biz onyng elemetterin arab әdebiyetining klassikalyq ýlgisi «Myng bir týnnen» de kóremiz. Al, parsy-týrki әdebiyetterining klassikteri Hafiyz, Navoi, Isfahany t.b. jyrlarynyng arqauy – ol negizinen «jan mahabbaty». Úly dala kóshpendilerinde ol úghym osy uaqytqa deyin tek jangha baylanysty boldy. Qazaq, mahabbatty negizinen «jaqsy kóru» (qashyqtyqtan) yaghny «sýy» úghymynda týsinedi. Al, tósek lәzzaty- ol tek Abay («...Kóz júmuly kónil mas, Tar tósekte taytalas, Lәzzat alsaq bolmay ma, Sizde ajar bizde yqylas»), Shәkәrim, Maghjandardan bastap әdebiyette kezdesedi. Osynday úghymnyng Úly dalalyqtardyng ósip-ónuine keri әser etui últtyq sanadaghy osy mәseleni qayta qarap, últtyq tәrbiyege tiyisti ózgerister engizudi talap etedi. Búl, «qazaq bolashaqta tórt qúbylasy teng el bolady ma, әlde borday tozady ma» degen súraqqa jauap beretin últ taghdyrynyng mәselesi. Qúdiretti mahabbat úghymyn myndaghan jyldar boyy Shyghys halyqtarynyng ózderi әrtýrli maghynada týsinui, búl, osy oriyentalidyq әlemning (Gerder, Gegeli, Genon t.b. Batys mәdeniyeti ókilderining kózqarasymen qaraghanda) әli de adamzat ýshin ashylmay jatqan qyrlarynyng kóp ekendigin kórsetedi.

III. Qazaq memleketining mәseleleri

Songhy 30-40 jyldaghy memleketter damuyndaghy negizgi baghyt, - ol adam resurstary men kapitalyna jәne oghan sýiengen innovasiyalyq ekonomikany damytugha negizdelgen demokratiyalyq elder jaqsy qarqynmen túraqty damyp, shiykizatqa sýiengen elder artta qaluda.

Álem elderining 75% juyghy últtyq memleketter. Oghan Qazaqstan da kiredi. 1992 jyly BÚÚ mýshelikke qabyldaghanda oghan, «avtoritarlyq rejimdegi últtyq memleket» degen anyqtama bergen.

Qazaq memleketining qúrylymdyq erekshelikteri

A). Memlekettik orden-medalidardyng attary «Qyran», «Aybyn», «Barys» t.b. negizinen an-qús attarymen atalady. Órkeniyetti elde kerisinshe, osy elden shyqqan adamzattyng eki ústazynyng biri – Áli-Farabi, әlemdik tarihta ekinshi Bismark atalghan – Tonykók, Juli Vern ruhyn orys patshalarynan joghary qoyghan Kenesary, Atatýrk ústazy sanaghan M.Dulatov pen alashordalyqtar t.b. úly túlghalaryn dәriptelui kerek.

Búl, zamanauy memleket qúryp, onyng iydeyalarynyng ainalasyna qoghamdy biriktire almay memlekettik instituttardyng da qalyptaspaghanyn kórsetedi;

Á). Kezinde, Shyghys týrk qaghanatynyng qaghandary qytaydyng shýberegine (jibek) memleketin satyp, óz erikterimen bodandyqty qabyldady. Qytay imperatoryn jerlep jatqanda, oghan sonshama berilgen búrynghy qaghan (itter de iyesining artynan ólmeytin edi) ózine-ózi qanjar salyp sol qabirge qúlaydy. Bodandyqtaghy týrkiler jýz jylda tili men dәstýrinen aiyrylyp, qytaylanyp bolghannan keyin, sol elde әr jerde qyzmette jýrgen qaghannyng úrpaqtaryn bir jerge jinaydy da, barlyghyn qylyshpen turalap, mәiitterin Huanhe ózenine aghyzyp jiberedi. Býgingi «qazaqtyng jerin satushylary», tarihtyng qaytalanatynyn yaghny ózderin jәne úrpaqtaryn sonday taghdyr kýtip túrghanyn biluleri kerek;  

B). Shyghys týrik qaghanatynyng Qytay bodandyghyn qabyldauy Kýltegin men Tonykók kezinde payda bolghan mәngi el bolu iydeyasynan aiyryp, «at túyaghy jetken jerdi baghyndyryp, bas bardy iydirip, tizesi bardy býktirgen...» Úly týrk qaghanatyn ydyratyp, týrk elin tozdyrdy. Al, mәseleni kerisinshe qoysaq: «Qytay, Týrk qaghanatyna nemese Húbylay hangha salyq tólep, baghynyshty bolghanymen, nege bodan bolmady?». Ol memleket Huandy qúrghannan keyin (b.d.d. 2700 jyl) óz instituttaryn ýzbey damytuda. Oghan әr úrpaq, әr imperator, әr әulet Úly Qytay qorghanynyng jaryna óz kirpishterin qalap, memleketting damuyna óz ýlesterin qosuda. Mysaly, Qytay tarihynda b.d.d. I gh. qolmen jazylghan hattaghy iyeroglifterdi býgingi úrpaqqa ýlgi etip oqytady. Qytay ýkimeti elding aimaqtaryna mamandar jiberip әr jylda 250 mynday jana sóz, dialektiler jinaydy. Biz, búl mysaldan últtyng tilining saqtaluy men damuyna memleketting erekshe kónil bóletinin kóremiz. Ol eki myng jyldan bergi memleket ishki túraqtylyghynyng negizi.

Til últtyn, jer memleketting negizi. Til últtyng qatynas qúraly bolumen qatar, onyng alfaviytindegi kody sol últtyng sanasy men dýniyetanymyn anyqtaydy.

Al, qazaq ótken ghasyrda alfaviytin ýsh ret ózgertuge mәjbýr bolsa, tәuelsizdikting basynda qazaq tiline orys tilin qosarlap memlekettik tilding damuyna tolyq mýmkindik bermey, endi «ýsh tildilik» engizildi. Búl, bolashaqta últtyq sananyng qalyptasuyna kedergi bolyp jýrmesin?!  

Mәngi Elderding negizgi ústanymy: «Bir til, Bir din, Bir morali, Bir memleket». Búl aksioma!  13 ghasyrdan keyin qayta janghyrghan «Mәngi El» iydeyasy bayandy bolu ýshin Qazaqstan basqa týrik memleketterimen birge tómendegi sharalardy iske asyru qajet:

- «Mәngi El» iydeyasyn iske asyru joldarynyng (geo)sayasi, ekonomikalyq, etnikalyq, tarihy t.b. aspektilerin osy uaqytqa deyin 2015 jyly Halyqaralaq Adam instituty (HAI) men «Alash» ghylymiy-zertteu Ortalyghynyng úiymdastyruymen YuNESKO-da (Pariyj) ótken halyqaralyq ghylymy konferensiyanyng t.b. materialdardy paydalanyp jәne olardy jan-jaqty damytyp zertteu arqyly zamanauy tújyrymdama dayyndau;

- HAY (2013 j.) úsynghan týrik halyqtaryna ortaq tildik, aqparattyq jәne ekonomikalyq kenistik qalyptastyrudy iske asyru (qosymsha). Búl úsynystyng biraz baptary Aqordanyng qoldauymen iske asuda;

- Euroodaq ýlgisindegi týrik memleketteri men halyqtarynyng odaghyn qúru;

V. Qazaqstan etnikalyq jәne últtyq memleket jaghdayynda ghana tәuelsizdigin saqtaydy. Mysaly, týrkining taypalary kidaritter men aq ghúndar biylegen úly Qúshan patshalyghyna (b.d.d. 134j.-b.d. 395j) Ýndistannyng 70% territoriyasy, Pәkistan, Aughanystan, Qytaydyng Turfangha deyingi jeri, Orta Aziya kirdi. Osy patshalyqtyng ydyrauynyng negizgi sebebi ony basqarghan 16 diny konfessiyalardyng jan-jaqqa tartuynan boldy. Al, Noghay Ordasy (b.d. HV-XVIghgh.) 20-dan astam taypa men rulardan (qypshaq, nayman, alash, qanly, alshyn,qonyrat, qataghan, úighyr, tkay, manghyt t.b.) túrghan, mýddeleri әrtýrli federativtik qogham boldy. Eldi biriktirip, últ qalyptastyrudyng ornyna noghay kinәzderi, «mynaday qaptaghan maly bar, bay elge kim tiyedi» dep, túraqty әsker de qúrmay, últ pen memleket qúru emes, maldyng artynda ketti. Eldi qorghaytyn kezde olardyng bastary birikpey, әr taypa óz qamyn oilap jan-jaqqa tartty da, ol el «ólding Mamay qor boldynnyn» kebin kiydi.

Sol noghaylarmen qatar qúrylghan Qazaq handyghy 46 ru-taypadan túrghanymen bir halyq bolyp «Qazaq» («Alash») iydeyasynyng ainalasyna toptasqandyqtan 200 jyldyq jongharlarmen soghysta, ýsh ghasyrgha juyq otarlanu kezinde bir últ bolyp biriguining arqasynda tilin, jerin saqtap qalyp, óz memleketin qúruda. Qazaqstannyng bolashaghy – ol qoghamdy biriktiretin Qazaq halqynyng eldegi barlyq últ ókilderin ózining ainalasyna toptastyryp memleketqúrushy Últtyng (nasiya) missiyasyn óz qolyna aluymen tikeley baylanysty. Búl Qazaqstannyng sara jolyn aiqyndaytyn is.

Z. Bzejinskiy ózining «Úly shahmat oiyny» (1996j.) kitabynda Qazaqstan, TMD elderi ishinde, onyng iinde Orta Aziyada sayasy túraqtylyghy tómen el degen bagha beredi. Onyng negizgi sebepteri Qazaqstan halqynyng polietnikalyq (jýzden astam diasporalardan túrady) qúramy men geosayasy jaghdayynda edi. Ol kezde eldegi qazaqtyng ýlesi 40% shamasynda bolsa, qazir ortasha 70%, 2030 jyldary tәuelsiz ekspertterding derekteri boyynsha 90% qúraydy. Songhy 20 jylda eldegi halyqtyng etnikalyq qúramy týpkilikti ózgerdi. BÚÚ standarttaryna say Qazaqstan, memleketqúrushy qazaq halqynyng negizinde qúrylghan jәne etnikalyq qúramy boyynsha tolyqqandy últtyq memleket boldy. Ol memleket qúrylymynyng negizi bolyp tabylady.

Al, «Qazaqstan kóp últty memleket», «kóp konfessiyaly el» degen tayaz, әri solaqay sayasat, ol «ala qoydy bóle qyrqyp», eldi biriktirmey, ony kókpardaghy eshkining terisindey jan-jaqqa tartatyn tirlik. Eldi Konstitusiyagha emes, korrupsiyagha biyletip qoyghan qoghamda bolashaq bolmaydy. Onyng baratyn jeri - el men jerdi satu, Qúshan men Noghay Ordasy siyaqty memleketti qúrtu bolyp tabylady;

G. Býgingi Qazaqstannyng geosayasy jaghdayynda jәne totalitarlyq rejimnen ketip, tolyqqandy tәuelsizdikke qol jetkize almay jatqan tranzittik qoghamnyng kezinde eldegi túraqtylyqty negizgi kýshterding ókilderinen túrghan koalisiyalyq Ýkimet jәne tikeley halyq saylaghan Parlament basqaru arqyly qamtamasyz etiledi. Jeke bastan góri el mýddesi men bolashaghyn oilaytyn biylik búl qadamnyng tiyimdiligin týsinip, qoghamdyq kelisim arqyly soghan say sheshim qabyldauy kerek. Ol «arab kóktemi» t.b. tónkeristersiz, eldi evolusiyalyq jolmen jәne túraqty damytyp, jauapty kezde mәseleni el mýddesine sheshetin qadam bolmaq;       

D. Últ pen últtyq memleket qúrudaghy kedergiler:

- ana tili, dәstýri men ónerin zamangha say damytugha nemese basqalardyng ozyq jetistikterin ózinikine ainaldyrugha shorqaq, basqalargha eliktegish el, -ol «jahandanudyng qúrbany bolugha dayyn» qogham;

 - óz taghdyryn óz qolyna alyp sheshuge qauqarsyz, ózine senimsiz halyqqa shyndyq pen aqiqattyng qajeti joq. Ol azattyqtan góri bodan, biylikting qúly bolugha jaqyn túrady;

- yrymshyl jәne sauyqshyl (toyshyl) el bay bolmaydy;

-úrpaghyn, ana tili men últ dәstýrinde tәrbiyeley almaghan elding bolashaghy joq;

9. Últtyng ruhy, namysy, ary, morali, filosofiyasy, әdebiyeti, óneri men mәdeniyetin jasaytyn jәne damytatyn yaghny últty qalyptastyratyn, onyng jany – últtyng ziyalylary. Últ ziyalylarynsyz tolyqqandy Últ qalyptaspaydy, últtyq memleket damymaydy. Eldegi biylik pen últ ziyalylarynyng mýddesi bir boluy, - ol últtyq memleketting damuynyng kepili.

Qazaq ózgerip, jana Últtyq sapagha kóshu ýshin bir úly roman, últtyq muzykalyq tuyndy, ne úly suret (kartina) qajet. Sonda, Qazaqstandy aralap shyqqan aghylshyn sayahatshysynyn, «qazaqtar joghalyp bara jatqan halyq» degen ústanymy iske aspaytyn bolady. Qoghamdaghy qayta órleu sodan bastalady.

Abai.kz