Aviasiya ardageri Ábu Smaghúlúly

Aviasiya salasynyng ardageri Ábu Smaghúlúly býginde seksenning sengirine shyghyp keledi. Úlghayghan jasyna qaramastan tynymsyz enbek etip, zertteushilikpen shúghyldanyp jýr. Maqsaty – elimizding aviasiya tarihyn janghyrtugha ózindik ýles qosu, osy salada istegen azamattar turaly, әsirese qatary siyrek qazaq úshqyshtary jayynda býgingi úrpaqqa әngimelep beru. Sol maqsatpen búdan toghyz jyl búryn «Alashtyng aqiyq azamattary» degen kitap shyghardy, endi, mine, sonyng jalghasy ispetti «Úly Dala sayypqyrandary» atty jinaghyn oqyrmandar nazaryna úsynyp otyr. Kitap «El Samghau» qoghamdyq qorynyng demeuimen «Ruh BG» baspasynan jaryq kórdi.

Á. Smaghúlúlynyng «Úly Dala sayypqyrandary» kitaby

Ábu Smaghúlúly Ukrainanyng astanasy Kiyev qalasyndaghy Azamattyq aviasiya injenerlerin dayarlaytyn institutty 1968 jyly ýzdik belgimen bitirgen. Áue kemelerining injener-mehaniygi mamandyghyn alghan.  Ol elimizding aviasiya salasyndaghy enbek jolyn 1967 jyly, diplom qorghau aldynda ótkizgen on ailyq praktikasy kezinde, Almaty birikken aviaotryadynyng aviatehnikalyq bazasynda aviatehnik qyzmetin atqaruymen bastaghan edi. Oqu bitirgen song da joldamamen sonda bardy. Birneshe ay injener bolyp istegennen keyin,  Almaty týbindegi Boralday birikken aviasiya otryadynyng aviatehnika bazasynda kóp enbek sinirudi kerek etetin reglamentter uchaskesining bastyghy lauazymyna auystyryldy. Osy qyzmetinde jýrip, Leningrad qalasyndaghy (qazirgi Sankt-Peterburg) Azamattyq aviasiya jogharghy  aviauchiliyshesi janyndaghy sayasy qyzmetkerler kursyn bitirdi. Sodan song 1971 jyldan 1987 jylgha deyin, on alty jyl boyy  Taldyqorghan jәne Almaty aviasiya kәsipornyndarynda cayasy júmys jónindegi orynbasar-bastyq (zampoliyt) la- uazymynda qyzmet atqardy. Osy qyzmetinen keyin eki jyl Almaty birikken aviaotryadynyng aviatehnikalyq bazasynda injener-tehnolog bop istedi. Sosyn 1989 jyldyng nauryzynan Qazaq azamattyq aviasiya basqarmasynda kadrlar bólimining bas mamany, 1991 jyldyng qyrkýieginen Qazaqstan Respublikasy Áue kóligi departamentining jetekshi jәne bas mamany qyzmetterin atqardy. 1993 jyldan Halyqaralyq baylanystar jәne Álemdik azamattyq aviasiya úiymymen (IKAO), Memleketaralyq aviasiya komiytetimen (MAK) baylanystar bólimining bastyghy boldy. Monreali qalasynda IKAO-nyng bir ailyq  tanystyru kursynda әue joldaryndaghy úiymdyq júmystargha qatysty  bilim-tanymyn keneytip, jetildirdi.

Sodan keyin Qazaqstan Respublikasy Jogharghy Kenesining júmysshy toby qúramyna bekitilip, tәuelsiz memleketimizding Áue kodeksi jobasyn jasaugha qatysty. Ábu Smaghúlúly osy parlamenttik júmysshy tobynda ýilestirushi  retinde túraqty júmys istey jýrip, avia- siyagha tәn terminderdi qazaqshalaugha kóp enbek sinirdi. Búl kodeks 1995 jylghy qarashada QR Preziydentining Pәrmenimen «Áue kenistigin paydalanu jәne aviasiya qyzmeti turaly Qazaqstan Respublikasynyng Zany» týrinde jaryq kórdi. Jogharghy Kenes júmysshy tobynyng ýilestirushilik mindetin oidaghyday ayaqtaghannan son, Ábekeng «Qazaqstan әue joldary» Últtyq aviasiya  aksionerlik  kompaniyasy protokoldyq-vizalyq tobynyng bastyghy lauazymynda biraz  istedi. Sodan keyin Almaty aeroportyna auystyryldy. Múnda ol janar-jagharmay materialdary qyzmetining bastyghy, aeroporttyng materialdyq-tehnikalyq qamtamasyz etu bólimi bastyghynyng shtabtyq júmys jónindegi kómekshisi jәne bastyqtyng orynbasary boldy. 1996 jyldan Almaty halyqaralyq aeroportynyng aviasiyalyq qauipsizdik qyzmetining shtab bastyghy bolyp  istedi. Sosyn  Kólik  ministrliginde tәuelsiz elimizding azamattyq aviasiyasynyng IKAO jәne TMD elderimen baylanys bólimin basqardy, ministrlikting alqa hatshysy boldy. 

Qazaqstannyng aviasiya qyzmeti salasyndaghy ózine senip tapsyrylghan qyzmetterding bәrin de Ábu Smaghúlúly jauapkershilikpen atqaryp, әrdayym abyroygha bólenip jýrdi. Qanday qyzmette bolmasyn, barlyghynda da ózin úiymdastyrushylyq jәne tәrbie júmystarynda mol tәjiriybesi bar, jan-jaqty bilimge iye, sauatty әm bilikti aviamaman retinde kórsete bildi.  Ómirining mәnine ainalghan aviator kәsibining ashy-túshysyna aralasyp, osynau salanyng respublikamyzda oidaghyday damuyna eleuli enbegin sinirgen Ábu Smaghúlúlyn zeynetke shyqqaly mynanday bir oy jii mazalaumen boldy. Alyp Qazaqstannyng aviasiya kәsiporyndarynda myndaghan adam júmys isteydi, biraq osynau  salada qazaq azamattarynyng qatary nege az ghana? Búl bir romantikagha bay, qúddy qiyal-armannyng ózimen tuystas, ghajap kәsip emes pe edi? Osylay oilaydy da, ol ózining osy mamandyqty tandaugha ne sebep bolghanyn eske týsiredi...

 Toghyz jasar jetkinshek Ábu 1946 jyldyng tamyzyndaghy shanqay týs kezinde qyrman basyndaghy әli bastyrylmaghan astyq kópenesining kólenkesinde bir top auyl balalarymen birge kýlshe nan jep duyldasyp otyrghan. Bir kezde balalardyng bireui teriskey jaqtaghy kóne Qaratau qyrattarynyng ýstinen qylt etip shygha kelgen qara nýkteni kórip qalyp, «Aeropla-a-n!» dep aiqaygha basady da, atyp túrady. Sonda barshasy әlgi noqatqa qaray jamyraghan qozyday túra jýgiredi. Ol, shynynda da,  qos qanatty iynelik siyaqty aeroplan edi. Jotanyng ýstine jarysa jýgirip shyqqan balalardyng quanyshyna qaray, qos qanatty temir iynelik jotanyng kelesi betkeyine kelip qondy da, túmsyghyn balalargha búryp qasqayyp túra qaldy.  Búlar solay qaray uralap lap qoydy. Biraq taqala bere irkilip, toqtap qaldy. Óitkeni aeroplannan bir búira bas sary jigit sekirip týsken edi. «Orys kele jatyr» dese jylaghanyn qoya qoyatyn auyldyng qara siraq balalary ghoy, bәri sheginshektep, keybireui, tipti, keri búrylyp zyta jóneldi. Degenmen aralaryndaghy 10-11 jasar eresekteu bala: «Qashpandar! Qashpaymyz!» – dep, ózinshe aibar kórsetti. Onyng sózderi jigerlendirgen balalar qayta toptasyp, úshaqqa qaray jýrdi.  Bir auyz oryssha bilmegenmen, әlgi sary jigitting jyly ýnmen shaqyrghanyn úghyp, tobyn jarmay janyna bardy. Úshaq ýstindegi  egdeleu orys kisi búlargha qarap saq-saq kýlip,  әlgi jigitpen birge әldebir synghan shyghyrdy kórsetti. Balalar olardyng ózderinen kómek súraghanyn týsindi. Aralaryndaghy bireui – újymshar ústasy Nógerbek atanyng balasy Qyryqbay – shyghyrdy alyp, ústahanagha zymyrady. Al batyldanyp alghan qalghandary úshaqty ainalyp, onyng qanatyna jarmasyp, qaraker tayyna jaydaq mingen Qyryqbay shauyp jetkenshe, temir qústy qyzyqtap mәz-meyram boldy. Qyryqbaydyng kózinen maqtanysh sezimi úshqyndaydy, ústa әkesining balghasy men tóstiginen shyqqan, kórik otynyng jyluyn boyyna sinirip, búlaq suymen shynyqtyrylghan jap-jana kógildir shyghyr qolynda. Serikteri ony uralap qarsy aldy. Shyghyrdy kórgen úshqyshtardyng da quanyshynda shek joq, Qyryqbaydy arqasynan qaghyp, alghys aitqan sózderin jaudyrdy.

Sosyn balalar úshqyshtardyng ymdap týsindiruimen qaraker taydy úshaqqa jegip, ózderi qosa iyterip, ýlken «temir iynelikti» jotanyng basyna shyghardy. Analar synghan shyghyryn auystyrdy da, balalardyng qoldaryn qysyp qoshtasty. Sodan keyin úshaqtan aulaghyraq túrularyn ótindi. Motory ot alghan son, qos qanatty temir qús  jelge betin búryp alyp, shamaly jyldamdyghyn ýdete jýgirdi de, kókke kóterile bastady. Balalar qoldaryn búlghap, uralap, sonynan biraz qudy, aqyry jusan iyisi anqyghan shandy jútyp qala berdi...

– Osy bolmashy oqigha mening sanamda úmytylmas әser qaldyrdy, – deydi Ábeken. – Sodan bastap  eki ayaqty adam balasy baghyndyrghan temir qústyng qúpiyasy nede eken degen súraq oiymnan ketpedi. Býginderi key-keyde, erteden kele jatqan «ótken kýnde belgi joq» degen sóz dúrys aitylmaghan-au dep oilaymyn. Eger úshaqty alghash kórgen balalyq kýnderden belgi qalmasa, men ata-babama kәsip bolmaghan aviasiya salasyna barar ma edim?

Shynynda da, Ábu Smaghúlúly  balalyq balghyn shaghynda auyl manyna oida joqta  qonghan úshaqty ainalshyqtap, qanatynan tebirene ústaghanynda tughan armanynyng jetegimen aviasiya injeneri boldy. Alayda oghan jetu onaygha týspegen bolatyn. Aldymen onyng sonau ekinshi dýniyejýzilik soghys jyldaryna dóp kelgen balalyq shaghynyng auyrtpalyghy mol bolghanyn aita ketken jón. Ábekenning ata-babasy Arqany – jaylau, Shudy qystau etip, Betpaqdalany jylyna eki kesip ótip jýretin taza kóshpendilerden edi. Ákesi Smaghúl Moldabayúly 1883 jyly Tómengi Shu boyyndaghy Quaral degen jerdegi qystauda dýniyege kelgen. On ýsh jasyna deyin auyl moldasynan sauatyn ashqan. Sosyn Týrkistan shahary týbindegi Qarnaqqa baryp, ondaghy medreseni ýzdik bitirgen. Qúrandy jatqa bilip, qary ataghyn alyp shyqqan. Sosyn kóshpendi eline oralghan. Bala oqytqan, moldalyq ta qúrghan. Kenes ókimeti ornaghanda da, oqu komissary Ahmet Baytúrsynovtyng tóte әlippesi keng qoldanysqa enip jatqan shaqta, ústazdyq kәsibin jalghastyrghan.

Alayda úzamay baylardyng dýniye-mýlikterin tәrkileu, kóshpendilerdi otyryqshylandyru, jeke qojalyqtardy taratyp, júrtty jappay újymdastyru nauqandary bastaldy. Solaqay reformalardan tughan halyqtyng narazylyqtaryn basu ýshin qatang biylik tarapynan jazalau sharalary jasalyp jatty. Smaghúl moldamen qatarlas, jana ókimetke tirek bolyp jýrgen el ishindegi kózi ashyq azamattar qudalandy. Mýsәiip, Sapalay sekildi elge әigili әnshi, sazgerler ústalyp, abaqtygha jabyldy. Sonda molda aty bar ózine de qauip tóngenin sezgen Smaghúl ózbek jaghyna ketip, boy tasalaugha mәjbýr boldy. Jaghday tynyshtaldy-au degen shaqta qayta oraldy. Alayda tynyshtyq úzaqqa sozylmady. Býginde «ýlken terror» atanghan ylang kýrkiredi. Kәsibin jana ókimet qalamaytyny anyqqa ainalghanda, basyna «halyq jauy» kebin kii qau- pi tóngendikten, ol taghy da jasyrynyp, auyldan bir týnde  qashyp ketti. Arzymhan atty eti tiri, enbekqor əyelin ayaghy auyr bolghandyqtan elde qaldyrghan. Sóitip Ábu dýniyege әkesiz keldi. Biraq anasy jigerin jasytpay, sәbiyin bir ózi baghyp-qagha berdi. Al bolishevizmning auyl-aymaghyndaghy solaqaylyqtarynan qashqan Smaghúl әueli ózbek, odan tәjik ónirin panalaghan. Sodan, «halyq jauyn» izdeu nauqany basylghanda, ony ýlken balasy arnayy izdep kelip, soghys ayaqtalar shaqta elge alyp qaytypty.

Ne kerek, Ábu Smaghúlúly әkesimen jeti-segiz jasqa tolghanynda bir-aq qauyshqan eken.  Es bile bere kóriskeni qanday jaqsy boldy deseyshi, kópti kórgen, kózi ashyq, janynan fәlsafaly, naqyl óleng de shygharatyny bar qart әkesining әngimelerin, sonday-aq ol kisining óz qatarlarymen súhbattasularyn  jetkinshek shaghynda ýzdiksiz tyndap, el ishinde auyzeki aitylyp jýretin kóne tariyhqa qanyghyp  ósedi. Eri Smaghúl ýiine oralghangha deyin sәbiyin túmsyqtygha shoqytpay, qanattygha qaqtyrmay ósirgen sheshesi Arzymhannyng aruaghyna Ábekeng beride: «Arqalap aq sýtimen asyraghan, Taghdyrdyng tәlkegine jasymaghan, «Aman jýrseng armanmen astasarsyn», – Dep sendirgen ózimdi asyl anam», – degen óleng joldaryn arnady. Ata-anasy bas qosyp, týgendelgen otbasynda ol Sarysu audanynyng Jon auyldyq kenesi aumaghyndaghy jetijyldyq mektepti bitirdi, sodan song audan ortalyghy Bayqadam (qazirgi Saudakent) selosynda orta mektepte oqydy. Kәmelettik attestatty 1955 jyly alyp, әueli Tashkentke barghan. Sondaghy Orta Aziya poliytehnikalyq institutynyng úshaqtar jasau tehnologiyasy bólimshesine qújat tapsyrghan. Biraq joly bolmady. Alghashqy emtihan kezinde qasynda otyrghan bala múnyng jazghandaryn kóshirip otyrghan edi, sony bayqap qalghan emtihan alushylar ekeuin de synaq bólmesinen quyp shyqty, sonyng saldarynan ózge emtihandargha da qatystyrylmaytyn bolyp japa shekti. Qújattaryn qaytyp alghan Ábekeng auylgha oralugha arlandy da, salyp úryp Shymkentke keldi. Sondaghy industriyalyq tehnikumnyng ónerkәsiptik-azamattyq qúrylys bólimine oqugha týsti. Ony 1958 jyly tehniyk-qúrylysshy mamandyghy boyynsha ýzdik ayaqtady. Joldamamen Jambyl (qazirgi Taraz) qalasynyng kommunaldyq sharuashylyq basqarmasyna júmysqa kirdi. Qalany jaghdaylastyru salasynda enbek etti. Shahardyng ortasyndaghy kók bazardan shetindegi sement zauytyna deyingi jolgha asfalit tósedi, kóshe jiyekterine tas bordur ornatty,  tapsyrysqa say, qala irgesindegi sharuashylyqtyng qajetine ýy saldy. Sóitip jýrgeninde әsker qataryna shaqyryldy.

Ol 1959–1962 jyldary Bayqonyr gharysh ailaghyndaghy qúrylys batalionynda núsqaushy qyzmetin atqardy. Áskery boryshyn ótey jýrip, orta mektep oqulyqtaryn pysyqtay berdi. Ony bala kýngi basty armany jetelep, armiyadan keyin Kiyevke, aviatorlar dayarlaytyn joghary oqu ornyna alyp keldi. Týsti, ýzdik oqydy, bitirgen song azamattyq aviasiyada otyz jyldan astam qyzmet istedi. Jambyl oblysynyng Sarysu audanynan shyqqan túnghysh ta jalghyz aviator boldy.    

 Jogharyda aitqanymyzday, Ábu Smaghúlúly  elimizdegi aviasiya salasynda jemisti enbek etip, ózine jýktelgen mindetterding barshasyn abyroymen oryndady. IYl-14, IYl-18, Tu-134, Tu-154 úshaqtarynyng jәne Miy-1, Miy-4 tikúshaqtarynyng tehnologiyalyq qúrylymy men olardyng tehnikalyq túrghyda paydalanu tәrtibin tolyghynan mengergen bilikti maman boldy. Tәuelsizdik jyldary ózining tikeley kәsiby mindetterimen qosa, aviasiya salasynda memlekettik tildi qoldanu órisin keneytuge atsalysty. Aviatorlardyng «Qazaq tili» qoghamyn basqardy. Respublikadaghy aviasiya qyzmetkerlerine arnap arnayy qalta sózdigin qúrastyryp shyghardy. Ol jazghan sonau shaghyn kitapsha aviatorlar arasyna tez tarap ketti, ondaghy qyzmet babynda jii qoldanylatyn sózder men tirkesterding qazaqsha balamalary jәne aviasiyalyq terminderdi qoldana otyryp sóileuding qarapayym ýlgileri sala qyzmetkerlerining oiynan shyqty.

Enbegi әr kezde tiyisinshe marapattalyp otyrdy. V.I. Leninning 100 jyldyghyna, Úly Otan soghysynyng 70 jyldyghyna oray memlekettik medalidarmen nagradtalghan. «Enbek sinirgen aviasiya qyzmetkeri» tósbelgisinin, «Qazaqstan Respublikasynyng qúrmetti aviatory» ataghynyng iyegeri. Jaqynda, әue joly ardagerlerining qatarynda, memlekettik tәuelsizdigimizding shiyrek ghasyrlyq merekesine qúrmetine arnayy tósbelgimen marapattaldy.

Ábekeng 1999 jyldan zeynette. Biraq qol qusyryp qarap otyrghan emes. Zayyby Gýljahan Raqymjanqyzymen birge balalarynyn, nemerelerinin  tәrbiyesine kónil bóledi, úrpaqtarynyng qyzyq-shyjyghyna kenele jýrip,  ómirining mәnine ainalghan mamandyghy jayynda da oilap qoyady.  

– Qazirgi tanda  kýnde aitylyp, jazylyp jýrgen jәit – respublikamyzdyng egemendigining erteni basqanyng emes, dәl býgingi qazaq mektepteri oqushylarynyng qolyna tiyedi, – dep payymdaydy ol. – Yaghni, Qazaqstannyng óz biyligi ózine tolyq tiygen býgingi shaqta qarapayym shege jasaushydan bastap әue laynerlerin qúrastyrushylar men olardy әue kenistiginde samghatatyn úshqyshtargha deyin óz topyraghymyz- dan shyghuy kerek. Demek, múnday jaghdaydy ornatugha dәl býginnen bastap kirisken abzal.

Ábu Smaghúlúlynyng oiynsha, búl mәselege mektep airyqsha nazar audaryp, kәsiptik baghdar beruge tiyis. Armandamaytyn bala joq dep sanaydy ol, alayda eng qiyny, shәkirtterin armandaugha jeteleytin, olardyng bolashaghyna baghyt-baghdar siltep, maqsatkerlikpen arman quu qabiletine bauly bilmeytin múghalimder kóp. Qaytkende qazaq balalary zamangha say oy piship, dýniyege keng kónil-kózben qaraydy? Olar da basqa últtyng balalary sekildi izdenip, kosmonavtikadan, keme jasau isinen, elektronikadan, әue kemelerin úrshyqtay ýiirushi úshqyshtar kәsibinen mektep qabyrghasynda mol maghlúmat alar bolsa, sonday salalargha jeteleytin arman-qiyalgha erik bermes deymisiz. Shәkirttik shaqta qúlash jaymaghan armannyng keleshegi de sholaq, auqymy tar. Ábekeng osylay oilaydy. Órimtal úrpaqtyng qiyalyn sharyqtatyp, keleshegin aiqyndauyna týrli tehnikalyq ýiirmeler jaqsy jәrdemdeser edi. Qazaq mektepterinde sol jaghy da kemshin be degen oida. Arnayy baspasóz de kóp kómegin tiygizer me  edi, qayter edi, alayda mektep oqushylaryna arnalghan jalghyz ghylymiy-tehnikalyq jurnal jabylyp qalghan. Degenmen basqa basylymdar bar. Ábekeng jetkinshekter men jasóspirimderge arnalghan «Aqjelken» jurnaly betterinde oqushylargha úshaqtar dýniyesi, Qazaq aviasiyasynyng ótkeni, býgini, bolashaghy turaly jәne óz últymyzdan shyqqan aituly aviator aghalar jayynda әngimelep berudi jón kórdi. Sonday naqty ispen bastalghan júmystan keyin  «Alashtyng aqiyq azamattary» atty kitap jaryq kórdi. Avtordyng búl enbegi respublikadaghy aviasiya qyzmetkerlerin razy etip, azamattyq aviasiya basqarmasynyng bastyghy, eki mәrte Enbek Eri atanghan Nikolay Kuznesovtyng ong pikir bildirgen jyly iltipatyna ie bolghan edi.

Endi, mine, Ábu Smaghúlúly  oqyrmandaryna «Úly Dala sayypqyrandary» jinaghyn úsynyp otyr. Múnda Ábekeng ózining oqushysyna gharysh kenistigin iygeru jolyndaghy әlemdik izdenister men alghashqy talpynystar, memleketter arasynda oryn alghan bәsekelestik jayynda dәl maghlúmat beru maqsatymen óz kezinde baspasózde bolghan materialdardy súryptap keltirgen. «Bayqonyr» gharysh ailaghynyng tarihyn әngimelep, onda atqarylghan júmystar jayynda hronologiyalyq retpen manyzdy derekter bergen. Halyqaralyq úiymdar jóninde de paydaly mәlimetter bar. Sonday-aq, kitapta әr kezgi úshqyshtar turaly qyzyq materialdar jinaqtalghan. Jәne, әriyne, óz úshqyshtarymyz ben gharyshkerlerimiz jayynda da tanymdy maqalalar berilip otyr.  Úshqyshtar ómirining qiyndyghy men qyzyghy, romantikasy naqty keyipkerler mysalymen   tartymdy bayandalghan. Jinaq, sóz joq, Úly Dala danqyn asqaqtatqan aviatorlargha tamasha eskertkish, sonymen birge, aviasiya tarihymen әuestenetin kópshilikke, jastargha paydaly maghlúmattar beretin oqu qúraly ispetti bolyp  shyqqan. Búghan kitappen tanysu barysynda oqyrman qauymnyng ózining kózi jete týsetinine kәmil senemiz.      

Al «Úly Dala sayypqyrandarynyn» avtory, býginde seksen jasqa kelip qalghan qadirmendi aqsaqalymyz, qazaq aviasiyasynyng ardageri Ábu Smaghúlúlyn tamasha mereyjasymen qúttyqtay otyryp, aldaghy uaqyttarda da qajymas qayratymen tyng shygharmashylyq izdenister jýrgize beruine tilektestik bildiremiz. 

Beybit QOYShYBAEV 

 28.12.2016

Abai.kz