اۆياتسيا ارداگەرى ءابۋ سماعۇلۇلى

اۆياتسيا سالاسىنىڭ ارداگەرى ءابۋ سماعۇلۇلى بۇگىندە سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىعىپ كەلەدى. ۇلعايعان جاسىنا قاراماستان تىنىمسىز ەڭبەك ەتىپ، زەرتتەۋشىلىكپەن شۇعىلدانىپ ءجۇر. ماقساتى – ەلىمىزدىڭ اۆياتسيا تاريحىن جاڭعىرتۋعا وزىندىك ۇلەس قوسۋ، وسى سالادا ىستەگەن ازاماتتار تۋرالى، اسىرەسە قاتارى سيرەك قازاق ۇشقىشتارى جايىندا بۇگىنگى ۇرپاققا اڭگىمەلەپ بەرۋ. سول ماقساتپەن بۇدان توعىز جىل بۇرىن «الاشتىڭ اقيىق ازاماتتارى» دەگەن كىتاپ شىعاردى، ەندى، مىنە، سونىڭ جالعاسى ىسپەتتى «ۇلى دالا سايىپقىراندارى» اتتى جيناعىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىر. كىتاپ «ەل سامعاۋ» قوعامدىق قورىنىڭ دەمەۋىمەن «رۋح بگ» باسپاسىنان جارىق كوردى.

ءا. سماعۇلۇلىنىڭ «ۇلى دالا سايىپقىراندارى» كىتابى

ءابۋ سماعۇلۇلى ۋكراينانىڭ استاناسى كيەۆ قالاسىنداعى ازاماتتىق اۆياتسيا ينجەنەرلەرىن دايارلايتىن ينستيتۋتتى 1968 جىلى ۇزدىك بەلگىمەن بىتىرگەن. اۋە كەمەلەرىنىڭ ينجەنەر-مەحانيگى ماماندىعىن العان.  ول ەلىمىزدىڭ اۆياتسيا سالاسىنداعى ەڭبەك جولىن 1967 جىلى، ديپلوم قورعاۋ الدىندا وتكىزگەن ون ايلىق پراكتيكاسى كەزىندە، الماتى بىرىككەن اۆياوتريادىنىڭ اۆياتەحنيكالىق بازاسىندا اۆياتەحنيك قىزمەتىن اتقارۋىمەن باستاعان ەدى. وقۋ بىتىرگەن سوڭ دا جولدامامەن سوندا باردى. بىرنەشە اي ينجەنەر بولىپ ىستەگەننەن كەيىن،  الماتى تۇبىندەگى بورالداي بىرىككەن اۆياتسيا وتريادىنىڭ اۆياتەحنيكا بازاسىندا كوپ ەڭبەك ءسىڭىرۋدى كەرەك ەتەتىن رەگلامەنتتەر ۋچاسكەسىنىڭ باستىعى لاۋازىمىنا اۋىستىرىلدى. وسى قىزمەتىندە ءجۇرىپ، لەنينگراد قالاسىنداعى (قازىرگى سانكت-پەتەربۋرگ) ازاماتتىق اۆياتسيا جوعارعى  اۆياۋچيليششەسى جانىنداعى ساياسي قىزمەتكەرلەر كۋرسىن ءبىتىردى. سودان سوڭ 1971 جىلدان 1987 جىلعا دەيىن، ون التى جىل بويى  تالدىقورعان جانە الماتى اۆياتسيا كاسىپورنىندارىندا cاياسي جۇمىس جونىندەگى ورىنباسار-باستىق (زامپوليت) لا- ۋازىمىندا قىزمەت اتقاردى. وسى قىزمەتىنەن كەيىن ەكى جىل الماتى بىرىككەن اۆياوتريادىنىڭ اۆياتەحنيكالىق بازاسىندا ينجەنەر-تەحنولوگ بوپ ىستەدى. سوسىن 1989 جىلدىڭ ناۋرىزىنان قازاق ازاماتتىق اۆياتسيا باسقارماسىندا كادرلار ءبولىمىنىڭ باس مامانى، 1991 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋە كولىگى دەپارتامەنتىنىڭ جەتەكشى جانە باس مامانى قىزمەتتەرىن اتقاردى. 1993 جىلدان حالىقارالىق بايلانىستار جانە الەمدىك ازاماتتىق اۆياتسيا ۇيىمىمەن (يكاو), مەملەكەتارالىق اۆياتسيا كوميتەتىمەن (ماك) بايلانىستار ءبولىمىنىڭ باستىعى بولدى. مونرەال قالاسىندا يكاو-نىڭ ءبىر ايلىق  تانىستىرۋ كۋرسىندا اۋە جولدارىنداعى ۇيىمدىق جۇمىستارعا قاتىستى  ءبىلىم-تانىمىن كەڭەيتىپ، جەتىلدىردى.

سودان كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ جۇمىسشى توبى قۇرامىنا بەكىتىلىپ، تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ اۋە كودەكسى جوباسىن جاساۋعا قاتىستى. ءابۋ سماعۇلۇلى وسى پارلامەنتتىك جۇمىسشى توبىندا ۇيلەستىرۋشى  رەتىندە تۇراقتى جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، اۆيا- تسياعا ءتان تەرميندەردى قازاقشالاۋعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. بۇل كودەكس 1995 جىلعى قاراشادا قر پرەزيدەنتىنىڭ پارمەنىمەن «اۋە كەڭىستىگىن پايدالانۋ جانە اۆياتسيا قىزمەتى تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى» تۇرىندە جارىق كوردى. جوعارعى كەڭەس جۇمىسشى توبىنىڭ ۇيلەستىرۋشىلىك مىندەتىن ويداعىداي اياقتاعاننان سوڭ، ابەكەڭ «قازاقستان اۋە جولدارى» ۇلتتىق اۆياتسيا  اكتسيونەرلىك  كومپانياسى پروتوكولدىق-ۆيزالىق توبىنىڭ باستىعى لاۋازىمىندا ءبىراز  ىستەدى. سودان كەيىن الماتى اەروپورتىنا اۋىستىرىلدى. مۇندا ول جانار-جاعارماي ماتەريالدارى قىزمەتىنىڭ باستىعى، اەروپورتتىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق قامتاماسىز ەتۋ ءبولىمى باستىعىنىڭ شتابتىق جۇمىس جونىندەگى كومەكشىسى جانە باستىقتىڭ ورىنباسارى بولدى. 1996 جىلدان الماتى حالىقارالىق اەروپورتىنىڭ اۆياتسيالىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ شتاب باستىعى بولىپ  ىستەدى. سوسىن  كولىك  مينيسترلىگىندە تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ازاماتتىق اۆياتسياسىنىڭ يكاو جانە تمد ەلدەرىمەن بايلانىس ءبولىمىن باسقاردى، مينيسترلىكتىڭ القا حاتشىسى بولدى. 

قازاقستاننىڭ اۆياتسيا قىزمەتى سالاسىنداعى وزىنە سەنىپ تاپسىرىلعان قىزمەتتەردىڭ ءبارىن دە ءابۋ سماعۇلۇلى جاۋاپكەرشىلىكپەن اتقارىپ، ءاردايىم ابىرويعا بولەنىپ ءجۇردى. قانداي قىزمەتتە بولماسىن، بارلىعىندا دا ءوزىن ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە تاربيە جۇمىستارىندا مول تاجىريبەسى بار، جان-جاقتى بىلىمگە يە، ساۋاتتى ءام بىلىكتى اۆيامامان رەتىندە كورسەتە ءبىلدى.  ءومىرىنىڭ مانىنە اينالعان اۆياتور كاسىبىنىڭ اششى-تۇششىسىنا ارالاسىپ، وسىناۋ سالانىڭ رەسپۋبليكامىزدا ويداعىداي دامۋىنا ەلەۋلى ەڭبەگىن سىڭىرگەن ءابۋ سماعۇلۇلىن زەينەتكە شىققالى مىنانداي ءبىر وي ءجيى مازالاۋمەن بولدى. الىپ قازاقستاننىڭ اۆياتسيا كاسىپورىندارىندا مىڭداعان ادام جۇمىس ىستەيدى، بىراق وسىناۋ  سالادا قازاق ازاماتتارىنىڭ قاتارى نەگە از عانا؟ بۇل ءبىر رومانتيكاعا باي، قۇددى قيال-ارماننىڭ وزىمەن تۋىستاس، عاجاپ كاسىپ ەمەس پە ەدى؟ وسىلاي ويلايدى دا، ول ءوزىنىڭ وسى ماماندىقتى تاڭداۋعا نە سەبەپ بولعانىن ەسكە تۇسىرەدى...

 توعىز جاسار جەتكىنشەك ءابۋ 1946 جىلدىڭ تامىزىنداعى شاڭقاي ءتۇس كەزىندە قىرمان باسىنداعى ءالى باستىرىلماعان استىق كوپەنەسىنىڭ كولەڭكەسىندە ءبىر توپ اۋىل بالالارىمەن بىرگە كۇلشە نان جەپ دۋىلداسىپ وتىرعان. ءبىر كەزدە بالالاردىڭ بىرەۋى تەرىسكەي جاقتاعى كونە قاراتاۋ قىراتتارىنىڭ ۇستىنەن قىلت ەتىپ شىعا كەلگەن قارا نۇكتەنى كورىپ قالىپ، «اەروپلا-ا-ن!» دەپ ايقايعا باسادى دا، اتىپ تۇرادى. سوندا بارشاسى الگى نوقاتقا قاراي جامىراعان قوزىداي تۇرا جۇگىرەدى. ول، شىنىندا دا،  قوس قاناتتى ينەلىك سياقتى اەروپلان ەدى. جوتانىڭ ۇستىنە جارىسا جۇگىرىپ شىققان بالالاردىڭ قۋانىشىنا قاراي، قوس قاناتتى تەمىر ينەلىك جوتانىڭ كەلەسى بەتكەيىنە كەلىپ قوندى دا، تۇمسىعىن بالالارعا بۇرىپ قاسقايىپ تۇرا قالدى.  بۇلار سولاي قاراي ۋرالاپ لاپ قويدى. بىراق تاقالا بەرە ىركىلىپ، توقتاپ قالدى. ويتكەنى اەروپلاننان ءبىر بۇيرا باس سارى جىگىت سەكىرىپ تۇسكەن ەدى. «ورىس كەلە جاتىر» دەسە جىلاعانىن قويا قوياتىن اۋىلدىڭ قارا سيراق بالالارى عوي، ءبارى شەگىنشەكتەپ، كەيبىرەۋى، ءتىپتى، كەرى بۇرىلىپ زىتا جونەلدى. دەگەنمەن ارالارىنداعى 10-11 جاسار ەرەسەكتەۋ بالا: «قاشپاڭدار! قاشپايمىز!» – دەپ، وزىنشە ايبار كورسەتتى. ونىڭ سوزدەرى جىگەرلەندىرگەن بالالار قايتا توپتاسىپ، ۇشاققا قاراي ءجۇردى.  ءبىر اۋىز ورىسشا بىلمەگەنمەن، الگى سارى جىگىتتىڭ جىلى ۇنمەن شاقىرعانىن ۇعىپ، توبىن جارماي جانىنا باردى. ۇشاق ۇستىندەگى  ەگدەلەۋ ورىس كىسى بۇلارعا قاراپ ساق-ساق كۇلىپ،  الگى جىگىتپەن بىرگە الدەبىر سىنعان شىعىردى كورسەتتى. بالالار ولاردىڭ وزدەرىنەن كومەك سۇراعانىن ءتۇسىندى. ارالارىنداعى بىرەۋى – ۇجىمشار ۇستاسى نوگەربەك اتانىڭ بالاسى قىرىقباي – شىعىردى الىپ، ۇستاحاناعا زىمىرادى. ال باتىلدانىپ العان قالعاندارى ۇشاقتى اينالىپ، ونىڭ قاناتىنا جارماسىپ، قاراكەر تايىنا جايداق مىنگەن قىرىقباي شاۋىپ جەتكەنشە، تەمىر قۇستى قىزىقتاپ ءماز-مەيرام بولدى. قىرىقبايدىڭ كوزىنەن ماقتانىش سەزىمى ۇشقىندايدى، ۇستا اكەسىنىڭ بالعاسى مەن توستىگىنەن شىققان، كورىك وتىنىڭ جىلۋىن بويىنا ءسىڭىرىپ، بۇلاق سۋىمەن شىنىقتىرىلعان جاپ-جاڭا كوگىلدىر شىعىر قولىندا. سەرىكتەرى ونى ۋرالاپ قارسى الدى. شىعىردى كورگەن ۇشقىشتاردىڭ دا قۋانىشىندا شەك جوق، قىرىقبايدى ارقاسىنان قاعىپ، العىس ايتقان سوزدەرىن جاۋدىردى.

سوسىن بالالار ۇشقىشتاردىڭ ىمداپ تۇسىندىرۋىمەن قاراكەر تايدى ۇشاققا جەگىپ، وزدەرى قوسا يتەرىپ، ۇلكەن «تەمىر ينەلىكتى» جوتانىڭ باسىنا شىعاردى. انالار سىنعان شىعىرىن اۋىستىردى دا، بالالاردىڭ قولدارىن قىسىپ قوشتاستى. سودان كەيىن ۇشاقتان اۋلاعىراق تۇرۋلارىن ءوتىندى. موتورى وت العان سوڭ، قوس قاناتتى تەمىر قۇس  جەلگە بەتىن بۇرىپ الىپ، شامالى جىلدامدىعىن ۇدەتە جۇگىردى دە، كوككە كوتەرىلە باستادى. بالالار قولدارىن بۇلعاپ، ۋرالاپ، سوڭىنان ءبىراز قۋدى، اقىرى جۋسان ءيىسى اڭقىعان شاڭدى جۇتىپ قالا بەردى...

– وسى بولماشى وقيعا مەنىڭ سانامدا ۇمىتىلماس اسەر قالدىردى، – دەيدى ابەكەڭ. – سودان باستاپ  ەكى اياقتى ادام بالاسى باعىندىرعان تەمىر قۇستىڭ قۇپياسى نەدە ەكەن دەگەن سۇراق ويىمنان كەتپەدى. بۇگىندەرى كەي-كەيدە، ەرتەدەن كەلە جاتقان «وتكەن كۇندە بەلگى جوق» دەگەن ءسوز دۇرىس ايتىلماعان-اۋ دەپ ويلايمىن. ەگەر ۇشاقتى العاش كورگەن بالالىق كۇندەردەن بەلگى قالماسا، مەن اتا-باباما كاسىپ بولماعان اۆياتسيا سالاسىنا بارار ما ەدىم؟

شىنىندا دا، ءابۋ سماعۇلۇلى  بالالىق بالعىن شاعىندا اۋىل ماڭىنا ويدا جوقتا  قونعان ۇشاقتى اينالشىقتاپ، قاناتىنان تەبىرەنە ۇستاعانىندا تۋعان ارمانىنىڭ جەتەگىمەن اۆياتسيا ينجەنەرى بولدى. الايدا وعان جەتۋ وڭايعا تۇسپەگەن بولاتىن. الدىمەن ونىڭ سوناۋ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىنا ءدوپ كەلگەن بالالىق شاعىنىڭ اۋىرتپالىعى مول بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. ابەكەڭنىڭ اتا-باباسى ارقانى – جايلاۋ، شۋدى قىستاۋ ەتىپ، بەتپاقدالانى جىلىنا ەكى كەسىپ ءوتىپ جۇرەتىن تازا كوشپەندىلەردەن ەدى. اكەسى سماعۇل مولدابايۇلى 1883 جىلى تومەنگى شۋ بويىنداعى قۋارال دەگەن جەردەگى قىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. ون ءۇش جاسىنا دەيىن اۋىل مولداسىنان ساۋاتىن اشقان. سوسىن تۇركىستان شاھارى تۇبىندەگى قارناققا بارىپ، ونداعى مەدرەسەنى ۇزدىك بىتىرگەن. قۇراندى جاتقا ءبىلىپ، قاري اتاعىن الىپ شىققان. سوسىن كوشپەندى ەلىنە ورالعان. بالا وقىتقان، مولدالىق تا قۇرعان. كەڭەس وكىمەتى ورناعاندا دا، وقۋ كوميسسارى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ توتە الىپپەسى كەڭ قولدانىسقا ەنىپ جاتقان شاقتا، ۇستازدىق كاسىبىن جالعاستىرعان.

الايدا ۇزاماي بايلاردىڭ دۇنيە-مۇلىكتەرىن تاركىلەۋ، كوشپەندىلەردى وتىرىقشىلاندىرۋ، جەكە قوجالىقتاردى تاراتىپ، جۇرتتى جاپپاي ۇجىمداستىرۋ ناۋقاندارى باستالدى. سولاقاي رەفورمالاردان تۋعان حالىقتىڭ نارازىلىقتارىن باسۋ ءۇشىن قاتاڭ بيلىك تاراپىنان جازالاۋ شارالارى جاسالىپ جاتتى. سماعۇل مولدامەن قاتارلاس، جاڭا وكىمەتكە تىرەك بولىپ جۇرگەن ەل ىشىندەگى كوزى اشىق ازاماتتار قۋدالاندى. ءمۇسايىپ، ساپالاي سەكىلدى ەلگە ايگىلى ءانشى، سازگەرلەر ۇستالىپ، اباقتىعا جابىلدى. سوندا مولدا اتى بار وزىنە دە قاۋىپ تونگەنىن سەزگەن سماعۇل وزبەك جاعىنا كەتىپ، بوي تاسالاۋعا ءماجبۇر بولدى. جاعداي تىنىشتالدى-اۋ دەگەن شاقتا قايتا ورالدى. الايدا تىنىشتىق ۇزاققا سوزىلمادى. بۇگىندە «ۇلكەن تەررور» اتانعان ىلاڭ كۇركىرەدى. كاسىبىن جاڭا وكىمەت قالامايتىنى انىققا اينالعاندا، باسىنا «حالىق جاۋى» كەبىن كيۋ قاۋ- ءپى تونگەندىكتەن، ول تاعى دا جاسىرىنىپ، اۋىلدان ءبىر تۇندە  قاشىپ كەتتى. ارزىمحان اتتى ەتى ءتىرى، ەڭبەكقور əيەلىن اياعى اۋىر بولعاندىقتان ەلدە قالدىرعان. ءسويتىپ ءابۋ دۇنيەگە اكەسىز كەلدى. بىراق اناسى جىگەرىن جاسىتپاي، ءسابيىن ءبىر ءوزى باعىپ-قاعا بەردى. ال بولشەۆيزمنىڭ اۋىل-ايماعىنداعى سولاقايلىقتارىنان قاشقان سماعۇل اۋەلى وزبەك، ودان تاجىك ءوڭىرىن پانالاعان. سودان، «حالىق جاۋىن» ىزدەۋ ناۋقانى باسىلعاندا، ونى ۇلكەن بالاسى ارنايى ىزدەپ كەلىپ، سوعىس اياقتالار شاقتا ەلگە الىپ قايتىپتى.

نە كەرەك، ءابۋ سماعۇلۇلى اكەسىمەن جەتى-سەگىز جاسقا تولعانىندا ءبىر-اق قاۋىشقان ەكەن.  ەس بىلە بەرە كورىسكەنى قانداي جاقسى بولدى دەسەيشى، كوپتى كورگەن، كوزى اشىق، جانىنان ءفالسافالى، ناقىل ولەڭ دە شىعاراتىنى بار قارت اكەسىنىڭ اڭگىمەلەرىن، سونداي-اق ول كىسىنىڭ ءوز قاتارلارىمەن سۇحباتتاسۋلارىن  جەتكىنشەك شاعىندا ۇزدىكسىز تىڭداپ، ەل ىشىندە اۋىزەكى ايتىلىپ جۇرەتىن كونە تاريحقا قانىعىپ  وسەدى. ەرى سماعۇل ۇيىنە ورالعانعا دەيىن ءسابيىن تۇمسىقتىعا شوقىتپاي، قاناتتىعا قاقتىرماي وسىرگەن شەشەسى ارزىمحاننىڭ ارۋاعىنا ابەكەڭ بەرىدە: «ارقالاپ اق سۇتىمەن اسىراعان، تاعدىردىڭ تالكەگىنە جاسىماعان، «امان جۇرسەڭ ارمانمەن استاسارسىڭ»، – دەپ سەندىرگەن ءوزىمدى اسىل انام»، – دەگەن ولەڭ جولدارىن ارنادى. اتا-اناسى باس قوسىپ، تۇگەندەلگەن وتباسىندا ول سارىسۋ اۋدانىنىڭ جون اۋىلدىق كەڭەسى اۋماعىنداعى جەتىجىلدىق مەكتەپتى ءبىتىردى، سودان سوڭ اۋدان ورتالىعى بايقادام (قازىرگى ساۋداكەنت) سەلوسىندا ورتا مەكتەپتە وقىدى. كامەلەتتىك اتتەستاتتى 1955 جىلى الىپ، اۋەلى تاشكەنتكە بارعان. سونداعى ورتا ازيا پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ۇشاقتار جاساۋ تەحنولوگياسى بولىمشەسىنە قۇجات تاپسىرعان. بىراق جولى بولمادى. العاشقى ەمتيحان كەزىندە قاسىندا وتىرعان بالا مۇنىڭ جازعاندارىن كوشىرىپ وتىرعان ەدى، سونى بايقاپ قالعان ەمتيحان الۋشىلار ەكەۋىن دە سىناق بولمەسىنەن قۋىپ شىقتى، سونىڭ سالدارىنان وزگە ەمتيحاندارعا دا قاتىستىرىلمايتىن بولىپ جاپا شەكتى. قۇجاتتارىن قايتىپ العان ابەكەڭ اۋىلعا ورالۋعا ارلاندى دا، سالىپ ۇرىپ شىمكەنتكە كەلدى. سونداعى يندۋستريالىق تەحنيكۋمنىڭ ونەركاسىپتىك-ازاماتتىق قۇرىلىس بولىمىنە وقۋعا ءتۇستى. ونى 1958 جىلى تەحنيك-قۇرىلىسشى ماماندىعى بويىنشا ۇزدىك اياقتادى. جولدامامەن جامبىل (قازىرگى تاراز) قالاسىنىڭ كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق باسقارماسىنا جۇمىسقا كىردى. قالانى جاعدايلاستىرۋ سالاسىندا ەڭبەك ەتتى. شاھاردىڭ ورتاسىنداعى كوك بازاردان شەتىندەگى تسەمەنت زاۋىتىنا دەيىنگى جولعا اسفالت توسەدى، كوشە جيەكتەرىنە تاس بورديۋر ورناتتى،  تاپسىرىسقا ساي، قالا ىرگەسىندەگى شارۋاشىلىقتىڭ قاجەتىنە ءۇي سالدى. ءسويتىپ جۇرگەنىندە اسكەر قاتارىنا شاقىرىلدى.

ول 1959–1962 جىلدارى بايقوڭىر عارىش ايلاعىنداعى قۇرىلىس باتالونىندا نۇسقاۋشى قىزمەتىن اتقاردى. اسكەري بورىشىن وتەي ءجۇرىپ، ورتا مەكتەپ وقۋلىقتارىن پىسىقتاي بەردى. ونى بالا كۇنگى باستى ارمانى جەتەلەپ، ارميادان كەيىن كيەۆكە، اۆياتورلار دايارلايتىن جوعارى وقۋ ورنىنا الىپ كەلدى. ءتۇستى، ۇزدىك وقىدى، بىتىرگەن سوڭ ازاماتتىق اۆياتسيادا وتىز جىلدان استام قىزمەت ىستەدى. جامبىل وبلىسىنىڭ سارىسۋ اۋدانىنان شىققان تۇڭعىش تا جالعىز اۆياتور بولدى.    

 جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءابۋ سماعۇلۇلى  ەلىمىزدەگى اۆياتسيا سالاسىندا جەمىستى ەڭبەك ەتىپ، وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتەردىڭ بارشاسىن ابىرويمەن ورىندادى. يل-14, يل-18, تۋ-134, تۋ-154 ۇشاقتارىنىڭ جانە مي-1, مي-4 تىكۇشاقتارىنىڭ تەحنولوگيالىق قۇرىلىمى مەن ولاردىڭ تەحنيكالىق تۇرعىدا پايدالانۋ ءتارتىبىن تولىعىنان مەڭگەرگەن بىلىكتى مامان بولدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى ءوزىنىڭ تىكەلەي كاسىبي مىندەتتەرىمەن قوسا، اۆياتسيا سالاسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋ ءورىسىن كەڭەيتۋگە اتسالىستى. اۆياتورلاردىڭ «قازاق ءتىلى» قوعامىن باسقاردى. رەسپۋبليكاداعى اۆياتسيا قىزمەتكەرلەرىنە ارناپ ارنايى قالتا سوزدىگىن قۇراستىرىپ شىعاردى. ول جازعان سوناۋ شاعىن كىتاپشا اۆياتورلار اراسىنا تەز تاراپ كەتتى، ونداعى قىزمەت بابىندا ءجيى قولدانىلاتىن سوزدەر مەن تىركەستەردىڭ قازاقشا بالامالارى جانە اۆياتسيالىق تەرميندەردى قولدانا وتىرىپ سويلەۋدىڭ قاراپايىم ۇلگىلەرى سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ويىنان شىقتى.

ەڭبەگى ءار كەزدە تيىسىنشە ماراپاتتالىپ وتىردى. ۆ.ي. لەنيننىڭ 100 جىلدىعىنا، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ 70 جىلدىعىنا وراي مەملەكەتتىك مەدالدارمەن ناگرادتالعان. «ەڭبەك سىڭىرگەن اۆياتسيا قىزمەتكەرى» توسبەلگىسىنىڭ، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرمەتتى اۆياتورى» اتاعىنىڭ يەگەرى. جاقىندا، اۋە جولى ارداگەرلەرىنىڭ قاتارىندا، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ شيرەك عاسىرلىق مەرەكەسىنە قۇرمەتىنە ارنايى توسبەلگىمەن ماراپاتتالدى.

ابەكەڭ 1999 جىلدان زەينەتتە. بىراق قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعان ەمەس. زايىبى گۇلجاھان راقىمجانقىزىمەن بىرگە بالالارىنىڭ، نەمەرەلەرىنىڭ  تاربيەسىنە كوڭىل بولەدى، ۇرپاقتارىنىڭ قىزىق-شىجىعىنا كەنەلە ءجۇرىپ،  ءومىرىنىڭ مانىنە اينالعان ماماندىعى جايىندا دا ويلاپ قويادى.  

– قازىرگى تاڭدا  كۇندە ايتىلىپ، جازىلىپ جۇرگەن ءجايت – رەسپۋبليكامىزدىڭ ەگەمەندىگىنىڭ ەرتەڭى باسقانىڭ ەمەس، ءدال بۇگىنگى قازاق مەكتەپتەرى وقۋشىلارىنىڭ قولىنا تيەدى، – دەپ پايىمدايدى ول. – ياعني، قازاقستاننىڭ ءوز بيلىگى وزىنە تولىق تيگەن بۇگىنگى شاقتا قاراپايىم شەگە جاساۋشىدان باستاپ اۋە لاينەرلەرىن قۇراستىرۋشىلار مەن ولاردى اۋە كەڭىستىگىندە سامعاتاتىن ۇشقىشتارعا دەيىن ءوز توپىراعىمىز- دان شىعۋى كەرەك. دەمەك، مۇنداي جاعدايدى ورناتۋعا ءدال بۇگىننەن باستاپ كىرىسكەن ابزال.

ءابۋ سماعۇلۇلىنىڭ ويىنشا، بۇل ماسەلەگە مەكتەپ ايرىقشا نازار اۋدارىپ، كاسىپتىك باعدار بەرۋگە ءتيىس. ارماندامايتىن بالا جوق دەپ سانايدى ول، الايدا ەڭ قيىنى، شاكىرتتەرىن ارمانداۋعا جەتەلەيتىن، ولاردىڭ بولاشاعىنا باعىت-باعدار سىلتەپ، ماقساتكەرلىكپەن ارمان قۋ قابىلەتىنە باۋلي بىلمەيتىن مۇعالىمدەر كوپ. قايتكەندە قازاق بالالارى زامانعا ساي وي ءپىشىپ، دۇنيەگە كەڭ كوڭىل-كوزبەن قارايدى؟ ولار دا باسقا ۇلتتىڭ بالالارى سەكىلدى ىزدەنىپ، كوسموناۆتيكادان، كەمە جاساۋ ىسىنەن، ەلەكترونيكادان، اۋە كەمەلەرىن ۇرشىقتاي ءۇيىرۋشى ۇشقىشتار كاسىبىنەن مەكتەپ قابىرعاسىندا مول ماعلۇمات الار بولسا، سونداي سالالارعا جەتەلەيتىن ارمان-قيالعا ەرىك بەرمەس دەيمىسىز. شاكىرتتىك شاقتا قۇلاش جايماعان ارماننىڭ كەلەشەگى دە شولاق، اۋقىمى تار. ابەكەڭ وسىلاي ويلايدى. ءورىمتال ۇرپاقتىڭ قيالىن شارىقتاتىپ، كەلەشەگىن ايقىنداۋىنا ءتۇرلى تەحنيكالىق ۇيىرمەلەر جاقسى جاردەمدەسەر ەدى. قازاق مەكتەپتەرىندە سول جاعى دا كەمشىن بە دەگەن ويدا. ارنايى ءباسپاسوز دە كوپ كومەگىن تيگىزەر مە  ەدى، قايتەر ەدى، الايدا مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان جالعىز عىلىمي-تەحنيكالىق جۋرنال جابىلىپ قالعان. دەگەنمەن باسقا باسىلىمدار بار. ابەكەڭ جەتكىنشەكتەر مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان «اقجەلكەن» جۋرنالى بەتتەرىندە وقۋشىلارعا ۇشاقتار دۇنيەسى، قازاق اۆياتسياسىنىڭ وتكەنى، بۇگىنى، بولاشاعى تۋرالى جانە ءوز ۇلتىمىزدان شىققان ايتۋلى اۆياتور اعالار جايىندا اڭگىمەلەپ بەرۋدى ءجون كوردى. سونداي ناقتى ىسپەن باستالعان جۇمىستان كەيىن  «الاشتىڭ اقيىق ازاماتتارى» اتتى كىتاپ جارىق كوردى. اۆتوردىڭ بۇل ەڭبەگى رەسپۋبليكاداعى اۆياتسيا قىزمەتكەرلەرىن رازى ەتىپ، ازاماتتىق اۆياتسيا باسقارماسىنىڭ باستىعى، ەكى مارتە ەڭبەك ەرى اتانعان نيكولاي كۋزنەتسوۆتىڭ وڭ پىكىر بىلدىرگەن جىلى ءىلتيپاتىنا يە بولعان ەدى.

ەندى، مىنە، ءابۋ سماعۇلۇلى  وقىرماندارىنا «ۇلى دالا سايىپقىراندارى» جيناعىن ۇسىنىپ وتىر. مۇندا ابەكەڭ ءوزىنىڭ وقۋشىسىنا عارىش كەڭىستىگىن يگەرۋ جولىنداعى الەمدىك ىزدەنىستەر مەن العاشقى تالپىنىستار، مەملەكەتتەر اراسىندا ورىن العان باسەكەلەستىك جايىندا ءدال ماعلۇمات بەرۋ ماقساتىمەن ءوز كەزىندە باسپاسوزدە بولعان ماتەريالداردى سۇرىپتاپ كەلتىرگەن. «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنىڭ تاريحىن اڭگىمەلەپ، وندا اتقارىلعان جۇمىستار جايىندا حرونولوگيالىق رەتپەن ماڭىزدى دەرەكتەر بەرگەن. حالىقارالىق ۇيىمدار جونىندە دە پايدالى مالىمەتتەر بار. سونداي-اق، كىتاپتا ءار كەزگى ۇشقىشتار تۋرالى قىزىق ماتەريالدار جيناقتالعان. جانە، ارينە، ءوز ۇشقىشتارىمىز بەن عارىشكەرلەرىمىز جايىندا دا تانىمدى ماقالالار بەرىلىپ وتىر.  ۇشقىشتار ءومىرىنىڭ قيىندىعى مەن قىزىعى، رومانتيكاسى ناقتى كەيىپكەرلەر مىسالىمەن   تارتىمدى باياندالعان. جيناق، ءسوز جوق، ۇلى دالا داڭقىن اسقاقتاتقان اۆياتورلارعا تاماشا ەسكەرتكىش، سونىمەن بىرگە، اۆياتسيا تاريحىمەن اۋەستەنەتىن كوپشىلىككە، جاستارعا پايدالى ماعلۇماتتار بەرەتىن وقۋ قۇرالى ىسپەتتى بولىپ  شىققان. بۇعان كىتاپپەن تانىسۋ بارىسىندا وقىرمان قاۋىمنىڭ ءوزىنىڭ كوزى جەتە تۇسەتىنىنە كامىل سەنەمىز.      

ال «ۇلى دالا سايىپقىراندارىنىڭ» اۆتورى، بۇگىندە سەكسەن جاسقا كەلىپ قالعان قادىرمەندى اقساقالىمىز، قازاق اۆياتسياسىنىڭ ارداگەرى ءابۋ سماعۇلۇلىن تاماشا مەرەيجاسىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، الداعى ۋاقىتتاردا دا قاجىماس قايراتىمەن تىڭ شىعارماشىلىق ىزدەنىستەر جۇرگىزە بەرۋىنە تىلەكتەستىك بىلدىرەمىز. 

بەيبىت قويشىباەۆ 

 28.12.2016

Abai.kz