1925 jylghy 15–19 sәuirde Aqmeshitte Qazaqstan Kenesterining 5-shi sezi ótti.  Sezd Qazaq Respublikasyna Týrkistan Respublikasyndaghy Syrdariya jәne Jetisu oblystarynyn, Búhara, Horezm halyq respublikalaryndaghy qazaqtar da kiretin aumaqtardan úiysqan Qaraqalpaq oblysynyng biriktirilgenin jariya etti. Bir shanyraq astyna jinalghan birtútas qazaq elin qúrdy. Resmy týrde halyqtyng óz atyn ózine qaytardy. Búrmalanghan atpen tu tikken kenestik respublikasyn óz tarihy atymen atady. Jana astanasyna zaman men últ ruhyna say keletin aibyndy at berdi. Respublika múqtajdyqtaryn qarastyrghan keng kólemdi qararlar qabyldady. Sol tarihiy  túnghysh Býkilqazaq qúryltayyna biylghy sәuirde 90 jyl tolady.

El tútastyghyn bayandy etip, tәuelsizdigimizdi nyghaytugha atsalysu – qay-qaysymyzgha da abyroyly mindet. Osy jolgha zalalyn tiygizui yqtimal dertti joidyng birden-bir joly – el birligin arttyru ekeni belgili.  Babalarymyz ghasyrlar boyy armandaghan azattyqqa jetkende – ony bayandy etu ýshin, myng jyldyq el, mәngi el bolu ýshin auyzbirshiligimizdi ydyratpau lәzim. Jastardyng bilmeytinin aityp otyru jón. Sol orayda, talay ruhany syrqattyng dauasy tarih arqyly tәrbiyeleu ekendigin este túta túryp, elimizding tәuelsizdikke deyingi damuynyng kýrdeli kezenderining birinen – el-júrtymyz, jer-suymyz bir shanyraq astyna jinalghan manyzdy da taghlymdy belesten oqyrmandargha tómendegi joldardy úsynudy oryndy kórip otyrmyz. Ári sonau úly oqighagha, mine, toqsan jyl tolghaly túr. 

Kenes ókimeti ornaghannan keyin, elimizding últtyq sayasy basqarushy toby shynayy últtyq memlekettiligimizdi bolisheviktik biylik auqymynda qúru mýmkindigine sendi. Sendi de, Qazaq jәne Federativtik Týrkistan respublikalaryna eki jarylyp baghynyp, eki ónirde ómir sýrgen qazaq halqy men qazaq jerlerin bir shanyraq astyna biriktiruge, sóitip tarih sahnasyna tútas Qazaqstandy  alyp shyghugha kýsh saldy. Týrkrespublika Kenesteri Ortalyq Atqaru Komiytetining tótenshe sessiyasy 1924 jylghy 15 qyrkýiekte Týrkistan Federativtik Kenestik Sosialistik Respublikasyn últtyq-territoriyalyq mejelerge bólu jayynda sheshim qabyldady. Sol tótenshe sessiyada Týrkatkom tóraghasynyng orynbasary, Týrkistan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining hatshysy, BK(b)P Orta Aziya burosynyng (Sredazburo) mýshesi Súltanbek Qojanov: «Qazrespublikagha Týrkistannyng eki oblysyn qosu – Qazaq últtyq respublikasyn rәsimdeuding basy bolady», – dep mәlimdedi. Búl sózderge azattyq әperdi delinetin kenes ókimeti biyligining jetinshi jylynyng ózinde últtyq qúqyqtaryna әli tolyq qol jetkize almay kele jatqan, eli, jeri, sanasy otarlanghan bodan  halyqtyng ghasyrlar boyghy armany toqylghan bolatyn.

Ortalyq Aziyada jana kenes respublikalaryn qúrugha jol ashqan últtyq-territoriyalyq túrghydaghy mejelep-jikteuden son, qazaq jerinde últtyq memlekettilik ýshin kýres jana mýmkindikke ie boldy. Sayasy kýresting búl kezenining ózindik erekshelikteri bar-túghyn. Bir jaghynan,  tónkeris dýmpuimen oyanyp, janghyru dәuirine iyek artqan túrghylyqty halyqty imperiyanyng negizgi halqymen qúqyq túrghysynan  tengeruge, últtyng ózin-ózi biyleu qúqyn naqty mazmúngha toltyrugha tyrysushylyq qadamdary boy kórsetti. Ekinshi jaghynan, osymen bir mezgilde, sonday әreketterge túsau salu, qazaq elining tabighy últtyq-memlekettik mýddesin Mәskeudegi Ortalyq biylikke tәueldi etu baghyty pәrmendi týrde jýzege asyryla bastady. Últtyq memlekettilik ýshin kýresting kenestik biylik shenberinde shyrqau shynyna jetui de, sonymen  birge, túiyqqa tirelip, jeniliske úshyrauy da  Qazaqstannyng irgesi keneygen alghashqy jyldary oryn aldy. Ángime osy tónirekte órbimek.

1.

HH ghasyrdyng alghashqy shiyregining sonynda býgingi tәuelsiz Qazaqstan territoriyasynyng aumaghy naqtylanyp, kórshi respublikalarmen shekarasy aiqyndaldy. Qazaq Elining memlekettik shanyraq kótergenining belgisi ispettenip, 1925 jylghy sәuirde   halqy men jer-suy birikken Ýlken Qazaqstan Kenesterining Býkilqazaq qúryltayy ótti.

Orta Aziyada jasalghan Mejeleu nәtiyjesin Kenestik Sosialistik Respublikalar Odaghy Ortalyq Atqaru Komiytetining (KSRO OAK) Ekinshi sessiyasy 1924 jylghy 24 qazanda qaraghan-dy. Qabyldaghan qaulysynda  «enbekshi halyqtyng erkin týrde óz erik-jigerin bildirui jogharghy zang bolyp tabylatynyn rastaytynyn» tújyrymdaghan. Sóitip, jana qúrylghan respublikalardy osy qúrylymdardaghy kenester sezderi sheshimderining negizinde rәsimdeu qajettigin aityp, ony jýzege asyrudy Oratkomnyng tóralqasyna tapsyrghan-dy.

Kenesterding joghary dәrejedegi erik-jiger bildiretin zang shygharugha haqyly Besinshi Býkilqazaq qúryltayy minbesinen Qazaq Ortalyq Atqaru Komiytetining (QazOAK) tóraghasy Seytqaly Mendeshev: «Maghan kenester sezi aldynda  besinshi mәrte ýkimet esebin  beruge tura kelip túr, – dep mәlimdedi, – biraq qazirgi Sezd aldynda men ýkimet esebin tereng qanaghattanghandyqpen jәne quanyshpen jasaymyn. Óitkeni osy Sezde  býtkil qazaq halqy túnghysh ret ókildik etip otyr». Sózindegi shattyq serpilisin osymen tamamdap, odan әri ýkimet esebin iskerlik ruhtaghy bayandaularymen sabaqtady.

Sezde ornyqty bayandamalar jasaldy. Últtyq-memlekettik mýdde túrghysynan manyzdy payymdar bildirildi. Talqylaular boldy. Tek qozghalmaghany – avtonomiyalyq respublikanyng Resey Federasiyasy qúramynan shyghyp, basqa da ortaaziyalyq kórshileri tәrizdi, tәuelsiz respublika dәrejesine kóterilu, sóitip, odaqtyq mәrtebemen, Kenestik Respublikalar Odaghyna teng qúqyqpen, kelisimshart negizinde enu  niyeti. Búlar jóninde ókiletti jiyn óz sózin aitpady. Dúrysynda, onday mәseleni delegattar qozghamady. Áriyne, úiymdastyrushylar tarapynan kýn tәrtibine de shygharylmady. Sóitip, búl mәsele jóninde búdan búryn, Qazaq Ortalyq Atqaru Komiytetining 1924 jylghy qyrkýiekte ótken sessiyasy qabyldaghan qarar, qúddy bolmaghan sekildi, úmyt qaldyryldy.

Qúryltaydy ashqan sózinde Qazatkom tóraghasy: «Qazaq Respublikasy Kenesterining 5-shi Sezi eki manyzdy sәtke baylanystyrylyp otyr», – degen edi. Búl qúryltaydyng «barlyq qazaq halqynyng bir respublikagha, bir memlekettik qúrylymgha biriktirilgeninen keyingi jәne Qazaq Respublikasynyng ortalyghyn Aqmeshit qalasyna kóshiruden keyingi birinshi Sezd» ekenine  ekpin  berip, soghan baylanysty Qúryltay aldynda «tótenshe manyzy bar úiymdyq mәseleler» túrghanyn aitqan. Alayda, respublikany odaqtyq dәrejege kóteru qajettigin sol mәni erekshe mәseleler qataryna  qoymady. Asa manyzdy mәseleler retinde «Qazaq Respublikasyn odan ary jaghdaylastyru»  jayy birinshi atalghan. Osy mәsele ishki maghynasy jaghynan sol problemagha nazar audartu kerek edi, biraq is jýzinde olay bolmady.

Búl Mәskeudegi Ortalyq partiyalyq basshylyqtyng jergilikti serkeler sanasyn tәrtipke  keltirip qoyghandyghynyng belgisi edi.

Qúryltay BK(b)P Qazaq ólkelik komiytetining belgilep bergen baghytymen jýrdi. Kenes qúrylysy isine enbekshi qazaq búqarasyn  keninen tartu mәselesin qarady. Ekinshi topta talqylanghan  manyzdy jәit – kenes ókimetining «auyl men derevnyagha» bet búruy. Atalghan taqyryptar túrghysynan – kýn tәrtibine enbekshi halyq túrmysynda neghúrlym jandy oryn alatyn oqu-aghartu,  jer-su, auyl sharuashylyghy, qarjy-qarajat, sauda, kooperasiya mәseleleri qoyyldy. Sol ashyq ta týsinikti «auyl men derevnyagha bet búru» úrany ayasynda olar qyzu talqylandy. Sóitip, negizgi jer-suy bir shanyraq astyna kindik ókimetting qoldauymen túnghysh mәrte biriktirilgen ahualda, shartaraptaghy kýlli qazaq halqy atynan kelgen  ókilderding birinshi jәne ýlken de ókiletti jiynynda tiyisti sheshimder qabyldandy. Tek últtyq memlekettik qúrylymnyng jetildiriluin kózdeytin negizgi mәsele – respublikany odaqtyq mәrtebege kóteru jәii qozghalmady. Biraq el mýddesin kózdegen sala-sala  taqyryptar, qúddy tәuelsiz elde ómir sýrip otyrghanday, ortagha salynyp, talqylana berdi.

Sezde halyqaralyq jәne ishki jaghday boyynsha bayandama jasaghan KSRO OAK tóralqasy men Býkilreseylik Ortalyq Atqaru Komiytetining (BROAK) mýshesi Tolokonsev: «Joldastar, bizding memlekettik qúrylys barlyq burjuaziyalyq basqaru tәsilderinen kýrt erekshelenedi, sol sebepti men mynany atap ótuge tiyispin: Sizderdi az halyq  retinde, endi qazir, kenestik qúrylys kezinde, óz taghdyryn ózi derbes, pomeshiktersiz, pristavtarsyz, jalpy sizderding erikterinizge eshqanday da qysym kórsetilmegen jaghdayda sheshuge mýmkindik alyp otyrghan sany az halyq retinde qúttyqtaghanyma baqyttymyn», – degen edi.

Ortalyqtaghy basshylyqtyng qaytalap aita beruden jalyqpaytyn, ózin abyroyly etpek «aqiqaty» osynday sózderinde, «kenshilik» jasaghansy otyryp kemsitushilik tanytatyn anyqtamasynda jinaqtalghan-dy.  Mәskeu ókili Besinshi kýlliqazaq qúryltayy minbesinen «sany az halyq» dep, jarylqaushy retinde astyn syza aityp túrghan qazaq halqy is jýzinde,  kenes ókimeti aumaghyndaghy jýzden astam últtar men úlystar ishinde, Polisha men Finlyandiya bólinip ketkennen keyin, sany jaghynan besinshi oryn alatyn ýlken halyq-tyn. Al «óz taghdyryn ózi derbes» sheshudegi  «derbestik» artynda «dana da aqylgói» partiya qúpiya polisiyasymen túrghan. «Erikterinizge eshqanday da qysym kórsetilmegen jaghday»  degen anyqtamanyng astarynda – bolishevizm dualaghan syrqat qoghamdyq sananyn  auyzdyqtauly «erik-jigeri» jatqan  edi.

Búl jayynda kenes ókimetining týrki halyqtarynan shyqqan asa iri synshysy Mústafa Shoqay bolishevikter praktikasynan alynghan qily oqighalar men derekterge taldamalar jasau arqyly údayy aityp otyrghan-dy. Uaqyt M. Shoqay eskertpelerining rasqa ainalghanyn kórsetti: «Týrkistannyng baqytsyzdyghy sol – bolisheviktik tónkeris bizding әli úiymdasyp ýlgermegen balang kezimizdi sharpydy. Orystyng patshalyq mekemeleri bizding últtyq damuymyzdy tejep kelgen bolsa, bolishevikterding basqaruy halqymyzdy últtyq sezimnen júrday etuge, múnday sezimdi kókireginen birjola sylyp tastaugha tyrysyp otyr», – dep jazghan edi ol sonau alys jyldardyng ózinde.

Batys Europadaghy emigranttyq ahualynda  qoly jete alghan kenestik qújattar men materialdardy  biliktilikpen saraptau barysynda ol «Týrkistandaghy Kenes biyligi – is jýzinde orys biyligi»   ekenin búltartpas mysaldarmen dәleldedi.  Onyn: «Últtardyng bólinip shyghyp ózderining tәuelsiz memleketterin qúrugha deyingi qúqyqtary aqyr ayaghynda «bos sóz» bolyp shyqqany tәrizdi, proletariat diktaturasynyn...  dәriptelip jatqan «últtardyng ózin-ózi basqaru» qúqyghyn qamtamasyz etu turaly aitylyp jýrgen úrandar da aqyr sonynda  «bos sózden» basqa eshtene bolmay shygharyna bizding senimimiz kәmil», – degeni bolisheviktik Reseyding sayasy tynys-tirshiligin  jetik te tereng bilgenin kuәlandyrady. M. Shoqay: «Kenes biyligi kezinde búdan basqasha boluy mýmkin emes», – dep sanady, sebebi: «Kenes ókimetining tabighatynda últtyq mәsele qúndylyqqa jatpaydy. Bolishevikter últ mәselesin jalpy júmysshy mәselesine tәueldi, sonyng bir bóligi sanaydy. Bolishevikter teoriyasy boyynsha dýnie jýzindegi memleketterde júmysshylardyn  mýddeleri men maqsattary sol elderdegi últtardyng jәne basqa әleumettik kýshterding maqsat-mýddelerine qayshy. («Proletariattyng otany bolmaydy» degen kóne markstik úran osydan kelip shyqqan)». 

Taptyq kózqaras zamanyn artqa tastaghan qazirgi tәuelsizdik dәuirinde biz búl sózderding mәnine tereng boylay alamyz. Al kezinde,  K. Marks pen F. Engelis «Júmysshylarda otan joq»  degen tújyrym  jazghan «Kommunistik partiyanyng maniyfesine» kózsiz ilanyp, biyleushi partiya ýiretken taptyq mýddege últtyq múrattardy qiyp jibere beru – onaydyng onayy bolghan-dy.

Orys proletariaty diktaturasyn ornyqtyrushy ókimetting ókili Tolokonsev, qazaq qúryltayynda jasaghan bayandamasynan keyin, ózine qoyylghan súraqqa baylanysty: «Qazaqiyanyng asharshylyqqa úshyraghan jerlerine, eger ol dәleldener bolsa, ortalyq jәrdem kórsetedi», – dep jauap berdi. (Nazar audarynyz – ashtyq bary  dәleldener bolsa  ghana  ókimet tarapynan kómek beriledi!)  Artynsha: «...búl mәseleni, shamasy, jergilikti SIK (Ortalyq Atqaru Komiyteti) kóterdi, ynghayyna qaraghanda – pikirtalastar da bolghan shyghar», – dep qosty. Al «jergilikti SIYK-tin» tóraghasy S. Mendeshev sol orayda: «Ortalyq aldynda (yaghny Býkilreseylik Ortalyq Atqaru Komiytetining aldynda) әldebir jer ashyghyp jatyr dep dәleldep-negizdeu – qiynnyng qiyny, – dedi. Sosyn bylay júmsartty: – ...Keyingi kezde bizde mynanday  derek bar – respublikamyzdyng jekelegen audandaryndaghy auyr jaghday turaly bizding mәlimetterimiz, degenmen, ortalyqty ilandyrypty, endi qajet jәrdem kórsetiletin bolady». 

Qazaqstandyqtardyng әldeneshe buyny oqyp-ýirenip óskendey, qazaq enbekshileri RKFSR qúramyndaghy respublika bolugha tereng mýddelilik kórsetti. Áldeneshe ondaghan jyldar boyghy ýstem iydeologiya qangha sinirgen pikir osynday. Biraq, mine, Besinshi qúryltaydyng stenografiyalyq esebi aituda: basqa kýn týsken qiyn sәtte sol «jany bir» sanaghan memlekettik qúrylymdaghy «agha ýkimettin» qamqorlyghyn súrap,   «inishek  ýkimet» birneshe jyl boyy (1921–1924 jyldary) ashtyq oryn aluda dep baybalamdaugha mәjbýr. Sóitken «ini» tek 1925 jylghy kóktemde ghana «qajet jәrdem kórsetiletin bolady» degen senimge ie boldy.

Búl jәit patsha iydeologtarynyng «Resey imperiyasynyng halyqtary ýlken bir semiya bolyp tabylady» degen uaghyzyn eske salady. Bir oshaq basynda ýlken men kishi, agha men ini bolatyny siyaqty, Resey imperiyasynyng alyp otbasyndaghy «agha» – orys halqy, «ini» – tuzemdik halyqtar degen «aqiqattar» jaulap alynghan Týrki Elinde qyzmet  isteytin chinovnikter qúlaghyna týrli núsqaularmen birge qúpiya týrde qúiylyp jatatyn. Múny, M. Shoqay atap kórsetkendey, 1916 jylghy últ-azattyq kóterilis kezinde «patshalyq ýkimetting songhy general-gubernatory Kuropatkiyn»  ashyq jariya etip edi. Ol: «Reseyding qol astyndaghy halyqtardyng teng qúqyqtylyghy men tuysqandyghy turaly»    aita kelip, ...«Biz – orystar jәne sizder – Týrkistan músylmandary – tuyspyz. Biz, orystar – agha bolsaq, sizder, músylmandar –inisizder. Sizderding әreketterinizde bir jaghymsyz qylyghy ýshin aghanyng inisin jazalauy pәlendey bir aiyp emes ekeni tәrizdi, úly tuysynyzdyng da (yaghny orystardyn) óz inisin jazalau qúqyghyn tabighy dep týsinu kerek» degen-di».  Al Qazan tónkerisi saldarynan «ózbek, týrkimen, qyrghyz jәne basqa da týrik túqymdas bauyrlarymyz «ógey últtar» bolyp esepteledi de, onyng esesine orys kelimsekter Qazan tónkerisin jasaghan «úly tuys»,  «birinshi orynda túratyn bauyr», «kósh bastaushy agha» degen atqa ie bolady».  Kenes ókimetining jetpis jyldyq tarihynda, M. Shoqaydyn  basqa da tújyrymdary sekildi, búlardy rastaytyn  dәlelder de jetkilikti.

«Kenes ókimeti bizding eng zalym jauymyz boluyna tanqaludyng qajeti bola qoymas, – dep jazghan-dy M. Shoqay. – Bizding últtyq qozghalystarymyzdy jórgeginde túnshyqtyryp, tútas týrikting arasyna «Qytay qorghanyn soqqan» kommunister ...is jýzinde orys imperializmining izbasary bolyp shyqty, onyng últtargha bostandyq beru jayyndaghy uaghdasy dalada qaldy.  «Lenin bir kezde keybir kommunisterdi shalqangha tenep, «syrty ghana qyzyl, ishi – appaq» degen bolatyn. Endi, mine, últ mәselesining sheshiluinde lenindik jýiening ózi shalqangha úqsap qaldy. Ol syrttay qaraghanda «tónkerisshil», «internasionalistshil», al ishi býkildey appaq. Búryn orys patshasy – aq patsha delingeni bәrimizding esimizde bolsa kerek. Orys patshasynyng «aqtyghy» onyng qara sayasatymen oralghan bolatyn. Al býgingi bolishevik orystardyng «aqtyghy» qyzyl boyaumen boyalghan... Ózgesheligi osy ghana».

Aghylshyn tarihshysy Krauss 1899 jyly Londonda basylghan «Rossiya Aziyada» atty irgeli enbeginde patshalyq otar sayasatynan bay mәlimetter keltire otyryp:  «... Rossiyanyng kýlli tarihy – agressiyalar men jaulap alular jәne baghyndyrylghan elderdi jútyp qoi shejiresi», – dep qorytqan bolatyn. Jiyrenishti әmirshil rejimdi qúlatqan revolusiyanyng alghashqy jyldary búghan eshkim kýdik keltirgen joq.  Tipti, «...Karl Marks pen Fridrih Engelisting tәlimderine sýiengen bolishevikter orys tarihyn otarlau men qanau tarihy dep tanyp, Reseydi Engelisting sózi boyynsha «últtardyng úly týrmesi» dep ataghan edi. ...Bolisheviktik tónkeristing Lenin dәuirinde ómir sýrgen teoriyalary Stalin dәuirine kelgende jaramsyz bolyp qaldy. ...Stalinning aituynsha, Resey tarihyn kýshtep otarlau tarihy dep sipattau dúrys emes.  Resey imperiyasynyng tarihy kórshi eldermen ondy qarym-qatynastar, ózara kiriguler nәtiyjesinde «tabighy týrde» jasalghan tәrizdi. Búl kózqaras boyynsha, Resey Týrkistandy da, Kavkazdy da, nemese basqa bir orys emes ólkelerdi otar etpegen kórinedi. Olardyng bәri jaghyrapiyalyq jaghdaylar men tarihy zandylyqtar jolymen Reseyge tabighy týrde qosylyp ketken siyaqty». Sonday úigharymdardy kýshtep ornyqtyrumen shúghyldanghan «markstik-lenindik iydeologiya maydanyndaghy kýresting óte-móte kónil audarghany – Kenes ýkimetining sayasatynda, әdebiyetinde, muzykasynda, ónerining barlyq salasynda ruhany ómirdi ghana emes, materialdyq ómirdi de tútas qamtyghan orys últshyldyghyn qayta ornyqtyryp, bekemdeui boldy» – Mústafanyng sol shaqta jazghan, býgingi tanda talas tughyzbaytyn  pikirleri osynday edi.  

Qazaq enbekshilerining Resey Federasiyasy qúramyndaghy respublika bolugha «tereng mýddelilik kórsetuinin» astarynda jogharydaghy bolisheviktik payymdardy moyyndau – partiyalyq qatang ortalyqtandyrylghan jýie qoldanghan stalindik «ilandyru» jәne «mәjbýr etu» tәsilderinin  tikeley nәtiyjesi jatyr edi. Búratanalardyng kәdimgi imperiya mújyghyna ainaldyryluyn kóksegen HH ghasyrdyng basyndaghy patsha iydeologtarynyng armanyn – jer-jerdegi proletariat diktaturasyn jebep-nyghaytyp otyrghan Mәskeu biyligi  – kenestik jolmen shyndyqqa ainaldyrugha bet alghan. Múny da zayyr týsingen M. Shoqay: «Orys bolishevikteri sosializmdi jeleu ete otyryp, endi bir eki-ýsh jyl ishinde bizding ana tilimiz – týrki tilin ózining tarihy qúqyghynan maqúrym etudi kózdep otyr», – dep te jazdy. Alayda ol tústa emigrant Shoqaevtyng sózin halyqqa jetkizbeu, ýzilip-júlqylanghan birli-jarym oy súlbasyn, sybysyn búrmalap, qaralap qana aitu múqiyat qarastyrylghan-dy.

 

2.

Orynbordan kelgen Kruskih degen ókil «Orynbor  guberniyasynyng júmysshylary, sharualary men barlyq  enbekshi búqarasy atynan  shetsiz-sheksiz qazaq jerining qojayyny – Kenesterding Besinshi Býkilqazaq qúryltayyn» shyn jýrekten qúttyqtady. Onyng sózin delegattargha ólkepartkomnyng ekinshi hatshysy S.Q. Qojanov audaryp túrdy. Ýlken ókiletti jinalysqa qatysushylardyng barshasynyng keudesin «shetsiz-sheksiz qazaq jerining qojayyny»  retindegi maqtanysh sezim kernedi. Sonymen aldanyp, qoldaryndaghy últtyq memlekettik qúrylymnyng kózge kórinip túrghan týiinderin, sheshuin tosyp túrghan ashy shyndyqtardy ortagha salyp, solardy jan-jaqty talqylaugha kiristi.

Kóshpendi qazaq aimaghynyng ortasynda túrghan  Aqmeshitke astanany kóshiru sebepterin bayanday kele, S. Mendeshev mynanday tarihy anyqtama keltiredi: «Osy qalanyng negizin salghan Shekti Mónke, Sherkes Týrke jәne Tama Núrke bolashaqtaghy bir uaqytta osy qala barsha qazaq jerining ortalyghy bolady degen boljam aitqan eken». Sosyn ony bylaysha juyp-shayady: «Áriyne, kenpeyil qazaq qarttary búl oilaryn eshqanday payymmen negizdep-dәiektey almasa kerek, sondyqtan men qazir sol shaldardyng joramaldarynyng shyndyqpen tek qyzyqty sәikestik orayymen dәl kelushiligin ghana atap otyrmyn». Astana etudi kózdegen Tashkentti nege ala almaghandaryn aitpady. Sonday-aq, KirSIYK-ting 1924 jylghy ekinshi sessiyasynda Tashkentke balama núsqa retimen belgilengen Shymkentti, sóitip ýkimetke astanany shúghyl týrde sonda auystyru jayynda tapsyrma berilgen qarardy auyzgha almady. Shymkentke qalaysha kóshpegenderin aqparat retimen de qozghamady. Esesine, jogharydan oqyghanymyzday, Aqmeshit jayyn dәiektedi.

KirSIK (QazOAK)  tóraghasy «Kirrespublikany (Qazrespublikany) qúru tarihy» jayynda  taghlymdy derekter aitty: «Revolusiyadan keyin qazaq halqy azamat soghysynyng asa tótenshe kýizeltulerine dushar boldy, sóitip Kirrespublika qúrylysy 1919–20 jyldary týk joq derlik bos jerde bastaldy. Sodan mine, 5 jyl ishinde, artta qaludyn, talqandalyp, kýizeltiludin, stihiyalyq asharshylyq apattarynyng aityp jetkizgisiz auyr jaghdayynda, Qazaqiyanyng enbekshi búqarasy damyldamastan tasqa tas qalap, óz respublikasyn qúrdy.  ...Osy 5 jyl ishinde biz Qazaq Respublikasynyng bekem irgetasyn salyp ýlgerdik dep batyl aitugha bolady. ...Esep berip otyrghan kezendegi bizding respublika ómirining asa manyzdy sәti – barlyq qazaq jerin bir respublikagha biriktiru  –  Qazaq Últtyq  Respublikasyn rәsimdeu   bolyp tabylady».

Osynau  Qazaq Últtyq  Respublikasynyng sharuashylyq tynys-tirshiligi jayyndaghy mәlimetter oilantarlyq-aq. Últtyq respublikanyng ónerkәsibi  alghashqy kezden-aq sol últtyq respublikanyng ózine qyzmet etken joq. Búl orayda Besinshi sezdegi ýkimet bayandamasynda: «Bizde halyq tútynatyn tauarlar jasaytyn fabrikalar men zauyttar joqtyng qasy. Bizding ónerkәsibimiz negizinen ken qazushylyq sipatta – múnay kózderin, tas kómir, túz, metal kenderin jәne s.s. ashyp óndiru. Bizding ónerkәsip qalyng halyq búqarasyna qyzmet kórsetpeydi, sondyqtan ónerkәsipting damuy tikeley kýlli Kenes Odaghy ónerkәsibining damuyna tәueldi», – degen moyyndau jariya boldy. Sonyng aldynda ghana ótken Qazólkekomnyng Ýshinshi plenumynda: «QKSR-ding keybir kәsiporyndary odaqtyq mәnge ie bolugha úmtyluda», – degen de syr ashylghan-dy. Yaghny respublika ónerkәsibin órkendetu isi qazaq ókimeti men respublikanyng negizgi halqyna baylanyssyz jýrdi. Basqa sózben – ortalyq mýddesine qyzmet etti.  Kezinde patsha ýkimeti ústanghan «qazaq halqyn emes, qazaq ólkesin kórkeytu» (P. Stolypiyn) úrany «Qazaqstannyng ekonomikasyn býkil odaq bolyp kóterip jatyrmyz» degen bolisheviktik «internasionaldyq» sayasattyng da týpqazyghyna ainalghany, Besinshi Kenester sezinde ayan bolghanday,  osy jyldarda-aq aiqyndala bastady.

«Búryn Týrkistan jәne Týrkistan týrikterining últtyq mýddesi Resey men orys halqyna tәueldi edi. Endi býgin atamekenimizding mýddesi kenestik Reseyding tónkeristik ortalyghyna tәueldi, – dep jazdy M. Shoqay. – 1916 jyly general Kuropatkiyn: «Týrkistandyqtar ózderining jergilikti jәne últtyq mýddelerin Resey jәne úly orys halqynyng mýddelerimen bir qatargha qoya almaydy. Resey eng aldymen orystar ýshin» degen edi.  Kuropatkinning osy sózin Mәskeu bolishevikteri «qyzyl boyaumen» boyap, bylay deydi: «Siz ózinizding jergilikti jәne últtyq mýddelerinizdi tónkeris ortalyghynyn, yaghny Reseyding mýddesimen bir qatargha qoya almaysyz. Orys tónkerisshil proletariatynyng mýddesi bәrinen de joghary...» Qazaqstan ónerkәsibin damytudyng Qazaqstan ókimetinsiz jýzege asyryla bastauynyng týp sebebi osynda jatqan bolatyn.

 

3.

Degenmen, 5-shi sezde últtyq memlekettik ýshin kýresting jetken shyny belgili-bir dәrejede qanaghattandyqpen tiyanaqtalghanday boldy, sóitip, eldikti nyghayta týsuding jana ahualdaghy basty baghyty aiqyndaldy.

Patshalyqtyn  «qazaq dalalaryn kórkeytuge» airyqsha mәn bergeni sonday, qazaq jerin – qazaqtargha uaqytsha berilgen memleket menshigi dep jariyalady. Sosyn, shúrayly jer-suynyng bәrin besinshi kolonnasy ispetti orys sharualary men әskeriy-biylik tiregi sipatty kazaktaryna  tartyp әpergeni belgili. Monarhiyanyng qúlauy, odan, aqyry, bolishevikterding biylikke әdemi úrandarmen kiyligui – qazaqty jer-su jayy  rettelip qalar dep ýmittendirgen. Alayda, M. Shoqay aitqanday, «Stolypinning «qazaqtardy emes, qazaqtardyng tyng jatqan jerlerin oilau kerek. Qazaqstan jerlerin tek qazaqtardyng ózderine ghana qaldyru Resey ýshin keshirilmes kýnә bolar edi» degen sózining ekinshi bir núsqasynan»   ainymaytyn, kommunisterding «jekelegen ólke men halyqtardyng mýddesin jalpy Odaq mýddesine qúrban etu» qajettigin dәripteytin pighyly onday ýmitting órisin qusyryp ústaytyn-dy. Sondyqtan da orys tónkerisinin  qay-qaysysy da ezilgen halyqtyng qolyna  tendikti birden mә dep ústata qoymaghany 5-shi Kenester sezinde atap aityldy: «Revolusiya qazaqty azat etip, jerge degen basqalarmen teng qúqyghyn jariya etse de... zandy jolmen berilgen jeri bolmaghandyqtan... jerge degen haqyn qay uchaskede jýzege asyraryn bilmey, senimsizdikpen ...qonystanatyn». 

Osy ahualgha baylanysty, S. Mendeshevting auzymen kenestik qazaq ýkimetining jergilikti «qazaq halqy jerge ornalastyrylyp bolghansha – basqa halyqtardyng syrttan kelip qonystanuyna jol bermeu» jayynda shara alghany Besinshi sezge habarlandy. Sonymen birge, QAKSR ýkimeti tarapynan ortalyqqa – RKFSR ýkimetine sol sharadan tuyndaytyn ótinishter bildirilgeni bayandaldy: kóshpendi jәne jartylay kóshpendi halyqty jalpymemlekettik qarjymen, әri bәrine jappay uchaske kesip beru retimen jerge ornalastyru kerek; osy tәrtippen jerge ornalastyrylyp jatqan qazaq halqyna – salyq salu, nesie beru, qúrylys materialdarymen, auylsharuashylyq qúraldarymen jabdyqtau isterinde – alghashqy kezde týrli jenildikter jasau  jón. Osylarmen birge, S. Mendeshev,  KirSIK pen HKK-ning (halkomkenestin) úsynysymen, BROAK-tyng erekshe ereje bekitkenin, endi, ýkimet tapsyrmasymen (Kirkraykomnyng Aqmeshit sezi aldyndaghy plenumynda S. Qojanov ta sony aitqan-dy)  narkomzemning on jyldyq jospar jasap jatqanyn mәlimdedi.  

Al Narkomzemning – respublikanyng jer jónindegi halyq komissary Ghaliasqar Álibekovting bayandamasynda jer-su jayy kenirek jәne jan-jaqty taldandy. Qazaq jaghdayynda búl mәselening manyzy qashannan zor. Janasha óris alghan últtyq memlekettik ýshin kýres maydanynda  alatyn orny  mýldem airyqsha. Sol sebepti,  bayandamany arnayy qarastyrghan dúrys dep bilemiz.

4.

Eng aldymen kózge týsetini – bayandamashy problemanyng tarihy tamyryn jýielep ashady. Ol qazaq ólkesining otarlanuynda: a) óz erikterimen qonystanugha orys jerinen kelgen qily baq izdeushiler men qashqyndar jasaghan otarlau, búl HVI ghasyrdan bastaldy; ә) orys ýkimetinin  sauda-ónerkәsip mýddesin kózdegen әskeriy-әkimshilik jolmen otarlauy, búl HVIII ghasyrdan bastaldy; b) HIH ghasyrdyng sony men HH ghasyrdyng basynan beri, orys sharualaryn kóshirip-qonys audartu jolymen otarlau  ispetti ýsh basty dәuir  bolghanyn aitady.

Orys ýkimeti shyghysqa tereng súghynudy kózdegen imperialistik maqsattaryn jýzege asyru ýshin, qazaq dalasyna Oral, Orynbor, Ertis jelileri boyynsha  iri-iri senimdi jasaqtaryn ornyqtyrdy. Olar qazaqtardy Jayyq, Tobyl, Ertis ózenderi boyyndaghy ýirenshikti ata qonystarynan quyp, mal baghu sharuashylyghynyng qalypty jaghdayyn zorlyqpen ózgertti.  Sonday әreketterimen qazaqty ghasyrlar boyy qalyptasqan atakәsip negizderinen aiyryp, ekonomikalyq dәuletin qatty oisyratty.

Ásirese otarlaudyng ýshinshi kezeni qatty zalal  tiygizdi. Búl shaqta ishki Reseyding jer daghdarysyn sheshu maqsatymen, әri «jabayylar jerin kórkeytu» ýshin patshalyq Qazaqstangha lek-legimen pereselender kóshin tókken edi. Osy orys kóshi mýddesine qazaqtan tartyp alynghan jer kólemi 1916 jylgha deyin 40.647.765 desyatina bolghan-tyn. Búl mólsher barlyq shúrayly, ómir sýruge qolayly jerler aumaghynan asyp ketken-di. Al shúrayly jerler kýlli qazaqtyq territoriyanyn  besten birinen de az mólsherde-tin. Jer komissariatynyng mәlimeti boyynsha – barlyq jer aumaghy 202.962.345 desyatina, onyng ishinde jaramdy jer kólemi 38.170.000 desyatina edi.    

«Pereselen tolqynynyng qysymymen qazaq búqarasy...  shóbi jútan, suy az, qúmdauyt jerlerge yghysugha mәjbýr boldy. Osy apatty  sayasat Ólke ekonomikasyn tez qúldyratty.  Eger ótken ghasyrdyng 70-shi jyldary bir qazaq sharuashylyghyna 59 bas maldan kelse, 1914–1915 jyldary pereselen qozghalysynyng artuymen búl sifr 25–26 basqa sheyin tómendedi», – dep kórsetti narkomzem Gh. Álibekov. 

Jerdi qogham mýlkine ainaldyru jónindegi alghashqy kenes zany  men jerge ornalastyru turaly ereje «azamat soghysy, asharshylyq, QKSR-de eshqanday qarjynyng bolmauy jaghdayynda bolymsyz ghana nәtiyje berdi». 

Búl shaghyn nәtiyje derekteri mynanday: el-júrttyng biraz bóligi 1920 jyldan 1923 jylgha deyin 215.178 des. jerge ornalastyryldy. 1923 jәne 1924 jyldary júmys Jer Kodeksi men 1924 jyldyng 17 sәuirindegi Ereje boyynsha jýrgizildi de,  jobalarda jәne is jýzinde memleket esebinen 2.512.609 des., halyq esebinen – 2.815.522 des., barlyghy – 5.543.309 desyatina jerge ornalastyryldy. 

Jýrgizilgen is sharalarynyng oidaghyday ong nәtiyje bermeu sebepteri, halyq komissarynyng taldap kórsetui boyynsha, mynanday: a) qazaq jerin syrttan kóship kelip otarlau jalghasyp jatyr; ә) otarshyldyq sayasattyng qaldyqtary әli ketirilmegen; b) eng jaqsy jerlerdi pereselender basyp alghan, kazak-orys túrghyndary keng alqapty paydalanuda; v) jergilikti jerde jýrgizilip jatqan júmystar ortalyqta ýilestirilmegen, kóbine ortalyq jerdi is jýzinde paydalanyp otyrghandargha bekitip,  eng tәuir jerlerdi búrynnan túratyn pereselenderge kesip beru  jaghynda; g) jerge ornalastyru haqynda jýzege asyrylyp jatqan sharalar – túrghyndardyn  qúqyqtyq sanasyn jerdi zang boyynsha paydalanu qajettigin sezinetindey etip  oyatugha jәrdemdespedi.

Mal sharuashylyghy Qazaqstannyng qatal tabighatyna shydas berip,  payda tabatynday damiy  alu ýshin – jer qatynastaryn dúrys retteuding manyzy zor bolmaq. Osy rette halkom Gh. Álibekov kýlli aumaqty jaratylysy men ekonomikalyq nyshandaryna qaray: «eginshilik-malshylyq» jәne tek «malshylyq», sonday-aq tek «kóshpendi malshylyq» audandargha bólu tәrtipterin bayandady. Jermen qamtamasyz etu normasy qalay jasalatynyn týsindirdi. Sosyn jerge ornalastyrudyng negizgi mindetin: «qazirgi júmys istep túrghan mal baghu jәne mal baghu-egin egu sharuashylyqtarymen shúghyldanatyn qojalyqtargha – órkendeuine әri ekonomikalyq túrghyda nyghaiyna qajet jaghdaylar jasau»  dep esepteytinin aitty.

Osy orayda Jer komissariaty  oryndaluy qajet sharalar retinde mynalardy atady (olar sezd qararymen zandastyryldy): a) jappay jerge ornalastyru aumaghyna barlyq pereselen uchaskelerin qosu, búl rette olardyng kósh jolynda jatqandarynyng qonystanushylargha tolghan-tolmaghanyna qaramau; ә) 1924 jylghy 17 sәuir Erejesining kýshi jýrmeytin pereselen uchaskelerinde otyrghan túrghyndardy óz uchaskelerining 1917 jylgha deyin belgilengen sheginde, qosymsha jer kesip bermey  ornalastyru; b) syrttan kóship kelushilerding jәne QKSR-degi ishki qonys audarushylardyng «qazaqtyng paydalanuyna jatatyn jaqsy jerlerdi jәne kazak-orys territoriyasyn» óz betterimen basyp alularynan saqtanu ýshin – óz betterinshe qonystanudy doghartu, 1922 jylghy 31 tamyzdan keyin  óz betimen  kelgenderdi jer-qojalyq beru sharalarymen qamtymau; v) QKSR-ding barlyq audandaryndaghy qazirgi kezde qolda bar, sonday-aq  anyqtalghan bos jәne artyq jerlerding bәrin – 1924  jylghy 17 sәuir Erejesimen әreket etuge jatatyn,  jerge ornalastyrudyng birtútas qory dep esepteu.

Sosyn bayandamashy osy qordy josparly týrde paydalanu  retterin bayandady. Sonday-aq, mejelenip Kirresrublikagha (Qazaq Respublikasyna) qosylghangha  deyin Týrkistan Respublikasynyng Jer komissariaty júmys jýrgizgen oblystarda býginde VSIYK-ting Erekshe Komissiyasy әreket etip jýrgenin, әri onyng mýldem ózinshe, Qazjerkom josparymen ýilestirmey júmys jýrgizuin jalghastyryp otyrghanyn aitty. Qazaq Respublikasy Jer komissariatynyn  jerge ornalastyru sharalaryn birtútas josparmen  jәne birtútas apparatpen iske asyrmaq niyetine, Qazaq Respublikasy narkomynyng moyyndauynsha, «Erekshe komissiya tarapynan narazylyq kórsetilude, al ondaydy oryndy dep sanaugha bolmaydy».  

 QKSR Jer jónindegi halyq komissary Gh. Álibekov tym júmsaq aitqan-dy, is jýzinde  Býkilresey Ortalyq Atqaru Komiytetinin  (BROAK-VSIYK) Erekshe komissiyasy qazaqtyng últtyq memlekettigining irgesin shayqaltu sharalaryn qarastyryp jýrgen. Búl reseylik komissiyanyng Qazaqstangha berilgen oblystarda júmys isteu ýshin qúryluynyng ózi Qazaq Respublikasyna odaqtyq mәrtebe bermeu sebepterining birine jarqyn mysal. Negizgi maqsat –  qazaghy kóp aimaq  retinde Týrkrespublikadan Kirrespublikagha bólinip qosylghan oblystarda jerge orystardy tezdetip ornalastyru-tyn.  1920 jyly Týrkmaydan Sayasy bólimining uәkili D. Furmanovtyng Qytaydan Jetisugha oralghan bosqyn qazaqtardy óz jerine qayta qonystandyrugha – ol jerlerge sharualar egin egip qoyghan degen jeleumen kedergi keltirgenindey, endi sol ónirde orys avtonomiyasyn úiymdastyru arqyly, qazaqtyng derbes el boluyna ortalyqtyng tosqauyl qong bolatyn.

BROAK  Erekshe komissiyasynyn  Jetisuda orys avtonomiyasyn qúru jospary qaghaz jýzinde qaldy. Biraq, kýni býginge deyin sol jospar ghylymda tiyisti dәrejede qarastyrylghan joq (múny prof. M.Q. Qoygeldiyevting әdil atap kórsetkenin aitu kerek).  Degenmen qolda bar az mәlimetpen-aq alghashqy  qorytyndyny jasay beruge bolady. M.I. Kalinin syndy «Býkilodaqtyq aqsaqaldyn» ózi múryndyq bolghan sol sharuanyng jalpyimperiyalyq túrghyda orys mýddesi ýshin oilastyrylghany aiqyn.

Eldi Stalin basqaryp otyrdy, al ol «әlemdik sosialistik revolusiya iydeyasyn Resey imperializmining dәstýrleri men orystardyng últtyq mýddesine beyimdeu» (Z. Validi) niyetinde-tin. Ony qúpiya polisiya órmegimen tiyanaqtalyp-qamtamasyz etilgen sheber sayasatkerligimen jýzege asyru jolyna, 1923 jylghy últ qyzmetkerlerimen ótkizilgen Tórtinshi keneste, aldyn-ala tútqyngha alynghan kórnekti tatar kommuniysi Mirsaid Súltanghaliyevtin   «isin» talqylatyp,  ýlgi bolarlyq sabaq etip ótkizu arqyly,   birjolata týsken-di.

Alayda Qazaqstan sayasy basshylyghy BK(b)P-nyng «dana jetekshiligine» senetin. Sol sebepti, Besinshi qúryltay qyzu talqylap, birauyzdan qabyldaghan qararlardyng ómirge engiziluine «agha ókimetting kedergi jasauyna kóndige almady. Ortalyqtyng «ini» ókimetten halyqty jerge ornalastyru tәrtibi jónindegi óz sheshimine ózi ózgertu engizuin talap etuin – uaqytsha týsinbeushilik tәrizdi úqty. Rúqsatyn tózimdilikpen tosty.

Búl jayynda, atalmysh qúryltaydan tórt aiday ótkende ómirge kelgen myna bir sayasy qauly syr shertedi. Jerge ornalastyru mәselesi BK(b)P Qazaq ólkelik komiytetining 1925 jylghy 12 tamyzda ótken Burosynda talqylandy. Ólkekomnyng ekinshi hatshysy S. Qojanov «Jerge ornalastyru turaly» arnayy bayandama jasady. Besinshi Býkilqazaq sezi qararlarynyng jerge ornalastyru júmystaryna qatysty bóligi oryndalmay jatqanyna alandaushylyq bildirildi. Sosyn, onyn  bayandamasy boyynsha buroda mynanday qauly qabyldandy: «a) Býkilreseylik Ortalyq Atqaru Komiytetinde Qazaq Kenestik Sosialistik Respublikasynyng jappay jerge ornalastyru jónindegi  perspektivalyq jospary bekitilgenge sheyin 5-shi Kýlliqazaqtyq Kenester sezi men QazOAK qabyldaghan jer mәselesi boyynsha sheshimderge eshqanday alyp tastau, týzetu jәne tolyqtyrular engizilmesin; b) Atap aitqanda, óz betinshe kóship kelgen qonys audarushylargha baylanysty 5-shi Kýlliqazaqtyq Kenester sezi belgilegen merzim – 1922 jylghy 31 tamyz saqtalsyn. 1922 jylghy 31 tamyzdan keyin kelgen barlyq óz betterimen qonys audarushylar QKSR-ding barsha aumaghynda jerge ornalastyrylmaytyn bolsyn; v) QKSR-degi  jerge ornalastyrumen shúghyldanatyn barlyq mekemelerdi bir organgha – Qazaq jerhalkomatynyng (Kaznarkomzem) Jerge ornalastyru basqarmasyna meylinshe shapshang baghyndyru turaly mәseleni BROAK aldyna ýzildi-kesildi qong QazOAK-ke úsynylsyn».

Besinshi qúryltay tújyrymdaghan últtyq-memlekettik mýddeni qorghaugha baghyttalghan búl sheshim de oryndalghan joq.

5.

1925 jylghy qyrkýiekte BK(b)P Qazaq ólkelik úiymyn basqarugha F.I. Goloshekin jiberildi. Qazólkekom basshylyghynyng Besinshi qúryltaydan keyin auystyryluynda, әri birinshi basshynyng Ortalyqtan keluinde mәn bar. Óitkeni Qazaqstan Kenesterining Besinshi qúryltayynda últ qayratkerleri qazaqtyng memlekettik mýddelerin erkin kóterip, eleuli sheshimder shyghartqan-dy. On-solyn tanityn, zerdeli, iri sayasy qyzmetkerler ekendikterin, memleketti ózderi basqarugha qauqarly ekendikterin kórsetken. Alayda, soghan qaramastan, jetekshi syrttan әkelindi. Demek, tarihy Besinshi sezd tabighaty ortalyqqa únaghan joq. Búghan onyng jergilikti halyqty birinshi kezekte jerge ornalastyru jayyndaghy manyzdy sheshimderining oryndalmauy dәlel. Ári, jibergen basshysy – patsha otbasyn óltiru syndy qúpiya tapsyrma oryndauymen danqy shyqqan, shash al dese bas alatyn kәnigi bolishevik bolyp shyqty. Búl eki arada astyrtyn baylanys bolghany kýmәnsiz.  

Áytse de, patsha zamanynan ózekti  jer-su  mәselesin qaytkende sheshu ýmitin ýzbesten, qazaq sayasatkerleri F. Goloshekin ótkizgen ýlken partiya forumynda da últtyq memlekettilikting osynau týiindi shartyn batyl da dәiekti qorghady. Tiyisti, zandy qarar qabyldatty. Biraq bolishevizmning qiytúrqylyghy aluan qyrly, sonyng biri – únatpaghan isin siyrqúiymshaqtatyp sozyp baryp qúrdymgha ketiru.  Al F. Goloshekin onday tәsildi jete mengergen. Ol qazaqtyng últtyq memlekettigining jer-su orayyndaghy kórinisine qarsylyghyn birden sezdirmey, biraq, bolisheviktik qulyqpen, óz degenin tez-aq jýzege asyrdy.

1925 jylghy 1–7 jeltoqsanda ótken BK(b)P Qazaq ólkelik úiymynyng 5-shi konferensiyasy ótken belesti «tariyhqa qazaq jerin jinau kezeni jәne qazaq memlekettiligin úiymdastyru salasyndaghy alghashqy qadamdar retinde kiredi» dep atady. Sosyn «jerge ornalastyru salasynda – birinshi kezekte túrghylyqty halyqqa, әsirese otyryqshylyqqa auysa bastaghan kóshpendilerge qatysty mindet qoi kerek. Sonymen bir mezgilde últtyq azshylyqtyng otyryqshy enbekshil sharua  túrghyndarynyn, әsirese onyng kedey jәne ortasha bóliginin  tilekteri nazardan shygharylmasyn», – degen qauly aldy. Jetkilikti dәrejede әdil, basqa halyqtyng da mýddesin kemsitpeytin osy qauly Goloshekinning bolisheviktik aila-amaly saldarynan   oryndausyz qaldy. Al bertingi partiya shejireshileri ony – 5-shi ólkelik partiya konferensiyasy «jerge ornalastyru isin últyna qaray kezektestirip jýrgizu kerek degen qate qauly aldy», – dep, ashyqtan ashyq búrmalay  baghalady.

«Qazaqstannyng barlyq partiyalyq-memlekettik mehanizmin basqarugha Moskva qoyghan Goloshekinnin»   osy oraydaghy bir isin kenes baspasózi negizinde, alys Fransiyada otyrghan M. Shoqay bylay týsindirdi: «Qazaqstan SIYK-i ózining kópshiligi qazaq bop tabylatyn «basshylyghymen» 1926 jyly mynanday sheshim shyghardy: Qazaqstangha 1925 jylghy 31 tamyzdan keyin óz betimen kóship kelgen orystar jerge ornalastyru kezinde, osy sheshimge sәikes, jer alu qúqynan airylatyn. Olar ne keri oralugha tiyis, nemese jerdi jalgha alu haqyna razy boluy kerek-tin. Búl rette olar jerdi Qazaqstan ýkimetining ózinen jalgha alu kerek edi, sóitip osynday rette qúddy «jekemenshik-kapitalistik qanau» mýmkindigine oryn qalmaytyn-dy. SIK sheshimi Qazaqstannyng 5-shi partiyalyq konferensiyasynyn, yaghny respublikanyng jogharghy zang jasaushy organynyng diyrektivalaryna negizdelgen bolatyn.

Goloshekinge búl sheshim únamady. Biraq, dep moyyndaydy Goloshekiyn, «eger men qarsy shygha qalsam, onda bir de bir qazaq dauysyn ala almaghan bolar edim». Endi sózdi Goloshekinning ózine bereyik: «Men azdap qulyq jasadym da, komissiya qúru kerek dedim. Kelisti. Biraq komissiya mәjilisine barar aldynda Álibekov joldasty, basqalardy shaqyryp aldym da, ne mәsele ekenin týsindirulerin súradym. Mynanday jәit anyqtaldy: SIYK-ting (óz betimen kóship kelgender jónindegi) sheshimin oryndau barysynda orystardyng 40–50 myng otbasyna ne keri kóshuge, nemese jerdi jaldap alugha tura keledi eken... Sosyn, komissiya mәjilisine kelip, men bylay mәlimdedim: «Joldastar, búlaryng ótpeydi. Orystardyng 200 myng adamyn keri kóshirip jibererliktey – senderding qaruly kýshtering bar ma? Olardyng qaytadan óz oryndaryna qaytarylu shyghynyn kóteretindey – senderding aqshalay qarjylaryng bar ma?»

Goloshekinge «qazaq enbekshileri taghdyrlarynyng jetekshileri» qalay jauap berdi deysiz ghoy? Goloshekin arsyzdyqpen: «Olar úyaldy... Mening dәiekterimmen kelisti... Únamsyz sheshimning kýshin joydy...» – dep әngimeleydi».

F. Goloshekin Besinshi partkonferensiyanyng jogharyda mәtini keltirilgen, tarihy әdildigi kýmәnsiz, respublikadaghy basqa últ ókilderin kemsitpeytin sheshimin oryndalmaghan qalpy qaldyrdy. Aqyry Altynshy konferensiyada jana qararmen búzdy. Ol jayly M. Shoqay jasaghan taldaugha molyraq kónil bóluimiz – Europadaghy sayasy emigrant-qayratkerding der kezinde, sol shaqta qolyna týsken gazet materialy negizinde, syny kózqarasyn dәl tújyrymday alghandyghyn atau qajettiginen tuyp otyr.

Sol da, odan da basqa sayasatkerler pikirleri de, eng bastysy, qújattardyng týpnúsqalary qoldarynda bola túra, ózderine qajetterin tarihy konteksten júlmalap bólip alyp, ózderinshe teris mәn beru, búrmalap týsindiru – ókinishke qaray, partiya tarihshylarynyng ýirenshikti әdeti bolghanyna osy orayda taghy bir nazar audaru lәzim: «Kýn tәrtibindegi mәselelerding bәrin partiya sayasaty ruhynda sheshken konferensiya, – dep jazdy, mәselen, toqyrau zamanynyng kenestik ghalymdary «Qazaqstan Kommunistik partiyasy tarihynyng ocherkterinde», – biraq, jerge ornalastyrudy últtyq belgi boyynsha kezektestiru turaly qateligi asa teren, lenindik últ sayasaty prinsipterine jәne jerge ornalastyrudaghy taptyq kózqarasqa qayshy núsqaudy qabyldady...»

Osy qorytyndyny sol 5-shi konferensiyadan keyin әldeneshe ondaghan jyldar ótken bergi zamanda-aq jasap otyrghan Qazaqstannyng partiya tarihy instituty ghalymdardyng myna shyndyqty bilmeui mýmkin emes:  «Qazaq jarly-jaqybayynyng tragizmin jәne kenes ýkimetining kýlli arsyzdyghyn týsinu ýshin mynany bilu kerek – patsha rejiymi kezinde qazaq halqynan 40 mln. desyatina shamasyndaghy eng jaqsy jer orys pereselenderi paydasyna tartyp alynghan bolatyn, soghan baylanysty kenes ýkimeti últ-azattyq revolusiya atynan, «әlemdik revolusiyashyl proletariat» atynan bylay dep uәde bergen: qúlaghan rejimning jer jónindegi әdiletsizdigi týzetiletin bolady, qazaqtargha tartyp alynghan jer qaytarylady, qazaq jerlerine pereselender jiberilmeydi...» Alayda BK(b)P Ortalyq Komiyteti óz emissary Goloshekinning qolymen onday  uәdening barshasyn tәrk etti.  Respublikanyng sayasy basshylyghy Qazatkomnyng jogharyda atalghan sheshimin F. Goloshekin aitqanday «úyalghanynan» ózgertti dey almaghan bolar edik. «Joq, – deydi M. Shoqay da, – «qazaq enbekshilerining jetekshilerin» «ar-úyat» emes, qorqynysh biyledi, óitkeni olarda Goloshekin aitqan basty argument: ózining últtyq qaruly kýshi joq bolatyn, ol әli de joq...»   

Ádilet túrghysynan aitu kerek – últtyq memlekettik qúrylym tetikterining biri – respublikanyng qaruly kýshin  jasaqtaudaghy birli-jarym rabaysyz qadam Besinshi sezde sóz bolghan-dy.

Istelgen az sharuanyn  biyik maghynasyn salystyrmaly týrde tanytu maqsatynda – tariyhqa sholu jasalghan: «Patsha ýkimetining qazaqtardy әskery qyzmetke shaqyrmaghany barshagha belgili, – dedi S. Mendeshev ýkimet júmysy turaly esebinde, – biraq búdan patsha ýkimeti qazaqtardy qauip-qaterge úshyratqysy kelmedi dep oilamau kerek, ol qazaqtardy qarulandyrudan qoryqty, sodan, patsha uaqytynda qazaqtardy әskerge shaqyru mәselesi kóterilgen shaqtyng bәrinde,  qazaqtardy әskery qyzmetke alugha qarsylar әrdayym:  eger qazaqtyng jas búqarasyn qarulandyrar bolsaq, ol qarudyng kimge qarsy baghyttalary belgisiz bolar deytin. Patsha ýkimeti... qazaqtardy otar qúldary sanatynda ústaugha tyrysatyn».

Odan bayandamashy «últtyq әskery qúramalar turaly» sózin qazaqtardyng Qyzyl Armiya qataryna azyn-aulaq óz erikterimen kirgen sәtteri bolghandyghymen sabaqtady. Biraq «Alashorda» Halyq Kenesi qúrghan is jýzindegi últtyq qúramalar jayynda júmghan auzyn ashpady. Ol, әriyne, mýmkin emes te jәit edi. Sebebi, «Alashtyng Oiyldaghy atty polky» tuynyng 5-shi sezd sahnasyna ilinuin (múny әigili «Ómir mektebinde» S. Múqanov kuәlandyrady) angharyp qalghan qazaq bolishevikteri qúryltay ashylardyng aldynda  ýlken dýrbeleng tughyzghan. Sodan da bolar, tek «qazaq últtyq bólimshelerining Kenes Odaghy qaruly kýshteri qúrylysynyng jalpy jýiesine kiretinin» aitty. Sosyn «18-shi jayau әsker komandalyq qúramynyng mektebi ózgertilip, Qyzyl Armiyanyng komandalyq qúramynyng KirSIK atyndaghy 8-shi últtyq  mektebi» bolghanyn, oghan 119 jas qazaq qabyldanghanyn, qazaq bólimshelerin odan әri de qúra beru jónindegi júmys jalghasa beretinin bayan etti.

Búl, jalpy Qyzyl Armiya qúrylymy ishindegi derbestigi joq  әskery oqu oryny, shynynda, bolymsyz nәrse edi. Goloshekinning ony shybyn shaqqan qúrly kórmeytini anyq-tyn. Sondyqtan da M. Shoqaydyn: «Qazaqstandaghy jer mәselesi «proletar memleketinin» jogharghy organdarynyn... tilegimen emes, «qaruly kýshpen» qorqytu arqyly sheshiledi... Goloshekinning sózderin shúqshiyp oqynyz  da aitynyz: qazaq enbekshilerining taghdyry kimning qolynda? Arifmetikalyq sany kópting qolynda ma, әlde pighylyn Mәskeu ýkimetining «qaruly kýshterimen» dәiekteytin jalghyz Goloshekinning qolynda ma?» – degenderi qazaq qasiretining týp-tamyryn, Qazaqstan sayasy basshylyghy erkining mýmkindigi   óte-móte shekteuliligin tanytady.

Degenmen, últtyq memlekettik ýshin kýres baghytynan qazaq qayratkerleri halyq sharuashylyghyn qalpyna keltiru dәuirining songhy jylynda, yaghniy  1925 jylghy F. Goloshekin biylikke kelgen kezde, birden taya qoyghan joq.   Últtyq mýddeni kýittegen kýresting taghy birer әlsiz serpilisteri Ortalyq   emissary aldynda da kórinis berdi. 

Qazólkekomnyng 1925 jylghy  19 qazandaghy Burosynda  Qazaq Respublikasy territoriyasynan Orynbor guberniyasyn bóluding naqty júmysy qaraldy. Qyzu talqylau ýstinde buro mýsheleri VSIK komissiyasynda júmys istep qaytqan Ólkekom jauapty hatshysy Filipp Goloshekin men buro mýshesi Smaghúl Saduaqasovtyng is nәtiyjelerine narazylyqtaryn jasyrmady. Sonda Qojanov, tabandy týrde talap etui nәtiyjesinde, óz pikirin «Ayryqsha qabyldatyp», hattamagha qosa tirketti. Sol erekshe pikir mәtinimen tanysayyq:

«Qojanov joldastyng úsynysy.  QKSR-ding barlyq shet aimaqtarynda bayqalyp otyrghan, últtyq azshylyq (orys, ózbek jәne basqalar) tarapynan bólinuge úmtylu qozghalystary shyghuyna jәne osy qozghalystyng ekonomikalyq mәni jóninen manyzy әrtýrli qalalardy qamtuyna baylanysty,  sonday-aq olardyng talaptaryn mәselening artyn oilamastan bayqamay qanaghattandyrudyng – QKSR-ding barlyq  úiystyrushy-ekonomikalyq ortalyqtarynan airyluyna, әri Qazaqstannyng ózining memlekettik birlik retinde is jýzinde tarauyna әkep soghuy yqtimaldyghyn eskere otyryp, Ortalyq Komiytetten mynany eskeru súralsyn: Orynbor guberniyasymen shekara mәselesi jәne basqa audandardaghy últtyq azshylyqty bólip shygharu mýmkindigi, eng bastysy, QKSR-ding últtyq respublika retinde memlekettik sipatpen ómir sýruin bekem qamtamasyz etu  túrghysynan qaralatyn bolsyn».

Osyndaghy payymdar, biylik nazaryn últtyq memlekettilikting basty shartyna núsqauymen,  býgin de nazar audararlyq.

6.

1925 jylghy  6 qantarda Kompartiyanyng Kirobkom burosy QKSR-ding Ózbekstandaghy ókili etip Sanjar Aspandiarovty, onyng orynbasary lauazymyna Temirbek Jýrgenovti úsynghan bolatyn. Biri kezinde Týrkistan Respublikasynyng kórnekti partiya jәne memleket qayratkeri bolghan, ekinshisi búdan búryn sol Týrkrespublikadaghy Qazaq Respublikasynyng ókili bolyp istegen osy eki azamat Ókildik qyzmetin jana jaghdayda jolgha qoyda edәuir enbek sinirdi. Aqyry, sol jylghy 30 qarashada ótken Qazólkekom burosynda, T. Jýrgenov Qazaq Respublikasynyng Orta Aziyadaghy ókildigi atynan bayandama jasap, ekonomikalyq mejelenu nәtiyjelerin әngimeledi. Sosyn, jikteu jýrgizilgennen keyin Qazaqstan shekarasynan tys qalghan ortaaziyalyq qazaqtar jónine toqtaldy.

Orta Aziya respublikalary aumaghyndaghy qazaqtardyng kóbi Ózbekstan sheginde túratyn. Ókildikting óz tarapynan jýrgizgen statistikalyq esepteri boyynsha: «Zaravshan oblysynda 200 mynday jәne Tashkent oblysynda da 200 mynday qazaq bar. Zaravshan oblysyndaghylar – kóshpendiler, al Tashkent oblysyndaghy qazaqtar – otyryqshy-jer óndeushiler, ózbektermen birdey intensivti sharuashylyq jýrgizip, eginshilikpen shúghyldanady». Tashkent oblysyndaghy qazaq qojalyqtarynyng ekonomikalyq ýles salmaghyn Ókildik  Zaravshan oblysyndaghy qazaq qojalyqtarynyng ekonomikalyq  salmaghynan góri qúndyraq әri joghary dep esepteydi.

«Zaravshan oblysynda bizding qatysuymyzben avtonomiyalyq qazaq audany qúryldy, – dep habarlady T. Jýrgenov. – Al Tashkent oblysyndaghy qazaqtardyng qúqyqtyq ahualyna kelsek, onyng (qazaq qojalyqtarynyng ekonomikalyq ýles salmaghy eleuli bola túra) dúrys jaghdayda emes ekenin aitugha tiyispiz».

Sosyn Orta Aziya respublikalarynda túratyn qazaqtardyng óz tirshilikterinde boy kórsetken әr mәsele boyynsha QKSR Ókildigine jýgirip keludi әdetke ainaldyrghanyn әngimeledi. Solaryn olar әli jalghastyruda. Qyzylordagha da baryp jýr. Ózderi ýshin qolaysyz  әrtýrli jaghdaydan qorghanu ýshin solay etedi. Ekonomikalyq jәne territoriyalyq jikteu ótse de, sóitip olar búrynghyday, ómir sýrip túrghan kýii, ózge respublika territoriyasynda qalyp qalsa da, solay etude. Óitkeni ol jaqtardaghy qazaqtarda kýni býginge deyin  mynanday ózgermeytin oy bar: últy qazaq eken, demek olar Qazaq Respublikasynyng azamaty.

Búl mәselege ózbekter de solay qaraydy. Ókildikting oiynsha, osy mәseleni retteuding eng jaqsy joly retinde – Ózbek KSR Tashkent ýiezining qazaqtaryn jeke әkimshilik edinisagha bólu dúrys bolar edi. Osy esep berip otyrghan kezende, yaghny 1925 jyl boyyna  Ókildik aralasyp sheshken sharua – qazaqtardyng ózderi ómir sýrip jatqan  ýiezderindegi Ózbekstannyng kenes jәne partiya organdaryna proporsiyaly týrde ókilderin jiberulerine mýmkindik berilui.

Qazaq Respublikasy territoriyasynda túratyn ózbekter turaly Josparlau komiytetining bastyghy Abylay Serghaziyev әngimeledi, olardy ekonomikalyq-aumaqtyq derbes edinisagha bóluding mýmkindigi joqtyghyn aitty. «Bizding territoriyadaghy ózbekter shashyranqy, – dedi ol. – Mәselen, Áuliye-Ata, Týrkistan, jәne Shymkent  audandarynyng bir bólikterinde shashyrap, qazaq búqarasynyng ara-arasyna tamshylap sebilgen syqyldy bop jatyr. Sondyqtan olardy aumaqtyq jәne ekonomikalyq túrghyda biriktiru – is jýzinde qiyn».

Týrkrespublikada jauapty qyzmetter atqarghan, ondaghy jaghdaydy jaqsy biletin, әri Ókildik mindetterin jýzege asyrugha qatysqan A. Serghaziyev odan әri, Buro mýsheleri aldynda  Orta Aziyadaghy  qazaqtardyng shoghyr-shoghyr bop túryp jatqan  búqaralyq top ekenin dәleldep aitty. Olar bir-birimen tyghyz baylanysqan jaghdayda ómir sýrude. Ózbek búqarasy ishinde taryday shashylyp jatqan joq. Solay dey kele, mejeleu nauqany saldarynan Ózbekstan aumaghynda ata qonys, jer-suymen birge bólinip qalyp qalghan qandastar jayyn, T. Jýrgenovting aitqandaryna qosymsha dәlel retinde, bylay sabaqtady: «Qazaqtar tútastanyp, ortalyqqa qaray synasha súghyna qonys tepken. Ári is jýzinde Tashkent qalasyn qorshap jatyr. Eger osy mәselege últtyq nyshan túrghysynan kelsek, qala týbindegi audannyng 70 myng halqy tek otyryqshy bop otyrghan qazaqtardan túratynyn kóremiz. Jәne ekinshi jaghynan, Tashkent  manynda 120 myng kóshpendi qazaq bar. Barlyghy bir audanda 200 mynday qazaq  túr. Sosyn olarmen qatar bizding qyrghyzdar men qazaqqa tuys qúramalar túrady, olar ózderin bizding keybir jauapty qyzmetkerlerding ýgitimen ózbekpiz dep ataghan. Qalay etkenderin, olar qyrghyzdardyng bir bóligin de ózbek dep jazghyzdy».

Bolishevikter Orta Aziyany jikteu ýshin qoldap tughyzghan últshyldyqty ózbek belsendileri  óz taypalastarynyng mólsherin jasandy týrde ósiruge útymdy paydalandy. Sóitip, tar últshyldyqqa úrynyp, basqa týrki tuystarynyng da teng dәrejede damuyna septesudi oilay qoymady. Sol mәsele, mine, resmy týrde Ólkekomnyng jana basshysy, Ortalyq Komiytetting senimdi ókili F. Goloshekinning aldynda qozghaldy. Is jýzinde qazaqtardyng tarihy atamekeni bólshektengenine núsqaldy. Osy uaqytqa deyin Qazaq ókimetining Ózbekstandaghy Ókildigi qolynan kelgenshe nazar audaryp keledi: «Búharada  kóshpendi qazaqtar bir aumaqta shoghyrlanyp túrady. Ókildik olardy derbes audangha úiymdastyryp-biriktiruge qol jetkize aldy». Aldaghy kezde «Tashkent oblysynda últtyq belgisi boyynsha eki derbes ýiezdi jeke әkimshilik birlikke bólip, tikeley Tashkent oblatkomyna  baghyndyrugha bolar edi». Al búghan Qazaqstan basshylyghynyng qamqorlyghy qajet.

Alayda búl úsynystardyng bәri Ortalyq emissarynyng nazaryna ilikpedi. Onyng mәseleni sheshe qoyayynshy degen qúlshynysyn tudyra almady. Qazaqstanda qalauynsha әreket etuine Ortalyq Komiytet tarapynan púrsat alghan bolishevik Goloshekin últtyq qayratkerlermen sanasudy qaperine de almaghan dep sanaugha tolyq negiz bar. Ol qazaq qyzmetkerlerining últtyq memlekettilik ýshin kýresin óz mәninde elegen  emes. Qayta, esebin tauyp, oghan teris sipat berip jýrdi. Ózi kelerden birneshe ay ghana búryn ótken Qazaqstan Kenesterining 5-shi Kýlliqazaq sezi qararlaryn oryndau qajettigin eshqashan kótergen joq. Kerisinshe, sezd qabyldaghan jerge ornalastyru haqyndaghy asa manyzdy sheshimdi kópe-kórneu joyghyzumen shúghyldandy.

7.

 

Degenmen ortalyqtaghy  partiya-kenes biyligi men onyng emissary Goloshekin qazaq jeri men el-júrtyn bir shanyraq astyna jinaghan túnghysh qúryltaydyng tәuelsiz el mýddesin kózdeytin kóp sheshimining ishinen bireuin moyyndady. Ol shyn mәnindegi tarihy sheshim  bolatyn. Tarihy sheshim retinde qúnyn eshqashan joymaytyn qújat. Qabyldanuy Súltanbek Qojanov esimimen tyghyz baylanysty  sol qauly ómirge tómendegidey jolmen kelgen edi...  

Qazaq Ólkekomynyng ekinshi hatshysy, sezd delegaty S. Qojanovtyn  Besinshi qúryltaydaghy tarihy úsynystary qalay tughanyn kenestik qúpiya polisiya jýrgizgen tergeu materaldary syr shertedi:  «Sezd ayaqtalugha taqalghan, – dep kórsetti Últ teatrynyng negizin salyp, túnghysh jetekshisi bolghan Dinmúhamed Ádilov OGPU tergeushisine 1928 jyldyng sonynda bergen jauaptarynda. –  Ýkimetting Aqmeshit qalasyna kóship keluine baylanysty, onyn  atyn ózgertu mәselesi kóterildi. At oilastyra bastadyq. Qyzylorda degen ataudy әueli Qojyqov (Qonyrqoja Qojyqov, 1917 jylghy Týrkistan-Qoqan   avtonomiyasy qayratkerlerining biri, sol shaqtaghy kenes qyzmetkeri, bayyrghy aghartushy, tarihshy-ghalym – B.Q.) oilap tapty... qos esim, eki jaqty da qanaghattandyrady dedi. «Qyzyl»... bolishevikterge únaydy, al «orda» – últtyq atau. Osylay ataghanda eki jaqtan da talas tumaugha kerek». Búnday dәiektemege bәrimiz kelistik... Sodan keyin Qojanov pen biz sezge kettik. Qojanov prezidiumgha shyqty da, ózine kezekten tys sóz alyp, úsynystar engizdi: birinshi úsynysy – «Kirgiz (Qyrghyz) Respublikasyna» «Qazaq Respublikasy» dep qayta at qoy, ekinshisi – Aqmeshit qalasynyng atyn Qyzylordagha almastyru. Sezd eki úsynysty da birauyzdan qabyldady».

Besinshi sezding stenografiyalyq esebine qaraghanda, Súltanbek Qojanov shynynda da úsynystaryn «ssenariyden tysqary», biraq orayyn keltire jariya etken. Qúryltay tiyisti organdardy saylau mәselesine kósher aldynda, tóralqa úsynysy boyynsha, Qazaqiyanyng barlyq enbekshilerine sezding ýndeuin qabyldamaq bolady. Tóraghalyq etushi ýndeu mәtinin oqyp shyghady. Delegattar ony qyzu qol shapalaqtap quattaydy. Osy kezde Qojanov sóz alady da bylay deydi:

«Bizde osy uaqytqa deyin bir týsinbestik bop túr. Kirgizder ózderin qazaqpyz dep ataydy. Múny olar orys kazaktarynan kóshirip alghan joq, baghzy zamannan qazaq dep atalatyn.  Kóshpendilerding alghashqy odaghy qazaq delinetin, sondyqtan orys kazaktary osy ataudy ózderine bizden kóshirip alghan dep oilaugha bolady. Endi qazaq – «qazaq» degen sózding orysshasy «kirgiyz» bolar dep oilaydy.  Deklarasiyada «Kirgiz Respublikasy» dep aitylghan, al Toqjigitov joldas ony oqyghanynda «Qazaq Respublikasy» dep atady, yaghny búl – audarma. Búl eskilikting qaldyghy ekenin biletindigimizden, múny zertteu kerek.  Bәlkim tәrjimashylar,  otarshyl  kýshterge jaghynyp, qazaqtardy  osylay ataghan bolar. (Zal kýlip jiberedi). 

Aytpaqshy taghy – kirgizdi (yaghny naghyz qyrghyzdy) qara-kirgiz (qara-qyrghyz) dep te ataydy. Biraq búl qara-kirgiz emes, olardy orystar solay ataghan. Biz jәy ghana qazaqtarmyz, al qyrghyzdardy qazaqtardan ajyratu ýshin olardy qara-kirgiyz  dep ataghan. Endi, bolashaqta kirgizdi qazaq dep, al respublikany Qazaqtiki, yaghny Qazaqstan dep ataudy zandastyru kerek.

Men osy ataudy bekitip, sonshalyqty әdemi emes tanbany juyp tastaudy úsynamyn. Kenesterding Besinshi Býkilkirgiz sezi «qazaq» atauyn kirgiz halqynyng atalymyna jәne «Qazaqstan» atauyn Kirgiz Respublikasyna berudi zandastyrsyn». 

Úsynys qol shapalaqtaumen qarsy alyndy. Qolshapalaq dybysy basylghanda, qúryltay tóraghasy aldymen Qojanov sóilerding aldynda jariya etilgen qújat jobasyn – Sezding ýndeuin dauysqa qoyady. Ýndeu bir auyzdan qabyldanady. Sosyn: «Kelesi úsynys: Kirgiz Respublikasyna – Qazaq Sosialistik  Kenestik Respublikasy dep  qayta at qoy», – dey bergeninde júrt du ete týsip, qol soghyp jiberedi. «Men búl qol shapalaqtaudy osy úsynystyng birauyzdan qabyldanuy retinde úghamyn», – deydi de, tóraghalyq etushi kelesi mәselege kóshedi. «Qazaq SSR-ining ortalyghyn  Aqmeshit qalasyna kóshiruge baylanysty, kezinde respublika SIYK-i Aqmeshit qalasynda Lenin joldas atyndaghy halyq ýiin salu turaly sheshim qabyldaghan edi», – dey kelip, soghan baylanysty atqarylmaq júmystardy jariya etti. «Osy ýiding qúrylysyna bir kirpish qalamaghan bir de bir enbekshi bolmaugha tiyis», –  degen oiymen birge sezding tóralqasy atynan tiyisti úsynys bildirdi. 

Sol qabyldanyp bolysymen,  S. Qojanov taghy da sóz aldy.  Óz úsynysyn aitu ýshin.  «Aqmeshit qalasy patsha ýkimeti jaulap alghangha deyin Aqmeshit atalatyn, – dep bastady ol jana úsynys bildirer sózin. – Patsha ókimeti kezinde graf Perovskiyding qúrmetine Perovsk bop ózgertildi. Revolusiya oghan qaytadan eski atauyn berdi. Búryn qalay atalsa da, ol artta qalghan, qatardaghy júpyny qala bolatyn. Kenesterding Besinshi sezin biz Qazaq Respublikasy ghúmyryndaghy kýrt betbúrys dep sanaymyz. Búl sezdi biz birinshi Sezd dep ataymyz. Búl sezding Qazaq Respublikasynyn  jana ortalyghy Aqmeshitte ótui  de onyng mәnin arttyra týsedi. Sóitip júpyny Aqmeshit qalashyghy Qazaq Respublikasynyng ortalyghyna ainalyp otyr.

Qalanyng mәn-maghynasy auysuyna baylanysty, men osy qalanyng atyn taza qazaqy ataugha ózgertsek degen úsynys engizemin. Búryn handyq qúrylymdardyng ortalyqtary bolatyn, mysaly – Aq Orda deytin. Ataqty han óz ortalyghyn Kók Orda dep ataghan. Al biz óz ortalyghymyzdy Qyzyl Orda dep atay alamyz.  Men  ortalyghymyz Aqmeshitti (Perovskini) búdan bylay – Qyzyl Orda dep ataudy úsynamyn». 

Qyzu qol shapalaqtaudan keyin «Qojanov joldastyng úsynysy birauyzdan qabyldanady». 

Sonymen, barlyq qújattarda «Kirgiziya» (biz onyng sol atalu ruhyn saqtau ýshin Qazaqiya degen balama qoldanudy jón kóremiz) deytin el búdan bylay  «Qazaqstan» dep atalatyn boldy. «Kirgiyz» delinip kelgen halyqtyng dúrys  atauy da ózine qaytaryldy. Ádette ony qazaq tilindegi tarihy әdebiyette «qyrghyz» dep atap-jazyp jýrgenmen, biz múnyng sonshalyqty dúrys bolmaytynyn eskerip, týp maghynasyn saqtaudy qaladyq ta, maqalamyzda oryssha ataluyn qaldyryp otyrdyq. Ári sol Besinshi qúryltaygha deyingi mezgilde de qatynas qaghazdarynyng oryssha kenselik jazularynyng tómengi jaghyna búlar arab әrpimen mýldem qazaqsha jazylatyn-dy. Mәselen «K.S.S.R. (Kirgizskaya Sovetskaya Sosialisticheskaya Respublika) Rossiyskoy Federasiiy... – dep bastalatyn 1924 jylghy kense blankining qazaqshasy sol mandaysha-jarnama astyna arab әrpimen bylay: «Rusiya qúramasy  Tegistik negizde qúrylghan Kenestik Qazaghystan respublikasynyn...» – dep jazylghan. Mine osy «kirgiyz» degen búrmalau búdan búlay  dúrystalyp, «qazaq»  degen tarihy dúrys ataumen  almastyryldy. Jәne atalghan tarihy atalymdardyng óz iyesine qaytaryluyn zandastyru Ýlken Qazaqstannyng ókildik jinalysyna jýzege asyryldy.  Túnghysh ret resmy týrde osynau Besinshi  qúryltayda úsynylyp, bir auyzdan qabyldandy. Qazaq Elining birtútastanuyn kórsetken, memleketining «Últtyq Respublika» retinde rәsimdeluin atap ótken Kenesterding Besinshi sezi  – Qazaq Respublikasy ghúmyryndaghy «kýrt betbúrys» sanatynda baghalanatyny jәne onyng «Birinshi Sezd» bolyp esepteletini tútas elimizding shartarabynan jinalghan delegattardyng qatysuymen ótken sol qúryltaydyng ózinde auyzgha alyndy.

Besinshi Kenester sezi barlyq Qazaqstan enbekshilerine Ýndeuinde bylay dep atap kórsetti: «Kenesterding 5-shi Býkilqazaq sezi – QAKSR enbekshileri tarihyna Qazaqstan enbekshileri túratyn oblystardyng bәrin jinau kezenin ayaqtaghan jәne QAKSR-ding últtyq-memlekettik rәsimdelui qorytylghan birinshi sezd retinde enedi».  

Alayda sonau әdil de dәl tarihy bagha izinshe úmyttyryldy, býgingi әdebiyet oghan sonshalyqty zor mәn bermeydi. Mәselen, kóp tomdyq «Qazaq SSR tarihy» 5-shi sezdin  halyq atyn týzep, respublika men astana ataularyn ózgertkenin, soghan baylanysty BROAK-ting sezd sheshimin bekitkenin ghana habarlaydy. Búl sarang habar memlekettik tәuelsizdik dәuirinde shyqqan «Qazaqstan tarihy» betterinde de ózgerissiz qaldy. Al búl qúryltay – Qazaqstan sayasy basshylyghynyng últtyq memlekettilik ýshin kýresining jemisi, Resey Kompartiyasynyng Ortalyq Komiyteti mýmkindik  bergen auqymda  shygha alghan eng biyik shynynyng kórinisi bolatyn.

Sol tarihy qúryltaydan keyin-aq respublikamyzdyng sayasy basshylyghy arasyndaghy ala-qúlalyq arta týsedi. Últtyq memlekettik ýshin kýres basty baghytynan adasyp, jetken shynynan tómen syrghy bastaydy. Osynau әdiletti kýresting qozghaushy kýshi bolugha tiyis azamattar BK(b)P-nyng «bolisheviktik ruhtaghy» tәrbiyesi saldarynan, baghdaryn joghaltady.  Taptyq kózqarasty iygerulerimen birge,  últtyq memlekettilikke qol jetkizu jolynda jýrgiziletin kýres maydanyn tastaydy. Bolishevizm túrghysynan biyiktep, últ mýddesi túrghysynan azghyndaydy. Oghan, әriyne, sheshushi әserin respublikany biyleushi Goloshekin tiygizedi.

 Jogharyda kórsetilgendey, delegattar «Kirgiz Respublikasyn  – Qazaq Sosialistik Sovettik Respublikasy» dep, yaghny «Avtonomiyalyq» degen aiqyndauyshty qospay ataugha dauys bergenmen,  mazmúny «Resey qúramasyndaghy» avtonomiya ekenine eshkim kýdiktenbeytin. Qorytyndy sózinde Qazatkomnyng jana tóraghasy Jalau Mynbaev: «Avtonomiyany biz Resey proletariatynyng jәrdemimen jәne basshylyghy arqasynda jenip aldyq», – dedi. Odaqtyq respublika bolu ýshin, J. Mynbaev sózinen angharylatynday, әli de sol kómekti  paydalana otyryp, aldymen  «naghyz avtonomiya jasau kerek». Yaghny qazaq enbekshilerining әl-auqatyn arttyru, sayasi, ekonomikalyq, mәdeny jaghdayyn jaqsartu jolynda alda talay-talay júmystar atqarylugha tiyis bolatyn.

Alayda, Resey Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining Qazaqstangha údayy jasap túrghan kadr jónindegi «qamqorlyghy» saldarynan birinshi basshylyqqa kelgen F.I. Goloshekin múnda jana otarshyldyq túrghyda ghana sypattala alatyn tarihy tәjiriybelerdi emin-erkin jasady. Últtyng betke ústarlaryn da, ózin de  azdyrdy.  Stalinning auzynan  әzirge shygha qoymaghan «Bәrin kadrlar  sheshedi» qaghidasyn bolisheviktik týisigimen sezinip, kadrmen júmysqa zor senim artty. Kadrlardyng sana-sezim, týisikterin «qyrnap, tegistep» («niyvelirovka jasap»), tek qana partiyanyng sheshimderin, onyng ishinde ózining aitqandaryn búljytpay oryndaytyn qyzmetkerler buynyn qalyptastyrugha birinshi kezekte nazar audardy. Qalghan júmystyng bәri solargha – «últshyldarmen» ymyrasyz kýresetin tapshyl, bolisheviyk, naghyz solshyl kadrlargha tәueldi edi.

Tarih kórsetkendey, «orys proletariatynyng jәrdemi jәne basshylyghy arqasynda» qúrylu ýstindegi «naghyz avtonomiya» goloshekindik jana revolusiya jasau әdisimen halyqty esengiretip, aityp jetkizgisiz últtyq apatqa úshyratty. Sodan keyin baryp, «markstik túrghyda әlsiz elementterdin» basym kópshiliginen birjola qútylyp aludyng óteui (is jýzinde – kóshpendi halyqqa jasalghan memlekettik qylmysty jasyryp, birjolata úmyttyru sharasy)  retinde, qazaqtyng qatty kýizeliske úshyraghan avtonomiyalyq respublikasynyng mәrtebesin odaqtyq dәrejege ortalyqtyng ózi-aq yn-shynsyz kóterip beredi. Partiya-kenes basshylyghy múny eshqanday da últtyq memlekettilik ýshin jana kýreske qayta jol bermey-aq jýzege asyrdy. Al sonau qayghy-qasiretke túnghan saltanattyng bastauynda – F. Goloshekinning últtyng basqarushy elitasy arasyndaghy pikir ózgeshelikterin jikshildik retinde dabyraytyp, bilikti qayratkerlerding bastamashyldyghyn túnshyqtyruyn keng jolgha qoyghan sayasy qaterli әreketi jatqan edi.

Besinshi Kenester qúryltayy Qazaqstan enbekshileri atynan Resey Kommunistik (bolishevikter) partiyasyn: «Ezilgen últtardy – júmysshy tabynyng sharuamen odaghyna sýiene otyryp azat etu jónindegi Leninning úly ósiyeti Qazaq respublikasynyng sayasy jәne sharuashylyq qyzmetine údayy jetekshilik etetin bolady», – dep sendirdi. Al respublika halqyna joldaghan ýndeuin: «Aldymyzda – Qazaq respublikasyn ekonomikalyq janghyrtu kezeni, elimizding óndirgish kýshterin kóteru ýshin, QAKSR-di mekendeytin b­ýtkil enbekshilerding materialdyq әl-auqaty men mәdeny dengeyin kóteru ýshin kýres  kezeni túr», – degen shabytty sózdermen týiindep, halyqty jasampaz ister danghylyna baghyttady.

Alayda, tarih kórsetkendey, ol danghyl birden bastala qoymady. Ansaghan danghylgha Otyz ekinshi jyldyng últtyq apaty dushar etken kól-kósir qayghy-qasiret, esengiregen halqymyzdyng ensesin kótergen mәdeny revolusiya, «ýlken terror», ekinshi dýniyejýzilik soghys, elimizdi janasha otarlaghan tyng dastany, industriyalyq órkendeu arqyly shyghu búiyrghan edi.

Shyntuaytqa kelgende,  últtyq damudyng shynayy danghylyna betteudi býgingi memlekettik tәuelsizdigimiz ghana mýmkin etip otyr. Memlekettik tәuelsizdigimiz jariyalanghan aumaqty túnghysh ret bir shanyraqqa jinastyrghan oqighalardyng týiini ispetti 1925 jylghy alghashqy ókiletti qúryltay – Qazaqstan Kenesterining Qyzylordadaghy Birinshi (besinshi) sezi – últtyq-memlekettik damuymyzdyng erekshe belesi bolyp túrary anyq. 90 jyl ilgergi taghlymdy beles. Ony úmytugha bolmaydy. Odan sabaq alu lәzim.

Beybit QOYShYBAEV

Abai.kz