1925 جىلعى 15–19 ساۋىردە اقمەشىتتە قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ 5-ءشى سەزى ءوتتى.  سەزد قازاق رەسپۋبليكاسىنا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى سىرداريا جانە جەتىسۋ وبلىستارىنىڭ، بۇحارا، حورەزم حالىق رەسپۋبليكالارىنداعى قازاقتار دا كىرەتىن اۋماقتاردان ۇيىسقان قاراقالپاق وبلىسىنىڭ بىرىكتىرىلگەنىن جاريا ەتتى. ءبىر شاڭىراق استىنا جينالعان ءبىرتۇتاس قازاق ەلىن قۇردى. رەسمي تۇردە حالىقتىڭ ءوز اتىن وزىنە قايتاردى. بۇرمالانعان اتپەن تۋ تىككەن كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىن ءوز تاريحي اتىمەن اتادى. جاڭا استاناسىنا زامان مەن ۇلت رۋحىنا ساي كەلەتىن ايبىندى ات بەردى. رەسپۋبليكا مۇقتاجدىقتارىن قاراستىرعان كەڭ كولەمدى قارارلار قابىلدادى. سول تاريحي  تۇڭعىش بۇكىلقازاق قۇرىلتايىنا بيىلعى ساۋىردە 90 جىل تولادى.

ەل تۇتاستىعىن باياندى ەتىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتۋعا اتسالىسۋ – قاي-قايسىمىزعا دا ابىرويلى مىندەت. وسى جولعا زالالىن تيگىزۋى ىقتيمال دەرتتى جويۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى – ەل بىرلىگىن ارتتىرۋ ەكەنى بەلگىلى.  بابالارىمىز عاسىرلار بويى ارمانداعان ازاتتىققا جەتكەندە – ونى باياندى ەتۋ ءۇشىن، مىڭ جىلدىق ەل، ماڭگى ەل بولۋ ءۇشىن اۋىزبىرشىلىگىمىزدى ىدىراتپاۋ ءلازىم. جاستاردىڭ بىلمەيتىنىن ايتىپ وتىرۋ ءجون. سول ورايدا، تالاي رۋحاني سىرقاتتىڭ داۋاسى تاريح ارقىلى تاربيەلەۋ ەكەندىگىن ەستە تۇتا تۇرىپ، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى دامۋىنىڭ كۇردەلى كەزەڭدەرىنىڭ بىرىنەن – ەل-جۇرتىمىز، جەر-سۋىمىز ءبىر شاڭىراق استىنا جينالعان ماڭىزدى دا تاعلىمدى بەلەستەن وقىرماندارعا تومەندەگى جولداردى ۇسىنۋدى ورىندى كورىپ وتىرمىز. ءارى سوناۋ ۇلى وقيعاعا، مىنە، توقسان جىل تولعالى تۇر. 

كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن، ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق ساياسي باسقارۋشى توبى شىنايى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىمىزدى بولشەۆيكتىك بيلىك اۋقىمىندا قۇرۋ مۇمكىندىگىنە سەندى. سەندى دە، قازاق جانە فەدەراتيۆتىك تۇركىستان رەسپۋبليكالارىنا ەكى جارىلىپ باعىنىپ، ەكى وڭىردە ءومىر سۇرگەن قازاق حالقى مەن قازاق جەرلەرىن ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىكتىرۋگە، ءسويتىپ تاريح ساحناسىنا تۇتاس قازاقستاندى  الىپ شىعۋعا كۇش سالدى. تۇركرەسپۋبليكا كەڭەستەرى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توتەنشە سەسسياسى 1924 جىلعى 15 قىركۇيەكتە تۇركىستان فەدەراتيۆتىك كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن ۇلتتىق-تەرريتوريالىق مەجەلەرگە ءبولۋ جايىندا شەشىم قابىلدادى. سول توتەنشە سەسسيادا تۇركاتكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، تۇركىستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، بك(ب)پ ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ (سرەدازبيۋرو) مۇشەسى سۇلتانبەك قوجانوۆ: «قازرەسپۋبليكاعا تۇركىستاننىڭ ەكى وبلىسىن قوسۋ – قازاق ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىن راسىمدەۋدىڭ باسى بولادى»، – دەپ مالىمدەدى. بۇل سوزدەرگە ازاتتىق اپەردى دەلىنەتىن كەڭەس وكىمەتى بيلىگىنىڭ جەتىنشى جىلىنىڭ وزىندە ۇلتتىق قۇقىقتارىنا ءالى تولىق قول جەتكىزە الماي كەلە جاتقان، ەلى، جەرى، ساناسى وتارلانعان بودان  حالىقتىڭ عاسىرلار بويعى ارمانى توقىلعان بولاتىن.

ورتالىق ازيادا جاڭا كەڭەس رەسپۋبليكالارىن قۇرۋعا جول اشقان ۇلتتىق-تەرريتوريالىق تۇرعىداعى مەجەلەپ-جىكتەۋدەن سوڭ، قازاق جەرىندە ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءۇشىن كۇرەس جاڭا مۇمكىندىككە يە بولدى. ساياسي كۇرەستىڭ بۇل كەزەڭىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار-تۇعىن. ءبىر جاعىنان،  توڭكەرىس دۇمپۋىمەن ويانىپ، جاڭعىرۋ داۋىرىنە يەك ارتقان تۇرعىلىقتى حالىقتى يمپەريانىڭ نەگىزگى حالقىمەن قۇقىق تۇرعىسىنان  تەڭگەرۋگە، ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىن ناقتى مازمۇنعا تولتىرۋعا تىرىسۋشىلىق قادامدارى بوي كورسەتتى. ەكىنشى جاعىنان، وسىمەن ءبىر مەزگىلدە، سونداي ارەكەتتەرگە تۇساۋ سالۋ، قازاق ەلىنىڭ تابيعي ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەسىن ماسكەۋدەگى ورتالىق بيلىككە تاۋەلدى ەتۋ باعىتى پارمەندى تۇردە جۇزەگە اسىرىلا باستادى. ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ كەڭەستىك بيلىك شەڭبەرىندە شىرقاۋ شىڭىنا جەتۋى دە، سونىمەن  بىرگە، تۇيىققا تىرەلىپ، جەڭىلىسكە ۇشىراۋى دا  قازاقستاننىڭ ىرگەسى كەڭەيگەن العاشقى جىلدارى ورىن الدى. اڭگىمە وسى توڭىرەكتە وربىمەك.

1.

حح عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنىڭ سوڭىندا بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ اۋماعى ناقتىلانىپ، كورشى رەسپۋبليكالارمەن شەكاراسى ايقىندالدى. قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك شاڭىراق كوتەرگەنىنىڭ بەلگىسى ىسپەتتەنىپ، 1925 جىلعى ساۋىردە   حالقى مەن جەر-سۋى بىرىككەن ۇلكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ بۇكىلقازاق قۇرىلتايى ءوتتى.

ورتا ازيادا جاسالعان مەجەلەۋ ناتيجەسىن كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (كسرو واك) ەكىنشى سەسسياسى 1924 جىلعى 24 قازاندا قاراعان-دى. قابىلداعان قاۋلىسىندا  «ەڭبەكشى حالىقتىڭ ەركىن تۇردە ءوز ەرىك-جىگەرىن ءبىلدىرۋى جوعارعى زاڭ بولىپ تابىلاتىنىن راستايتىنىن» تۇجىرىمداعان. ءسويتىپ، جاڭا قۇرىلعان رەسپۋبليكالاردى وسى قۇرىلىمدارداعى كەڭەستەر سەزدەرى شەشىمدەرىنىڭ نەگىزىندە راسىمدەۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋدى وراتكومنىڭ تورالقاسىنا تاپسىرعان-دى.

كەڭەستەردىڭ جوعارى دارەجەدەگى ەرىك-جىگەر بىلدىرەتىن زاڭ شىعارۋعا حاقىلى بەسىنشى بۇكىلقازاق قۇرىلتايى مىنبەسىنەن قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (قازواك) توراعاسى سەيتقالي مەڭدەشەۆ: «ماعان كەڭەستەر سەزى الدىندا  بەسىنشى مارتە ۇكىمەت ەسەبىن  بەرۋگە تۋرا كەلىپ تۇر، – دەپ مالىمدەدى، – بىراق قازىرگى سەزد الدىندا مەن ۇكىمەت ەسەبىن تەرەڭ قاناعاتتانعاندىقپەن جانە قۋانىشپەن جاسايمىن. ويتكەنى وسى سەزدە  بۇتكىل قازاق حالقى تۇڭعىش رەت وكىلدىك ەتىپ وتىر». سوزىندەگى شاتتىق سەرپىلىسىن وسىمەن تامامداپ، ودان ءارى ۇكىمەت ەسەبىن ىسكەرلىك رۋحتاعى بايانداۋلارىمەن ساباقتادى.

سەزدە ورنىقتى باياندامالار جاسالدى. ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان ماڭىزدى پايىمدار ءبىلدىرىلدى. تالقىلاۋلار بولدى. تەك قوزعالماعانى – اۆتونوميالىق رەسپۋبليكانىڭ رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنان شىعىپ، باسقا دا ورتاازيالىق كورشىلەرى ءتارىزدى، تاۋەلسىز رەسپۋبليكا دارەجەسىنە كوتەرىلۋ، ءسويتىپ، وداقتىق مارتەبەمەن، كەڭەستىك رەسپۋبليكالار وداعىنا تەڭ قۇقىقپەن، كەلىسىمشارت نەگىزىندە ەنۋ  نيەتى. بۇلار جونىندە وكىلەتتى جيىن ءوز ءسوزىن ايتپادى. دۇرىسىندا، ونداي ماسەلەنى دەلەگاتتار قوزعامادى. ارينە، ۇيىمداستىرۋشىلار تاراپىنان كۇن تارتىبىنە دە شىعارىلمادى. ءسويتىپ، بۇل ماسەلە جونىندە بۇدان بۇرىن، قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1924 جىلعى قىركۇيەكتە وتكەن سەسسياسى قابىلداعان قارار، قۇددى بولماعان سەكىلدى، ۇمىت قالدىرىلدى.

قۇرىلتايدى اشقان سوزىندە قازاتكوم توراعاسى: «قازاق رەسپۋبليكاسى كەڭەستەرىنىڭ 5-ءشى سەزى ەكى ماڭىزدى ساتكە بايلانىستىرىلىپ وتىر»، – دەگەن ەدى. بۇل قۇرىلتايدىڭ «بارلىق قازاق حالقىنىڭ ءبىر رەسپۋبليكاعا، ءبىر مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا بىرىكتىرىلگەنىنەن كەيىنگى جانە قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىعىن اقمەشىت قالاسىنا كوشىرۋدەن كەيىنگى ءبىرىنشى سەزد» ەكەنىنە  ەكپىن  بەرىپ، سوعان بايلانىستى قۇرىلتاي الدىندا «توتەنشە ماڭىزى بار ۇيىمدىق ماسەلەلەر» تۇرعانىن ايتقان. الايدا، رەسپۋبليكانى وداقتىق دارەجەگە كوتەرۋ قاجەتتىگىن سول ءمانى ەرەكشە ماسەلەلەر قاتارىنا  قويمادى. اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر رەتىندە «قازاق رەسپۋبليكاسىن ودان ارى جاعدايلاستىرۋ»  جايى ءبىرىنشى اتالعان. وسى ماسەلە ىشكى ماعىناسى جاعىنان سول پروبلەماعا نازار اۋدارتۋ كەرەك ەدى، بىراق ءىس جۇزىندە ولاي بولمادى.

بۇل ماسكەۋدەگى ورتالىق پارتيالىق باسشىلىقتىڭ جەرگىلىكتى سەركەلەر ساناسىن تارتىپكە  كەلتىرىپ قويعاندىعىنىڭ بەلگىسى ەدى.

قۇرىلتاي بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ بەلگىلەپ بەرگەن باعىتىمەن ءجۇردى. كەڭەس قۇرىلىسى ىسىنە ەڭبەكشى قازاق بۇقاراسىن  كەڭىنەن تارتۋ ماسەلەسىن قارادى. ەكىنشى توپتا تالقىلانعان  ماڭىزدى ءجايت – كەڭەس وكىمەتىنىڭ «اۋىل مەن دەرەۆنياعا» بەت بۇرۋى. اتالعان تاقىرىپتار تۇرعىسىنان – كۇن تارتىبىنە ەڭبەكشى حالىق تۇرمىسىندا نەعۇرلىم جاندى ورىن الاتىن وقۋ-اعارتۋ،  جەر-سۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى، قارجى-قاراجات، ساۋدا، كووپەراتسيا ماسەلەلەرى قويىلدى. سول اشىق تا تۇسىنىكتى «اۋىل مەن دەرەۆنياعا بەت بۇرۋ» ۇرانى اياسىندا ولار قىزۋ تالقىلاندى. ءسويتىپ، نەگىزگى جەر-سۋى ءبىر شاڭىراق استىنا كىندىك وكىمەتتىڭ قولداۋىمەن تۇڭعىش مارتە بىرىكتىرىلگەن احۋالدا، شارتاراپتاعى كۇللى قازاق حالقى اتىنان كەلگەن  وكىلدەردىڭ ءبىرىنشى جانە ۇلكەن دە وكىلەتتى جيىنىندا ءتيىستى شەشىمدەر قابىلداندى. تەك ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ جەتىلدىرىلۋىن كوزدەيتىن نەگىزگى ماسەلە – رەسپۋبليكانى وداقتىق مارتەبەگە كوتەرۋ ءجايى قوزعالمادى. بىراق ەل مۇددەسىن كوزدەگەن سالا-سالا  تاقىرىپتار، قۇددى تاۋەلسىز ەلدە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعانداي، ورتاعا سالىنىپ، تالقىلانا بەردى.

سەزدە حالىقارالىق جانە ىشكى جاعداي بويىنشا بايانداما جاساعان كسرو واك تورالقاسى مەن بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (برواك) مۇشەسى تولوكونتسەۆ: «جولداستار، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىس بارلىق بۋرجۋازيالىق باسقارۋ تاسىلدەرىنەن كۇرت ەرەكشەلەنەدى، سول سەبەپتى مەن مىنانى اتاپ وتۋگە ءتيىسپىن: سىزدەردى از حالىق  رەتىندە، ەندى قازىر، كەڭەستىك قۇرىلىس كەزىندە، ءوز تاعدىرىن ءوزى دەربەس، پومەششيكتەرسىز، پريستاۆتارسىز، جالپى سىزدەردىڭ ەرىكتەرىڭىزگە ەشقانداي دا قىسىم كورسەتىلمەگەن جاعدايدا شەشۋگە مۇمكىندىك الىپ وتىرعان سانى از حالىق رەتىندە قۇتتىقتاعانىما باقىتتىمىن»، – دەگەن ەدى.

ورتالىقتاعى باسشىلىقتىڭ قايتالاپ ايتا بەرۋدەن جالىقپايتىن، ءوزىن ابىرويلى ەتپەك «اقيقاتى» وسىنداي سوزدەرىندە، «كەڭشىلىك» جاساعانسي وتىرىپ كەمسىتۋشىلىك تانىتاتىن انىقتاماسىندا جيناقتالعان-دى.  ماسكەۋ وكىلى بەسىنشى كۇللىقازاق قۇرىلتايى مىنبەسىنەن «سانى از حالىق» دەپ، جارىلقاۋشى رەتىندە استىن سىزا ايتىپ تۇرعان قازاق حالقى ءىس جۇزىندە،  كەڭەس وكىمەتى اۋماعىنداعى جۇزدەن استام ۇلتتار مەن ۇلىستار ىشىندە، پولشا مەن فينليانديا ءبولىنىپ كەتكەننەن كەيىن، سانى جاعىنان بەسىنشى ورىن الاتىن ۇلكەن حالىق-تىن. ال ء«وز تاعدىرىن ءوزى دەربەس» شەشۋدەگى  «دەربەستىك» ارتىندا «دانا دا اقىلگوي» پارتيا قۇپيا پوليتسياسىمەن تۇرعان. «ەرىكتەرىڭىزگە ەشقانداي دا قىسىم كورسەتىلمەگەن جاعداي»  دەگەن انىقتامانىڭ استارىندا – بولشەۆيزم دۋالاعان سىرقات قوعامدىق سانانىڭ  اۋىزدىقتاۋلى «ەرىك-جىگەرى» جاتقان  ەدى.

بۇل جايىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ تۇركى حالىقتارىنان شىققان اسا ءىرى سىنشىسى مۇستافا شوقاي بولشەۆيكتەر پراكتيكاسىنان الىنعان قيلى وقيعالار مەن دەرەكتەرگە تالدامالار جاساۋ ارقىلى ۇدايى ايتىپ وتىرعان-دى. ۋاقىت م. شوقاي ەسكەرتپەلەرىنىڭ راسقا اينالعانىن كورسەتتى: «تۇركىستاننىڭ باقىتسىزدىعى سول – بولشەۆيكتىك توڭكەرىس ءبىزدىڭ ءالى ۇيىمداسىپ ۇلگەرمەگەن بالاڭ كەزىمىزدى شارپىدى. ورىستىڭ پاتشالىق مەكەمەلەرى ءبىزدىڭ ۇلتتىق دامۋىمىزدى تەجەپ كەلگەن بولسا، بولشەۆيكتەردىڭ باسقارۋى حالقىمىزدى ۇلتتىق سەزىمنەن جۇرداي ەتۋگە، مۇنداي سەزىمدى كوكىرەگىنەن ءبىرجولا سىلىپ تاستاۋعا تىرىسىپ وتىر»، – دەپ جازعان ەدى ول سوناۋ الىس جىلداردىڭ وزىندە.

باتىس ەۋروپاداعى ەميگرانتتىق احۋالىندا  قولى جەتە العان كەڭەستىك قۇجاتتار مەن ماتەريالداردى  بىلىكتىلىكپەن ساراپتاۋ بارىسىندا ول «تۇركىستانداعى كەڭەس بيلىگى – ءىس جۇزىندە ورىس بيلىگى»   ەكەنىن بۇلتارتپاس مىسالدارمەن دالەلدەدى.  ونىڭ: «ۇلتتاردىڭ ءبولىنىپ شىعىپ وزدەرىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتتەرىن قۇرۋعا دەيىنگى قۇقىقتارى اقىر اياعىندا «بوس ءسوز» بولىپ شىققانى ءتارىزدى، پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ...  دارىپتەلىپ جاتقان «ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋ» قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى ايتىلىپ جۇرگەن ۇراندار دا اقىر سوڭىندا  «بوس سوزدەن» باسقا ەشتەڭە بولماي شىعارىنا ءبىزدىڭ سەنىمىمىز كامىل»، – دەگەنى بولشەۆيكتىك رەسەيدىڭ ساياسي تىنىس-تىرشىلىگىن  جەتىك تە تەرەڭ بىلگەنىن كۋالاندىرادى. م. شوقاي: «كەڭەس بيلىگى كەزىندە بۇدان باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس»، – دەپ سانادى، سەبەبى: «كەڭەس وكىمەتىنىڭ تابيعاتىندا ۇلتتىق ماسەلە قۇندىلىققا جاتپايدى. بولشەۆيكتەر ۇلت ماسەلەسىن جالپى جۇمىسشى ماسەلەسىنە تاۋەلدى، سونىڭ ءبىر بولىگى سانايدى. بولشەۆيكتەر تەورياسى بويىنشا دۇنيە جۇزىندەگى مەملەكەتتەردە جۇمىسشىلاردىڭ  مۇددەلەرى مەن ماقساتتارى سول ەلدەردەگى ۇلتتاردىڭ جانە باسقا الەۋمەتتىك كۇشتەردىڭ ماقسات-مۇددەلەرىنە قايشى. («پرولەتارياتتىڭ وتانى بولمايدى» دەگەن كونە ماركستىك ۇران وسىدان كەلىپ شىققان)». 

تاپتىق كوزقاراس زامانىن ارتقا تاستاعان قازىرگى تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە ءبىز بۇل سوزدەردىڭ مانىنە تەرەڭ بويلاي الامىز. ال كەزىندە،  ك. ماركس پەن ف. ەنگەلس «جۇمىسشىلاردا وتان جوق»  دەگەن تۇجىرىم  جازعان «كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مانيفەسىنە» كوزسىز يلانىپ، بيلەۋشى پارتيا ۇيرەتكەن تاپتىق مۇددەگە ۇلتتىق مۇراتتاردى قيىپ جىبەرە بەرۋ – وڭايدىڭ وڭايى بولعان-دى.

ورىس پرولەتارياتى ديكتاتۋراسىن ورنىقتىرۋشى وكىمەتتىڭ وكىلى تولوكونتسەۆ، قازاق قۇرىلتايىندا جاساعان بايانداماسىنان كەيىن، وزىنە قويىلعان سۇراققا بايلانىستى: «قازاقيانىڭ اشارشىلىققا ۇشىراعان جەرلەرىنە، ەگەر ول دالەلدەنەر بولسا، ورتالىق جاردەم كورسەتەدى»، – دەپ جاۋاپ بەردى. (نازار اۋدارىڭىز – اشتىق بارى  دالەلدەنەر بولسا  عانا  وكىمەت تاراپىنان كومەك بەرىلەدى!)  ارتىنشا: «...بۇل ماسەلەنى، شاماسى، جەرگىلىكتى تسيك (ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى) كوتەردى، ىڭعايىنا قاراعاندا – پىكىرتالاستار دا بولعان شىعار»، – دەپ قوستى. ال «جەرگىلىكتى تسيك-ءتىڭ» توراعاسى س. مەڭدەشەۆ سول ورايدا: «ورتالىق الدىندا (ياعني بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ الدىندا) الدەبىر جەر اشىعىپ جاتىر دەپ دالەلدەپ-نەگىزدەۋ – قيىننىڭ قيىنى، – دەدى. سوسىن بىلاي جۇمسارتتى: – ...كەيىنگى كەزدە بىزدە مىنانداي  دەرەك بار – رەسپۋبليكامىزدىڭ جەكەلەگەن اۋداندارىنداعى اۋىر جاعداي تۋرالى ءبىزدىڭ مالىمەتتەرىمىز، دەگەنمەن، ورتالىقتى يلاندىرىپتى، ەندى قاجەت جاردەم كورسەتىلەتىن بولادى». 

قازاقستاندىقتاردىڭ الدەنەشە بۋىنى وقىپ-ۇيرەنىپ وسكەندەي، قازاق ەڭبەكشىلەرى ركفسر قۇرامىنداعى رەسپۋبليكا بولۋعا تەرەڭ مۇددەلىلىك كورسەتتى. الدەنەشە ونداعان جىلدار بويعى ۇستەم يدەولوگيا قانعا سىڭىرگەن پىكىر وسىنداي. بىراق، مىنە، بەسىنشى قۇرىلتايدىڭ ستەنوگرافيالىق ەسەبى ايتۋدا: باسقا كۇن تۇسكەن قيىن ساتتە سول «جانى ءبىر» ساناعان مەملەكەتتىك قۇرىلىمداعى «اعا ۇكىمەتتىڭ» قامقورلىعىن سۇراپ،   «ىنىشەك  ۇكىمەت» بىرنەشە جىل بويى (1921–1924 جىلدارى) اشتىق ورىن الۋدا دەپ بايبالامداۋعا ءماجبۇر. سويتكەن ء«ىنى» تەك 1925 جىلعى كوكتەمدە عانا «قاجەت جاردەم كورسەتىلەتىن بولادى» دەگەن سەنىمگە يە بولدى.

بۇل ءجايت پاتشا يدەولوگتارىنىڭ «رەسەي يمپەرياسىنىڭ حالىقتارى ۇلكەن ءبىر سەميا بولىپ تابىلادى» دەگەن ۋاعىزىن ەسكە سالادى. ءبىر وشاق باسىندا ۇلكەن مەن كىشى، اعا مەن ءىنى بولاتىنى سياقتى، رەسەي يمپەرياسىنىڭ الىپ وتباسىنداعى «اعا» – ورىس حالقى، ء«ىنى» – تۋزەمدىك حالىقتار دەگەن «اقيقاتتار» جاۋلاپ الىنعان تۇركى ەلىندە قىزمەت  ىستەيتىن چينوۆنيكتەر قۇلاعىنا ءتۇرلى نۇسقاۋلارمەن بىرگە قۇپيا تۇردە قۇيىلىپ جاتاتىن. مۇنى، م. شوقاي اتاپ كورسەتكەندەي، 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە «پاتشالىق ۇكىمەتتىڭ سوڭعى گەنەرال-گۋبەرناتورى كۋروپاتكين»  اشىق جاريا ەتىپ ەدى. ول: «رەسەيدىڭ قول استىنداعى حالىقتاردىڭ تەڭ قۇقىقتىلىعى مەن تۋىسقاندىعى تۋرالى»    ايتا كەلىپ، ...ء«بىز – ورىستار جانە سىزدەر – تۇركىستان مۇسىلماندارى – تۋىسپىز. ءبىز، ورىستار – اعا بولساق، سىزدەر، مۇسىلماندار –ىنىسىزدەر. سىزدەردىڭ ارەكەتتەرىڭىزدە ءبىر جاعىمسىز قىلىعى ءۇشىن اعانىڭ ءىنىسىن جازالاۋى پالەندەي ءبىر ايىپ ەمەس ەكەنى ءتارىزدى، ۇلى تۋىسىڭىزدىڭ دا (ياعني ورىستاردىڭ) ءوز ءىنىسىن جازالاۋ قۇقىعىن تابيعي دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك» دەگەن-ءدى».  ال قازان توڭكەرىسى سالدارىنان «وزبەك، تۇركىمەن، قىرعىز جانە باسقا دا تۇرىك تۇقىمداس باۋىرلارىمىز «وگەي ۇلتتار» بولىپ ەسەپتەلەدى دە، ونىڭ ەسەسىنە ورىس كەلىمسەكتەر قازان توڭكەرىسىن جاساعان «ۇلى تۋىس»،  ء«بىرىنشى ورىندا تۇراتىن باۋىر»، «كوش باستاۋشى اعا» دەگەن اتقا يە بولادى».  كەڭەس وكىمەتىنىڭ جەتپىس جىلدىق تاريحىندا، م. شوقايدىڭ  باسقا دا تۇجىرىمدارى سەكىلدى، بۇلاردى راستايتىن  دالەلدەر دە جەتكىلىكتى.

«كەڭەس وكىمەتى ءبىزدىڭ ەڭ زالىم جاۋىمىز بولۋىنا تاڭقالۋدىڭ قاجەتى بولا قويماس، – دەپ جازعان-دى م. شوقاي. – ءبىزدىڭ ۇلتتىق قوزعالىستارىمىزدى جورگەگىندە تۇنشىقتىرىپ، تۇتاس تۇرىكتىڭ اراسىنا «قىتاي قورعانىن سوققان» كوممۋنيستەر ...ءىس جۇزىندە ورىس يمپەرياليزمىنىڭ ءىزباسارى بولىپ شىقتى، ونىڭ ۇلتتارعا بوستاندىق بەرۋ جايىنداعى ۋاعداسى دالادا قالدى.  «لەنين ءبىر كەزدە كەيبىر كوممۋنيستەردى شالقانعا تەڭەپ، «سىرتى عانا قىزىل، ءىشى – اپپاق» دەگەن بولاتىن. ەندى، مىنە، ۇلت ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋىندە لەنيندىك جۇيەنىڭ ءوزى شالقانعا ۇقساپ قالدى. ول سىرتتاي قاراعاندا «توڭكەرىسشىل»، «ينتەرناتسيوناليستشىل»، ال ءىشى بۇكىلدەي اپپاق. بۇرىن ورىس پاتشاسى – اق پاتشا دەلىنگەنى ءبارىمىزدىڭ ەسىمىزدە بولسا كەرەك. ورىس پاتشاسىنىڭ «اقتىعى» ونىڭ قارا ساياساتىمەن ورالعان بولاتىن. ال بۇگىنگى بولشەۆيك ورىستاردىڭ «اقتىعى» قىزىل بوياۋمەن بويالعان... وزگەشەلىگى وسى عانا».

اعىلشىن تاريحشىسى كراۋسس 1899 جىلى لوندوندا باسىلعان «روسسيا ازيادا» اتتى ىرگەلى ەڭبەگىندە پاتشالىق وتار ساياساتىنان باي مالىمەتتەر كەلتىرە وتىرىپ:  «... روسسيانىڭ كۇللى تاريحى – اگرەسسيالار مەن جاۋلاپ الۋلار جانە باعىندىرىلعان ەلدەردى جۇتىپ قويۋ شەجىرەسى»، – دەپ قورىتقان بولاتىن. جيرەنىشتى ءامىرشىل رەجيمدى قۇلاتقان رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى جىلدارى بۇعان ەشكىم كۇدىك كەلتىرگەن جوق.  ءتىپتى، «...كارل ماركس پەن فريدريح ەنگەلستىڭ تالىمدەرىنە سۇيەنگەن بولشەۆيكتەر ورىس تاريحىن وتارلاۋ مەن قاناۋ تاريحى دەپ تانىپ، رەسەيدى ەنگەلستىڭ ءسوزى بويىنشا «ۇلتتاردىڭ ۇلى تۇرمەسى» دەپ اتاعان ەدى. ...بولشەۆيكتىك توڭكەرىستىڭ لەنين داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن تەوريالارى ستالين داۋىرىنە كەلگەندە جارامسىز بولىپ قالدى. ...ءستاليننىڭ ايتۋىنشا، رەسەي تاريحىن كۇشتەپ وتارلاۋ تاريحى دەپ سيپاتتاۋ دۇرىس ەمەس.  رەسەي يمپەرياسىنىڭ تاريحى كورشى ەلدەرمەن وڭدى قارىم-قاتىناستار، ءوزارا كىرىگۋلەر ناتيجەسىندە «تابيعي تۇردە» جاسالعان ءتارىزدى. بۇل كوزقاراس بويىنشا، رەسەي تۇركىستاندى دا، كاۆكازدى دا، نەمەسە باسقا ءبىر ورىس ەمەس ولكەلەردى وتار ەتپەگەن كورىنەدى. ولاردىڭ ءبارى جاعىراپيالىق جاعدايلار مەن تاريحي زاڭدىلىقتار جولىمەن رەسەيگە تابيعي تۇردە قوسىلىپ كەتكەن سياقتى». سونداي ۇيعارىمداردى كۇشتەپ ورنىقتىرۋمەن شۇعىلدانعان «ماركستىك-لەنيندىك يدەولوگيا مايدانىنداعى كۇرەستىڭ وتە-موتە كوڭىل اۋدارعانى – كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىندا، ادەبيەتىندە، مۋزىكاسىندا، ونەرىنىڭ بارلىق سالاسىندا رۋحاني ءومىردى عانا ەمەس، ماتەريالدىق ءومىردى دە تۇتاس قامتىعان ورىس ۇلتشىلدىعىن قايتا ورنىقتىرىپ، بەكەمدەۋى بولدى» – مۇستافانىڭ سول شاقتا جازعان، بۇگىنگى تاڭدا تالاس تۋعىزبايتىن  پىكىرلەرى وسىنداي ەدى.  

قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى رەسپۋبليكا بولۋعا «تەرەڭ مۇددەلىلىك كورسەتۋىنىڭ» استارىندا جوعارىداعى بولشەۆيكتىك پايىمداردى مويىنداۋ – پارتيالىق قاتاڭ ورتالىقتاندىرىلعان جۇيە قولدانعان ستاليندىك «يلاندىرۋ» جانە ء«ماجبۇر ەتۋ» تاسىلدەرىنىڭ  تىكەلەي ناتيجەسى جاتىر ەدى. بۇراتانالاردىڭ كادىمگى يمپەريا مۇجىعىنا اينالدىرىلۋىن كوكسەگەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى پاتشا يدەولوگتارىنىڭ ارمانىن – جەر-جەردەگى پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن جەبەپ-نىعايتىپ وتىرعان ماسكەۋ بيلىگى  – كەڭەستىك جولمەن شىندىققا اينالدىرۋعا بەت العان. مۇنى دا زايىر تۇسىنگەن م. شوقاي: «ورىس بولشەۆيكتەرى ءسوتسياليزمدى جەلەۋ ەتە وتىرىپ، ەندى ءبىر ەكى-ءۇش جىل ىشىندە ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىز – تۇركى ءتىلىن ءوزىنىڭ تاريحي قۇقىعىنان ماقۇرىم ەتۋدى كوزدەپ وتىر»، – دەپ تە جازدى. الايدا ول تۇستا ەميگرانت شوقاەۆتىڭ ءسوزىن حالىققا جەتكىزبەۋ، ءۇزىلىپ-جۇلقىلانعان ءبىرلى-جارىم وي سۇلباسىن، سىبىسىن بۇرمالاپ، قارالاپ قانا ايتۋ مۇقيات قاراستىرىلعان-دى.

 

2.

ورىنبوردان كەلگەن كرۋتسكيح دەگەن وكىل «ورىنبور  گۋبەرنياسىنىڭ جۇمىسشىلارى، شارۋالارى مەن بارلىق  ەڭبەكشى بۇقاراسى اتىنان  شەتسىز-شەكسىز قازاق جەرىنىڭ قوجايىنى – كەڭەستەردىڭ بەسىنشى بۇكىلقازاق قۇرىلتايىن» شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتادى. ونىڭ ءسوزىن دەلەگاتتارعا ولكەپارتكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى س.ق. قوجانوۆ اۋدارىپ تۇردى. ۇلكەن وكىلەتتى جينالىسقا قاتىسۋشىلاردىڭ بارشاسىنىڭ كەۋدەسىن «شەتسىز-شەكسىز قازاق جەرىنىڭ قوجايىنى»  رەتىندەگى ماقتانىش سەزىم كەرنەدى. سونىمەن الدانىپ، قولدارىنداعى ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ كوزگە كورىنىپ تۇرعان تۇيىندەرىن، شەشۋىن توسىپ تۇرعان اششى شىندىقتاردى ورتاعا سالىپ، سولاردى جان-جاقتى تالقىلاۋعا كىرىستى.

كوشپەندى قازاق ايماعىنىڭ ورتاسىندا تۇرعان  اقمەشىتكە استانانى كوشىرۋ سەبەپتەرىن بايانداي كەلە، س. مەڭدەشەۆ مىنانداي تاريحي انىقتاما كەلتىرەدى: «وسى قالانىڭ نەگىزىن سالعان شەكتى موڭكە، شەركەس تۇركە جانە تاما نۇركە بولاشاقتاعى ءبىر ۋاقىتتا وسى قالا بارشا قازاق جەرىنىڭ ورتالىعى بولادى دەگەن بولجام ايتقان ەكەن». سوسىن ونى بىلايشا جۋىپ-شايادى: «ارينە، كەڭپەيىل قازاق قارتتارى بۇل ويلارىن ەشقانداي پايىممەن نەگىزدەپ-دايەكتەي الماسا كەرەك، سوندىقتان مەن قازىر سول شالداردىڭ جورامالدارىنىڭ شىندىقپەن تەك قىزىقتى سايكەستىك ورايىمەن ءدال كەلۋشىلىگىن عانا اتاپ وتىرمىن». استانا ەتۋدى كوزدەگەن تاشكەنتتى نەگە الا الماعاندارىن ايتپادى. سونداي-اق، كيرتسيك-ءتىڭ 1924 جىلعى ەكىنشى سەسسياسىندا تاشكەنتكە بالاما نۇسقا رەتىمەن بەلگىلەنگەن شىمكەنتتى، ءسويتىپ ۇكىمەتكە استانانى شۇعىل تۇردە سوندا اۋىستىرۋ جايىندا تاپسىرما بەرىلگەن قاراردى اۋىزعا المادى. شىمكەنتكە قالايشا كوشپەگەندەرىن اقپارات رەتىمەن دە قوزعامادى. ەسەسىنە، جوعارىدان وقىعانىمىزداي، اقمەشىت جايىن دايەكتەدى.

كيرتسيك (قازواك)  توراعاسى «كيررەسپۋبليكانى (قازرەسپۋبليكانى) قۇرۋ تاريحى» جايىندا  تاعلىمدى دەرەكتەر ايتتى: «رەۆوليۋتسيادان كەيىن قازاق حالقى ازامات سوعىسىنىڭ اسا توتەنشە كۇيزەلتۋلەرىنە دۋشار بولدى، ءسويتىپ كيررەسپۋبليكا قۇرىلىسى 1919–20 جىلدارى تۇك جوق دەرلىك بوس جەردە باستالدى. سودان مىنە، 5 جىل ىشىندە، ارتتا قالۋدىڭ، تالقاندالىپ، كۇيزەلتىلۋدىڭ، ستيحيالىق اشارشىلىق اپاتتارىنىڭ ايتىپ جەتكىزگىسىز اۋىر جاعدايىندا، قازاقيانىڭ ەڭبەكشى بۇقاراسى دامىلداماستان تاسقا تاس قالاپ، ءوز رەسپۋبليكاسىن قۇردى.  ...وسى 5 جىل ىشىندە ءبىز قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ بەكەم ىرگەتاسىن سالىپ ۇلگەردىك دەپ باتىل ايتۋعا بولادى. ...ەسەپ بەرىپ وتىرعان كەزەڭدەگى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكا ءومىرىنىڭ اسا ماڭىزدى ءساتى – بارلىق قازاق جەرىن ءبىر رەسپۋبليكاعا بىرىكتىرۋ  –  قازاق ۇلتتىق  رەسپۋبليكاسىن راسىمدەۋ   بولىپ تابىلادى».

وسىناۋ  قازاق ۇلتتىق  رەسپۋبليكاسىنىڭ شارۋاشىلىق تىنىس-تىرشىلىگى جايىنداعى مالىمەتتەر ويلانتارلىق-اق. ۇلتتىق رەسپۋبليكانىڭ ونەركاسىبى  العاشقى كەزدەن-اق سول ۇلتتىق رەسپۋبليكانىڭ وزىنە قىزمەت ەتكەن جوق. بۇل ورايدا بەسىنشى سەزدەگى ۇكىمەت بايانداماسىندا: «بىزدە حالىق تۇتىناتىن تاۋارلار جاسايتىن فابريكالار مەن زاۋىتتار جوقتىڭ قاسى. ءبىزدىڭ ونەركاسىبىمىز نەگىزىنەن كەن قازۋشىلىق سيپاتتا – مۇناي كوزدەرىن، تاس كومىر، تۇز، مەتال كەندەرىن جانە س.س. اشىپ ءوندىرۋ. ءبىزدىڭ ونەركاسىپ قالىڭ حالىق بۇقاراسىنا قىزمەت كورسەتپەيدى، سوندىقتان ونەركاسىپتىڭ دامۋى تىكەلەي كۇللى كەڭەس وداعى ونەركاسىبىنىڭ دامۋىنا تاۋەلدى»، – دەگەن مويىنداۋ جاريا بولدى. سونىڭ الدىندا عانا وتكەن قازولكەكومنىڭ ءۇشىنشى پلەنۋمىندا: «قكسر-ءدىڭ كەيبىر كاسىپورىندارى وداقتىق مانگە يە بولۋعا ۇمتىلۋدا»، – دەگەن دە سىر اشىلعان-دى. ياعني رەسپۋبليكا ونەركاسىبىن وركەندەتۋ ءىسى قازاق وكىمەتى مەن رەسپۋبليكانىڭ نەگىزگى حالقىنا بايلانىسسىز ءجۇردى. باسقا سوزبەن – ورتالىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتتى.  كەزىندە پاتشا ۇكىمەتى ۇستانعان «قازاق حالقىن ەمەس، قازاق ولكەسىن كوركەيتۋ» (پ. ستولىپين) ۇرانى «قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسىن بۇكىل وداق بولىپ كوتەرىپ جاتىرمىز» دەگەن بولشەۆيكتىك «ينتەرناتسيونالدىق» ساياساتتىڭ دا تۇپقازىعىنا اينالعانى، بەسىنشى كەڭەستەر سەزىندە ايان بولعانداي،  وسى جىلداردا-اق ايقىندالا باستادى.

«بۇرىن تۇركىستان جانە تۇركىستان تۇرىكتەرىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسى رەسەي مەن ورىس حالقىنا تاۋەلدى ەدى. ەندى بۇگىن اتامەكەنىمىزدىڭ مۇددەسى كەڭەستىك رەسەيدىڭ توڭكەرىستىك ورتالىعىنا تاۋەلدى، – دەپ جازدى م. شوقاي. – 1916 جىلى گەنەرال كۋروپاتكين: «تۇركىستاندىقتار وزدەرىنىڭ جەرگىلىكتى جانە ۇلتتىق مۇددەلەرىن رەسەي جانە ۇلى ورىس حالقىنىڭ مۇددەلەرىمەن ءبىر قاتارعا قويا المايدى. رەسەي ەڭ الدىمەن ورىستار ءۇشىن» دەگەن ەدى.  كۋروپاتكيننىڭ وسى ءسوزىن ماسكەۋ بولشەۆيكتەرى «قىزىل بوياۋمەن» بوياپ، بىلاي دەيدى: ء«سىز ءوزىڭىزدىڭ جەرگىلىكتى جانە ۇلتتىق مۇددەلەرىڭىزدى توڭكەرىس ورتالىعىنىڭ، ياعني رەسەيدىڭ مۇددەسىمەن ءبىر قاتارعا قويا المايسىز. ورىس توڭكەرىسشىل پرولەتارياتىنىڭ مۇددەسى بارىنەن دە جوعارى...» قازاقستان ونەركاسىبىن دامىتۋدىڭ قازاقستان وكىمەتىنسىز جۇزەگە اسىرىلا باستاۋىنىڭ ءتۇپ سەبەبى وسىندا جاتقان بولاتىن.

 

3.

دەگەنمەن، 5-ءشى سەزدە ۇلتتىق مەملەكەتتىك ءۇشىن كۇرەستىڭ جەتكەن شىڭى بەلگىلى-ءبىر دارەجەدە قاناعاتتاندىقپەن تياناقتالعانداي بولدى، ءسويتىپ، ەلدىكتى نىعايتا ءتۇسۋدىڭ جاڭا احۋالداعى باستى باعىتى ايقىندالدى.

پاتشالىقتىڭ  «قازاق دالالارىن كوركەيتۋگە» ايرىقشا ءمان بەرگەنى سونداي، قازاق جەرىن – قازاقتارعا ۋاقىتشا بەرىلگەن مەملەكەت مەنشىگى دەپ جاريالادى. سوسىن، شۇرايلى جەر-سۋىنىڭ ءبارىن بەسىنشى كولونناسى ىسپەتتى ورىس شارۋالارى مەن اسكەري-بيلىك تىرەگى سيپاتتى كازاكتارىنا  تارتىپ اپەرگەنى بەلگىلى. مونارحيانىڭ قۇلاۋى، ودان، اقىرى، بولشەۆيكتەردىڭ بيلىككە ادەمى ۇراندارمەن كيلىگۋى – قازاقتى جەر-سۋ جايى  رەتتەلىپ قالار دەپ ۇمىتتەندىرگەن. الايدا، م. شوقاي ايتقانداي، ء«ستولىپيننىڭ «قازاقتاردى ەمەس، قازاقتاردىڭ تىڭ جاتقان جەرلەرىن ويلاۋ كەرەك. قازاقستان جەرلەرىن تەك قازاقتاردىڭ وزدەرىنە عانا قالدىرۋ رەسەي ءۇشىن كەشىرىلمەس كۇنا بولار ەدى» دەگەن ءسوزىنىڭ ەكىنشى ءبىر نۇسقاسىنان»   اينىمايتىن، كوممۋنيستەردىڭ «جەكەلەگەن ولكە مەن حالىقتاردىڭ مۇددەسىن جالپى وداق مۇددەسىنە قۇربان ەتۋ» قاجەتتىگىن دارىپتەيتىن پيعىلى ونداي ءۇمىتتىڭ ءورىسىن قۋسىرىپ ۇستايتىن-دى. سوندىقتان دا ورىس توڭكەرىسىنىڭ  قاي-قايسىسى دا ەزىلگەن حالىقتىڭ قولىنا  تەڭدىكتى بىردەن ءما دەپ ۇستاتا قويماعانى 5-ءشى كەڭەستەر سەزىندە اتاپ ايتىلدى: «رەۆوليۋتسيا قازاقتى ازات ەتىپ، جەرگە دەگەن باسقالارمەن تەڭ قۇقىعىن جاريا ەتسە دە... زاڭدى جولمەن بەرىلگەن جەرى بولماعاندىقتان... جەرگە دەگەن حاقىن قاي ۋچاسكەدە جۇزەگە اسىرارىن بىلمەي، سەنىمسىزدىكپەن ...قونىستاناتىن». 

وسى احۋالعا بايلانىستى، س. مەڭدەشەۆتىڭ اۋزىمەن كەڭەستىك قازاق ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى «قازاق حالقى جەرگە ورنالاستىرىلىپ بولعانشا – باسقا حالىقتاردىڭ سىرتتان كەلىپ قونىستانۋىنا جول بەرمەۋ» جايىندا شارا العانى بەسىنشى سەزگە حابارلاندى. سونىمەن بىرگە، قاكسر ۇكىمەتى تاراپىنان ورتالىققا – ركفسر ۇكىمەتىنە سول شارادان تۋىندايتىن وتىنىشتەر بىلدىرىلگەنى باياندالدى: كوشپەندى جانە جارتىلاي كوشپەندى حالىقتى جالپىمەملەكەتتىك قارجىمەن، ءارى بارىنە جاپپاي ۋچاسكە كەسىپ بەرۋ رەتىمەن جەرگە ورنالاستىرۋ كەرەك; وسى تارتىپپەن جەرگە ورنالاستىرىلىپ جاتقان قازاق حالقىنا – سالىق سالۋ، نەسيە بەرۋ، قۇرىلىس ماتەريالدارىمەن، اۋىلشارۋاشىلىق قۇرالدارىمەن جابدىقتاۋ ىستەرىندە – العاشقى كەزدە ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر جاساۋ  ءجون. وسىلارمەن بىرگە، س. مەڭدەشەۆ،  كيرتسيك پەن حكك-ءنىڭ (حالكومكەڭەستىڭ) ۇسىنىسىمەن، برواك-تىڭ ەرەكشە ەرەجە بەكىتكەنىن، ەندى، ۇكىمەت تاپسىرماسىمەن (كيركرايكومنىڭ اقمەشىت سەزى الدىنداعى پلەنۋمىندا س. قوجانوۆ تا سونى ايتقان-دى)  ناركومزەمنىڭ ون جىلدىق جوسپار جاساپ جاتقانىن مالىمدەدى.  

ال ناركومزەمنىڭ – رەسپۋبليكانىڭ جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارى عالياسقار الىبەكوۆتىڭ بايانداماسىندا جەر-سۋ جايى كەڭىرەك جانە جان-جاقتى تالداندى. قازاق جاعدايىندا بۇل ماسەلەنىڭ ماڭىزى قاشاننان زور. جاڭاشا ءورىس العان ۇلتتىق مەملەكەتتىك ءۇشىن كۇرەس مايدانىندا  الاتىن ورنى  مۇلدەم ايرىقشا. سول سەبەپتى،  باياندامانى ارنايى قاراستىرعان دۇرىس دەپ بىلەمىز.

4.

ەڭ الدىمەن كوزگە تۇسەتىنى – بايانداماشى پروبلەمانىڭ تاريحي تامىرىن جۇيەلەپ اشادى. ول قازاق ولكەسىنىڭ وتارلانۋىندا: ا) ءوز ەرىكتەرىمەن قونىستانۋعا ورىس جەرىنەن كەلگەن قيلى باق ىزدەۋشىلەر مەن قاشقىندار جاساعان وتارلاۋ، بۇل حVI عاسىردان باستالدى; ءا) ورىس ۇكىمەتىنىڭ  ساۋدا-ونەركاسىپ مۇددەسىن كوزدەگەن اسكەري-اكىمشىلىك جولمەن وتارلاۋى، بۇل ءحVIىى عاسىردان باستالدى; ب) ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنان بەرى، ورىس شارۋالارىن كوشىرىپ-قونىس اۋدارتۋ جولىمەن وتارلاۋ  ىسپەتتى ءۇش باستى ءداۋىر  بولعانىن ايتادى.

ورىس ۇكىمەتى شىعىسقا تەرەڭ سۇعىنۋدى كوزدەگەن يمپەرياليستىك ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، قازاق دالاسىنا ورال، ورىنبور، ەرتىس جەلىلەرى بويىنشا  ءىرى-ءىرى سەنىمدى جاساقتارىن ورنىقتىردى. ولار قازاقتاردى جايىق، توبىل، ەرتىس وزەندەرى بويىنداعى ۇيرەنشىكتى اتا قونىستارىنان قۋىپ، مال باعۋ شارۋاشىلىعىنىڭ قالىپتى جاعدايىن زورلىقپەن وزگەرتتى.  سونداي ارەكەتتەرىمەن قازاقتى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان اتاكاسىپ نەگىزدەرىنەن ايىرىپ، ەكونوميكالىق داۋلەتىن قاتتى ويسىراتتى.

اسىرەسە وتارلاۋدىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى قاتتى زالال  تيگىزدى. بۇل شاقتا ىشكى رەسەيدىڭ جەر داعدارىسىن شەشۋ ماقساتىمەن، ءارى «جابايىلار جەرىن كوركەيتۋ» ءۇشىن پاتشالىق قازاقستانعا لەك-لەگىمەن پەرەسەلەندەر كوشىن توككەن ەدى. وسى ورىس كوشى مۇددەسىنە قازاقتان تارتىپ الىنعان جەر كولەمى 1916 جىلعا دەيىن 40.647.765 دەسياتينا بولعان-تىن. بۇل مولشەر بارلىق شۇرايلى، ءومىر سۇرۋگە قولايلى جەرلەر اۋماعىنان اسىپ كەتكەن-ءدى. ال شۇرايلى جەرلەر كۇللى قازاقتىق تەرريتوريانىڭ  بەستەن بىرىنەن دە از مولشەردە-ءتىن. جەر كوميسسارياتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا – بارلىق جەر اۋماعى 202.962.345 دەسياتينا، ونىڭ ىشىندە جارامدى جەر كولەمى 38.170.000 دەسياتينا ەدى.    

«پەرەسەلەن تولقىنىنىڭ قىسىمىمەن قازاق بۇقاراسى...  ءشوبى جۇتاڭ، سۋى از، قۇمداۋىت جەرلەرگە ىعىسۋعا ءماجبۇر بولدى. وسى اپاتتى  ساياسات ولكە ەكونوميكاسىن تەز قۇلدىراتتى.  ەگەر وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارى ءبىر قازاق شارۋاشىلىعىنا 59 باس مالدان كەلسە، 1914–1915 جىلدارى پەرەسەلەن قوزعالىسىنىڭ ارتۋىمەن بۇل تسيفر 25–26 باسقا شەيىن تومەندەدى»، – دەپ كورسەتتى ناركومزەم ع. الىبەكوۆ. 

جەردى قوعام مۇلكىنە اينالدىرۋ جونىندەگى العاشقى كەڭەس زاڭى  مەن جەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى ەرەجە «ازامات سوعىسى، اشارشىلىق، قكسر-دە ەشقانداي قارجىنىڭ بولماۋى جاعدايىندا بولىمسىز عانا ناتيجە بەردى». 

بۇل شاعىن ناتيجە دەرەكتەرى مىنانداي: ەل-جۇرتتىڭ ءبىراز بولىگى 1920 جىلدان 1923 جىلعا دەيىن 215.178 دەس. جەرگە ورنالاستىرىلدى. 1923 جانە 1924 جىلدارى جۇمىس جەر كودەكسى مەن 1924 جىلدىڭ 17 ساۋىرىندەگى ەرەجە بويىنشا جۇرگىزىلدى دە،  جوبالاردا جانە ءىس جۇزىندە مەملەكەت ەسەبىنەن 2.512.609 دەس.، حالىق ەسەبىنەن – 2.815.522 دەس.، بارلىعى – 5.543.309 دەسياتينا جەرگە ورنالاستىرىلدى. 

جۇرگىزىلگەن ءىس شارالارىنىڭ ويداعىداي وڭ ناتيجە بەرمەۋ سەبەپتەرى، حالىق كوميسسارىنىڭ تالداپ كورسەتۋى بويىنشا، مىنانداي: ا) قازاق جەرىن سىرتتان كوشىپ كەلىپ وتارلاۋ جالعاسىپ جاتىر; ءا) وتارشىلدىق ساياساتتىڭ قالدىقتارى ءالى كەتىرىلمەگەن; ب) ەڭ جاقسى جەرلەردى پەرەسەلەندەر باسىپ العان، كازاك-ورىس تۇرعىندارى كەڭ القاپتى پايدالانۋدا; ۆ) جەرگىلىكتى جەردە جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستار ورتالىقتا ۇيلەستىرىلمەگەن، كوبىنە ورتالىق جەردى ءىس جۇزىندە پايدالانىپ وتىرعاندارعا بەكىتىپ،  ەڭ ءتاۋىر جەرلەردى بۇرىننان تۇراتىن پەرەسەلەندەرگە كەسىپ بەرۋ  جاعىندا; گ) جەرگە ورنالاستىرۋ حاقىندا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان شارالار – تۇرعىنداردىڭ  قۇقىقتىق ساناسىن جەردى زاڭ بويىنشا پايدالانۋ قاجەتتىگىن سەزىنەتىندەي ەتىپ  وياتۋعا جاردەمدەسپەدى.

مال شارۋاشىلىعى قازاقستاننىڭ قاتال تابيعاتىنا شىداس بەرىپ،  پايدا تاباتىنداي دامي  الۋ ءۇشىن – جەر قاتىناستارىن دۇرىس رەتتەۋدىڭ ماڭىزى زور بولماق. وسى رەتتە حالكوم ع. الىبەكوۆ كۇللى اۋماقتى جاراتىلىسى مەن ەكونوميكالىق نىشاندارىنا قاراي: «ەگىنشىلىك-مالشىلىق» جانە تەك «مالشىلىق»، سونداي-اق تەك «كوشپەندى مالشىلىق» اۋداندارعا ءبولۋ تارتىپتەرىن باياندادى. جەرمەن قامتاماسىز ەتۋ نورماسى قالاي جاسالاتىنىن ءتۇسىندىردى. سوسىن جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ نەگىزگى مىندەتىن: «قازىرگى جۇمىس ىستەپ تۇرعان مال باعۋ جانە مال باعۋ-ەگىن ەگۋ شارۋاشىلىقتارىمەن شۇعىلداناتىن قوجالىقتارعا – وركەندەۋىنە ءارى ەكونوميكالىق تۇرعىدا نىعايۋىنا قاجەت جاعدايلار جاساۋ»  دەپ ەسەپتەيتىنىن ايتتى.

وسى ورايدا جەر كوميسسارياتى  ورىندالۋى قاجەت شارالار رەتىندە مىنالاردى اتادى (ولار سەزد قارارىمەن زاڭداستىرىلدى): ا) جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋ اۋماعىنا بارلىق پەرەسەلەن ۋچاسكەلەرىن قوسۋ، بۇل رەتتە ولاردىڭ كوش جولىندا جاتقاندارىنىڭ قونىستانۋشىلارعا تولعان-تولماعانىنا قاراماۋ; ءا) 1924 جىلعى 17 ءساۋىر ەرەجەسىنىڭ كۇشى جۇرمەيتىن پەرەسەلەن ۋچاسكەلەرىندە وتىرعان تۇرعىنداردى ءوز ۋچاسكەلەرىنىڭ 1917 جىلعا دەيىن بەلگىلەنگەن شەگىندە، قوسىمشا جەر كەسىپ بەرمەي  ورنالاستىرۋ; ب) سىرتتان كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ جانە قكسر-دەگى ىشكى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ «قازاقتىڭ پايدالانۋىنا جاتاتىن جاقسى جەرلەردى جانە كازاك-ورىس تەرريتورياسىن» ءوز بەتتەرىمەن باسىپ الۋلارىنان ساقتانۋ ءۇشىن – ءوز بەتتەرىنشە قونىستانۋدى دوعارتۋ، 1922 جىلعى 31 تامىزدان كەيىن  ءوز بەتىمەن  كەلگەندەردى جەر-قوجالىق بەرۋ شارالارىمەن قامتىماۋ; ۆ) قكسر-ءدىڭ بارلىق اۋداندارىنداعى قازىرگى كەزدە قولدا بار، سونداي-اق  انىقتالعان بوس جانە ارتىق جەرلەردىڭ ءبارىن – 1924  جىلعى 17 ءساۋىر ەرەجەسىمەن ارەكەت ەتۋگە جاتاتىن،  جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ ءبىرتۇتاس قورى دەپ ەسەپتەۋ.

سوسىن بايانداماشى وسى قوردى جوسپارلى تۇردە پايدالانۋ  رەتتەرىن باياندادى. سونداي-اق، مەجەلەنىپ كيررەسرۋبليكاعا (قازاق رەسپۋبليكاسىنا) قوسىلعانعا  دەيىن تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر كوميسسارياتى جۇمىس جۇرگىزگەن وبلىستاردا بۇگىندە ۆتسيك-ءتىڭ ەرەكشە كوميسسياسى ارەكەت ەتىپ جۇرگەنىن، ءارى ونىڭ مۇلدەم وزىنشە، قازجەركوم جوسپارىمەن ۇيلەستىرمەي جۇمىس جۇرگىزۋىن جالعاستىرىپ وتىرعانىن ايتتى. قازاق رەسپۋبليكاسى جەر كوميسسارياتىنىڭ  جەرگە ورنالاستىرۋ شارالارىن ءبىرتۇتاس جوسپارمەن  جانە ءبىرتۇتاس اپپاراتپەن ىسكە اسىرماق نيەتىنە، قازاق رەسپۋبليكاسى ناركومىنىڭ مويىنداۋىنشا، «ەرەكشە كوميسسيا تاراپىنان نارازىلىق كورسەتىلۋدە، ال وندايدى ورىندى دەپ ساناۋعا بولمايدى».  

 قكسر جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارى ع. الىبەكوۆ تىم جۇمساق ايتقان-دى، ءىس جۇزىندە  بۇكىلرەسەي ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ  (برواك-ۆتسيك) ەرەكشە كوميسسياسى قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىنىڭ ىرگەسىن شايقالتۋ شارالارىن قاراستىرىپ جۇرگەن. بۇل رەسەيلىك كوميسسيانىڭ قازاقستانعا بەرىلگەن وبلىستاردا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن قۇرىلۋىنىڭ ءوزى قازاق رەسپۋبليكاسىنا وداقتىق مارتەبە بەرمەۋ سەبەپتەرىنىڭ بىرىنە جارقىن مىسال. نەگىزگى ماقسات –  قازاعى كوپ ايماق  رەتىندە تۇركرەسپۋبليكادان كيررەسپۋبليكاعا ءبولىنىپ قوسىلعان وبلىستاردا جەرگە ورىستاردى تەزدەتىپ ورنالاستىرۋ-تىن.  1920 جىلى تۇركمايدان ساياسي ءبولىمىنىڭ ۋاكىلى د. فۋرمانوۆتىڭ قىتايدان جەتىسۋعا ورالعان بوسقىن قازاقتاردى ءوز جەرىنە قايتا قونىستاندىرۋعا – ول جەرلەرگە شارۋالار ەگىن ەگىپ قويعان دەگەن جەلەۋمەن كەدەرگى كەلتىرگەنىندەي، ەندى سول وڭىردە ورىس اۆتونومياسىن ۇيىمداستىرۋ ارقىلى، قازاقتىڭ دەربەس ەل بولۋىنا ورتالىقتىڭ توسقاۋىل قويۋ بولاتىن.

برواك  ەرەكشە كوميسسياسىنىڭ  جەتىسۋدا ورىس اۆتونومياسىن قۇرۋ جوسپارى قاعاز جۇزىندە قالدى. بىراق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول جوسپار عىلىمدا ءتيىستى دارەجەدە قاراستىرىلعان جوق (مۇنى پروف. م.ق. قويگەلديەۆتىڭ ءادىل اتاپ كورسەتكەنىن ايتۋ كەرەك).  دەگەنمەن قولدا بار از مالىمەتپەن-اق العاشقى  قورىتىندىنى جاساي بەرۋگە بولادى. م.ي. كالينين سىندى «بۇكىلوداقتىق اقساقالدىڭ» ءوزى مۇرىندىق بولعان سول شارۋانىڭ جالپىيمپەريالىق تۇرعىدا ورىس مۇددەسى ءۇشىن ويلاستىرىلعانى ايقىن.

ەلدى ستالين باسقارىپ وتىردى، ال ول «الەمدىك سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيا يدەياسىن رەسەي يمپەرياليزمىنىڭ داستۇرلەرى مەن ورىستاردىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە بەيىمدەۋ» (ز. ۆاليدي) نيەتىندە-ءتىن. ونى قۇپيا پوليتسيا ورمەگىمەن تياناقتالىپ-قامتاماسىز ەتىلگەن شەبەر ساياساتكەرلىگىمەن جۇزەگە اسىرۋ جولىنا، 1923 جىلعى ۇلت قىزمەتكەرلەرىمەن وتكىزىلگەن ءتورتىنشى كەڭەستە، الدىن-الا تۇتقىنعا الىنعان كورنەكتى تاتار كوممۋنيسى ميرسايد سۇلتانعاليەۆتىڭ   ء«ىسىن» تالقىلاتىپ،  ۇلگى بولارلىق ساباق ەتىپ وتكىزۋ ارقىلى،   ءبىرجولاتا تۇسكەن-ءدى.

الايدا قازاقستان ساياسي باسشىلىعى بك(ب)پ-نىڭ «دانا جەتەكشىلىگىنە» سەنەتىن. سول سەبەپتى، بەسىنشى قۇرىلتاي قىزۋ تالقىلاپ، ءبىراۋىزدان قابىلداعان قارارلاردىڭ ومىرگە ەنگىزىلۋىنە «اعا وكىمەتتىڭ كەدەرگى جاساۋىنا كوندىگە المادى. ورتالىقتىڭ ء«ىنى» وكىمەتتەن حالىقتى جەرگە ورنالاستىرۋ ءتارتىبى جونىندەگى ءوز شەشىمىنە ءوزى وزگەرتۋ ەنگىزۋىن تالاپ ەتۋىن – ۋاقىتشا تۇسىنبەۋشىلىك ءتارىزدى ۇقتى. رۇقساتىن توزىمدىلىكپەن توستى.

بۇل جايىندا، اتالمىش قۇرىلتايدان ءتورت ايداي وتكەندە ومىرگە كەلگەن مىنا ءبىر ساياسي قاۋلى سىر شەرتەدى. جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسى بك(ب)پ قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ 1925 جىلعى 12 تامىزدا وتكەن بيۋروسىندا تالقىلاندى. ولكەكومنىڭ ەكىنشى حاتشىسى س. قوجانوۆ «جەرگە ورنالاستىرۋ تۋرالى» ارنايى بايانداما جاسادى. بەسىنشى بۇكىلقازاق سەزى قارارلارىنىڭ جەرگە ورنالاستىرۋ جۇمىستارىنا قاتىستى بولىگى ورىندالماي جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىلدى. سوسىن، ونىڭ  بايانداماسى بويىنشا بيۋرودا مىنانداي قاۋلى قابىلداندى: «ا) بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىندە قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جاپپاي جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندەگى  پەرسپەكتيۆالىق جوسپارى بەكىتىلگەنگە شەيىن 5-ءشى كۇللىقازاقتىق كەڭەستەر سەزى مەن قازواك قابىلداعان جەر ماسەلەسى بويىنشا شەشىمدەرگە ەشقانداي الىپ تاستاۋ، تۇزەتۋ جانە تولىقتىرۋلار ەنگىزىلمەسىن; ب) اتاپ ايتقاندا، ءوز بەتىنشە كوشىپ كەلگەن قونىس اۋدارۋشىلارعا بايلانىستى 5-ءشى كۇللىقازاقتىق كەڭەستەر سەزى بەلگىلەگەن مەرزىم – 1922 جىلعى 31 تامىز ساقتالسىن. 1922 جىلعى 31 تامىزدان كەيىن كەلگەن بارلىق ءوز بەتتەرىمەن قونىس اۋدارۋشىلار قكسر-ءدىڭ بارشا اۋماعىندا جەرگە ورنالاستىرىلمايتىن بولسىن; ۆ) قكسر-دەگى  جەرگە ورنالاستىرۋمەن شۇعىلداناتىن بارلىق مەكەمەلەردى ءبىر ورگانعا – قازاق جەرحالكوماتىنىڭ (كازناركومزەم) جەرگە ورنالاستىرۋ باسقارماسىنا مەيلىنشە شاپشاڭ باعىندىرۋ تۋرالى ماسەلەنى برواك الدىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قويۋ قازواك-كە ۇسىنىلسىن».

بەسىنشى قۇرىلتاي تۇجىرىمداعان ۇلتتىق-مەملەكەتتىك مۇددەنى قورعاۋعا باعىتتالعان بۇل شەشىم دە ورىندالعان جوق.

5.

1925 جىلعى قىركۇيەكتە بك(ب)پ قازاق ولكەلىك ۇيىمىن باسقارۋعا ف.ي. گولوششەكين جىبەرىلدى. قازولكەكوم باسشىلىعىنىڭ بەسىنشى قۇرىلتايدان كەيىن اۋىستىرىلۋىندا، ءارى ءبىرىنشى باسشىنىڭ ورتالىقتان كەلۋىندە ءمان بار. ويتكەنى قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ بەسىنشى قۇرىلتايىندا ۇلت قايراتكەرلەرى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك مۇددەلەرىن ەركىن كوتەرىپ، ەلەۋلى شەشىمدەر شىعارتقان-دى. وڭ-سولىن تانيتىن، زەردەلى، ءىرى ساياسي قىزمەتكەرلەر ەكەندىكتەرىن، مەملەكەتتى وزدەرى باسقارۋعا قاۋقارلى ەكەندىكتەرىن كورسەتكەن. الايدا، سوعان قاراماستان، جەتەكشى سىرتتان اكەلىندى. دەمەك، تاريحي بەسىنشى سەزد تابيعاتى ورتالىققا ۇناعان جوق. بۇعان ونىڭ جەرگىلىكتى حالىقتى ءبىرىنشى كەزەكتە جەرگە ورنالاستىرۋ جايىنداعى ماڭىزدى شەشىمدەرىنىڭ ورىندالماۋى دالەل. ءارى، جىبەرگەن باسشىسى – پاتشا وتباسىن ءولتىرۋ سىندى قۇپيا تاپسىرما ورىنداۋىمەن داڭقى شىققان، شاش ال دەسە باس الاتىن كانىگى بولشەۆيك بولىپ شىقتى. بۇل ەكى ارادا استىرتىن بايلانىس بولعانى كۇمانسىز.  

ايتسە دە، پاتشا زامانىنان وزەكتى  جەر-سۋ  ماسەلەسىن قايتكەندە شەشۋ ءۇمىتىن ۇزبەستەن، قازاق ساياساتكەرلەرى ف. گولوششەكين وتكىزگەن ۇلكەن پارتيا فورۋمىندا دا ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ وسىناۋ ءتۇيىندى شارتىن باتىل دا دايەكتى قورعادى. ءتيىستى، زاڭدى قارار قابىلداتتى. بىراق بولشەۆيزمنىڭ قيتۇرقىلىعى الۋان قىرلى، سونىڭ ءبىرى – ۇناتپاعان ءىسىن سيىرقۇيىمشاقتاتىپ سوزىپ بارىپ قۇردىمعا كەتىرۋ.  ال ف. گولوششەكين ونداي ءتاسىلدى جەتە مەڭگەرگەن. ول قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىنىڭ جەر-سۋ ورايىنداعى كورىنىسىنە قارسىلىعىن بىردەن سەزدىرمەي، بىراق، بولشەۆيكتىك قۋلىقپەن، ءوز دەگەنىن تەز-اق جۇزەگە اسىردى.

1925 جىلعى 1–7 جەلتوقساندا وتكەن بك(ب)پ قازاق ولكەلىك ۇيىمىنىڭ 5-ءشى كونفەرەنتسياسى وتكەن بەلەستى «تاريحقا قازاق جەرىن جيناۋ كەزەڭى جانە قازاق مەملەكەتتىلىگىن ۇيىمداستىرۋ سالاسىنداعى العاشقى قادامدار رەتىندە كىرەدى» دەپ اتادى. سوسىن «جەرگە ورنالاستىرۋ سالاسىندا – ءبىرىنشى كەزەكتە تۇرعىلىقتى حالىققا، اسىرەسە وتىرىقشىلىققا اۋىسا باستاعان كوشپەندىلەرگە قاتىستى مىندەت قويۋ كەرەك. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە ۇلتتىق ازشىلىقتىڭ وتىرىقشى ەڭبەكشىل شارۋا  تۇرعىندارىنىڭ، اسىرەسە ونىڭ كەدەي جانە ورتاشا بولىگىنىڭ  تىلەكتەرى نازاردان شىعارىلماسىن»، – دەگەن قاۋلى الدى. جەتكىلىكتى دارەجەدە ءادىل، باسقا حالىقتىڭ دا مۇددەسىن كەمسىتپەيتىن وسى قاۋلى گولوششەكيننىڭ بولشەۆيكتىك ايلا-امالى سالدارىنان   ورىنداۋسىز قالدى. ال بەرتىنگى پارتيا شەجىرەشىلەرى ونى – 5-ءشى ولكەلىك پارتيا كونفەرەنتسياسى «جەرگە ورنالاستىرۋ ءىسىن ۇلتىنا قاراي كەزەكتەستىرىپ جۇرگىزۋ كەرەك دەگەن قاتە قاۋلى الدى»، – دەپ، اشىقتان اشىق بۇرمالاي  باعالادى.

«قازاقستاننىڭ بارلىق پارتيالىق-مەملەكەتتىك مەحانيزمىن باسقارۋعا موسكۆا قويعان گولوششەكيننىڭ»   وسى ورايداعى ءبىر ءىسىن كەڭەس ءباسپاسوزى نەگىزىندە، الىس فرانتسيادا وتىرعان م. شوقاي بىلاي ءتۇسىندىردى: «قازاقستان تسيك-ءى ءوزىنىڭ كوپشىلىگى قازاق بوپ تابىلاتىن «باسشىلىعىمەن» 1926 جىلى مىنانداي شەشىم شىعاردى: قازاقستانعا 1925 جىلعى 31 تامىزدان كەيىن ءوز بەتىمەن كوشىپ كەلگەن ورىستار جەرگە ورنالاستىرۋ كەزىندە، وسى شەشىمگە سايكەس، جەر الۋ قۇقىنان ايرىلاتىن. ولار نە كەرى ورالۋعا ءتيىس، نەمەسە جەردى جالعا الۋ حاقىنا رازى بولۋى كەرەك-ءتىن. بۇل رەتتە ولار جەردى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ وزىنەن جالعا الۋ كەرەك ەدى، ءسويتىپ وسىنداي رەتتە قۇددى «جەكەمەنشىك-كاپيتاليستىك قاناۋ» مۇمكىندىگىنە ورىن قالمايتىن-دى. تسيك شەشىمى قازاقستاننىڭ 5-ءشى پارتيالىق كونفەرەنتسياسىنىڭ، ياعني رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى زاڭ جاساۋشى ورگانىنىڭ ديرەكتيۆالارىنا نەگىزدەلگەن بولاتىن.

گولوششەكينگە بۇل شەشىم ۇنامادى. بىراق، دەپ مويىندايدى گولوششەكين، «ەگەر مەن قارسى شىعا قالسام، وندا ءبىر دە ءبىر قازاق داۋىسىن الا الماعان بولار ەدىم». ەندى ءسوزدى گولوششەكيننىڭ وزىنە بەرەيىك: «مەن ازداپ قۋلىق جاسادىم دا، كوميسسيا قۇرۋ كەرەك دەدىم. كەلىستى. بىراق كوميسسيا ماجىلىسىنە بارار الدىندا الىبەكوۆ جولداستى، باسقالاردى شاقىرىپ الدىم دا، نە ماسەلە ەكەنىن تۇسىندىرۋلەرىن سۇرادىم. مىنانداي ءجايت انىقتالدى: تسيك-ءتىڭ ء(وز بەتىمەن كوشىپ كەلگەندەر جونىندەگى) شەشىمىن ورىنداۋ بارىسىندا ورىستاردىڭ 40–50 مىڭ وتباسىنا نە كەرى كوشۋگە، نەمەسە جەردى جالداپ الۋعا تۋرا كەلەدى ەكەن... سوسىن، كوميسسيا ماجىلىسىنە كەلىپ، مەن بىلاي مالىمدەدىم: «جولداستار، بۇلارىڭ وتپەيدى. ورىستاردىڭ 200 مىڭ ادامىن كەرى كوشىرىپ جىبەرەرلىكتەي – سەندەردىڭ قارۋلى كۇشتەرىڭ بار ما؟ ولاردىڭ قايتادان ءوز ورىندارىنا قايتارىلۋ شىعىنىن كوتەرەتىندەي – سەندەردىڭ اقشالاي قارجىلارىڭ بار ما؟»

گولوششەكينگە «قازاق ەڭبەكشىلەرى تاعدىرلارىنىڭ جەتەكشىلەرى» قالاي جاۋاپ بەردى دەيسىز عوي؟ گولوششەكين ارسىزدىقپەن: «ولار ۇيالدى... مەنىڭ دايەكتەرىممەن كەلىستى... ۇنامسىز شەشىمنىڭ كۇشىن جويدى...» – دەپ اڭگىمەلەيدى».

ف. گولوششەكين بەسىنشى پارتكونفەرەنتسيانىڭ جوعارىدا ءماتىنى كەلتىرىلگەن، تاريحي ادىلدىگى كۇمانسىز، رەسپۋبليكاداعى باسقا ۇلت وكىلدەرىن كەمسىتپەيتىن شەشىمىن ورىندالماعان قالپى قالدىردى. اقىرى التىنشى كونفەرەنتسيادا جاڭا قارارمەن بۇزدى. ول جايلى م. شوقاي جاساعان تالداۋعا مولىراق كوڭىل ءبولۋىمىز – ەۋروپاداعى ساياسي ەميگرانت-قايراتكەردىڭ دەر كەزىندە، سول شاقتا قولىنا تۇسكەن گازەت ماتەريالى نەگىزىندە، سىني كوزقاراسىن ءدال تۇجىرىمداي العاندىعىن اتاۋ قاجەتتىگىنەن تۋىپ وتىر.

سول دا، ودان دا باسقا ساياساتكەرلەر پىكىرلەرى دە، ەڭ باستىسى، قۇجاتتاردىڭ تۇپنۇسقالارى قولدارىندا بولا تۇرا، وزدەرىنە قاجەتتەرىن تاريحي كونتەكستەن جۇلمالاپ ءبولىپ الىپ، وزدەرىنشە تەرىس ءمان بەرۋ، بۇرمالاپ ءتۇسىندىرۋ – وكىنىشكە قاراي، پارتيا تاريحشىلارىنىڭ ۇيرەنشىكتى ادەتى بولعانىنا وسى ورايدا تاعى ءبىر نازار اۋدارۋ ءلازىم: «كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەلەردىڭ ءبارىن پارتيا ساياساتى رۋحىندا شەشكەن كونفەرەنتسيا، – دەپ جازدى، ماسەلەن، توقىراۋ زامانىنىڭ كەڭەستىك عالىمدارى «قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى تاريحىنىڭ وچەركتەرىندە»، – بىراق، جەرگە ورنالاستىرۋدى ۇلتتىق بەلگى بويىنشا كەزەكتەستىرۋ تۋرالى قاتەلىگى اسا تەرەڭ، لەنيندىك ۇلت ساياساتى پرينتسيپتەرىنە جانە جەرگە ورنالاستىرۋداعى تاپتىق كوزقاراسقا قايشى نۇسقاۋدى قابىلدادى...»

وسى قورىتىندىنى سول 5-ءشى كونفەرەنتسيادان كەيىن الدەنەشە ونداعان جىلدار وتكەن بەرگى زاماندا-اق جاساپ وتىرعان قازاقستاننىڭ پارتيا تاريحى ينستيتۋتى عالىمداردىڭ مىنا شىندىقتى بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس:  «قازاق جارلى-جاقىبايىنىڭ تراگيزمىن جانە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كۇللى ارسىزدىعىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن مىنانى ءبىلۋ كەرەك – پاتشا رەجيمى كەزىندە قازاق حالقىنان 40 ملن. دەسياتينا شاماسىنداعى ەڭ جاقسى جەر ورىس پەرەسەلەندەرى پايداسىنا تارتىپ الىنعان بولاتىن، سوعان بايلانىستى كەڭەس ۇكىمەتى ۇلت-ازاتتىق رەۆوليۋتسيا اتىنان، «الەمدىك رەۆوليۋتسياشىل پرولەتاريات» اتىنان بىلاي دەپ ۋادە بەرگەن: قۇلاعان رەجيمنىڭ جەر جونىندەگى ادىلەتسىزدىگى تۇزەتىلەتىن بولادى، قازاقتارعا تارتىپ الىنعان جەر قايتارىلادى، قازاق جەرلەرىنە پەرەسەلەندەر جىبەرىلمەيدى...» الايدا بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ءوز ەميسسارى گولوششەكيننىڭ قولىمەن ونداي  ۋادەنىڭ بارشاسىن تارك ەتتى.  رەسپۋبليكانىڭ ساياسي باسشىلىعى قازاتكومنىڭ جوعارىدا اتالعان شەشىمىن ف. گولوششەكين ايتقانداي «ۇيالعانىنان» وزگەرتتى دەي الماعان بولار ەدىك. «جوق، – دەيدى م. شوقاي دا، – «قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ جەتەكشىلەرىن» «ار-ۇيات» ەمەس، قورقىنىش بيلەدى، ويتكەنى ولاردا گولوششەكين ايتقان باستى ارگۋمەنت: ءوزىنىڭ ۇلتتىق قارۋلى كۇشى جوق بولاتىن، ول ءالى دە جوق...»   

ادىلەت تۇرعىسىنان ايتۋ كەرەك – ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىم تەتىكتەرىنىڭ ءبىرى – رەسپۋبليكانىڭ قارۋلى كۇشىن  جاساقتاۋداعى ءبىرلى-جارىم رابايسىز قادام بەسىنشى سەزدە ءسوز بولعان-دى.

ىستەلگەن از شارۋانىڭ  بيىك ماعىناسىن سالىستىرمالى تۇردە تانىتۋ ماقساتىندا – تاريحقا شولۋ جاسالعان: «پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقتاردى اسكەري قىزمەتكە شاقىرماعانى بارشاعا بەلگىلى، – دەدى س. مەڭدەشەۆ ۇكىمەت جۇمىسى تۋرالى ەسەبىندە، – بىراق بۇدان پاتشا ۇكىمەتى قازاقتاردى قاۋىپ-قاتەرگە ۇشىراتقىسى كەلمەدى دەپ ويلاماۋ كەرەك، ول قازاقتاردى قارۋلاندىرۋدان قورىقتى، سودان، پاتشا ۋاقىتىندا قازاقتاردى اسكەرگە شاقىرۋ ماسەلەسى كوتەرىلگەن شاقتىڭ بارىندە،  قازاقتاردى اسكەري قىزمەتكە الۋعا قارسىلار ءاردايىم:  ەگەر قازاقتىڭ جاس بۇقاراسىن قارۋلاندىرار بولساق، ول قارۋدىڭ كىمگە قارسى باعىتتالارى بەلگىسىز بولار دەيتىن. پاتشا ۇكىمەتى... قازاقتاردى وتار قۇلدارى ساناتىندا ۇستاۋعا تىرىساتىن».

ودان بايانداماشى «ۇلتتىق اسكەري قۇرامالار تۋرالى» ءسوزىن قازاقتاردىڭ قىزىل ارميا قاتارىنا ازىن-اۋلاق ءوز ەرىكتەرىمەن كىرگەن ساتتەرى بولعاندىعىمەن ساباقتادى. بىراق «الاشوردا» حالىق كەڭەسى قۇرعان ءىس جۇزىندەگى ۇلتتىق قۇرامالار جايىندا جۇمعان اۋزىن اشپادى. ول، ارينە، مۇمكىن ەمەس تە ءجايت ەدى. سەبەبى، «الاشتىڭ ويىلداعى اتتى پولكى» تۋىنىڭ 5-ءشى سەزد ساحناسىنا ءىلىنۋىن (مۇنى ايگىلى ء«ومىر مەكتەبىندە» س. مۇقانوۆ كۋالاندىرادى) اڭعارىپ قالعان قازاق بولشەۆيكتەرى قۇرىلتاي اشىلاردىڭ الدىندا  ۇلكەن دۇربەلەڭ تۋعىزعان. سودان دا بولار، تەك «قازاق ۇلتتىق بولىمشەلەرىنىڭ كەڭەس وداعى قارۋلى كۇشتەرى قۇرىلىسىنىڭ جالپى جۇيەسىنە كىرەتىنىن» ايتتى. سوسىن «18-ءشى جاياۋ اسكەر كوماندالىق قۇرامىنىڭ مەكتەبى وزگەرتىلىپ، قىزىل ارميانىڭ كوماندالىق قۇرامىنىڭ كيرتسيك اتىنداعى 8-ءشى ۇلتتىق  مەكتەبى» بولعانىن، وعان 119 جاس قازاق قابىلدانعانىن، قازاق بولىمشەلەرىن ودان ءارى دە قۇرا بەرۋ جونىندەگى جۇمىس جالعاسا بەرەتىنىن بايان ەتتى.

بۇل، جالپى قىزىل ارميا قۇرىلىمى ىشىندەگى دەربەستىگى جوق  اسكەري وقۋ ورىنى، شىنىندا، بولىمسىز نارسە ەدى. گولوششەكيننىڭ ونى شىبىن شاققان قۇرلى كورمەيتىنى انىق-تىن. سوندىقتان دا م. شوقايدىڭ: «قازاقستانداعى جەر ماسەلەسى «پرولەتار مەملەكەتىنىڭ» جوعارعى ورگاندارىنىڭ... تىلەگىمەن ەمەس، «قارۋلى كۇشپەن» قورقىتۋ ارقىلى شەشىلەدى... گولوششەكيننىڭ سوزدەرىن شۇقشيىپ وقىڭىز  دا ايتىڭىز: قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ تاعدىرى كىمنىڭ قولىندا؟ اريفمەتيكالىق سانى كوپتىڭ قولىندا ما، الدە پيعىلىن ماسكەۋ ۇكىمەتىنىڭ «قارۋلى كۇشتەرىمەن» دايەكتەيتىن جالعىز گولوششەكيننىڭ قولىندا ما؟» – دەگەندەرى قازاق قاسىرەتىنىڭ ءتۇپ-تامىرىن، قازاقستان ساياسي باسشىلىعى ەركىنىڭ مۇمكىندىگى   وتە-موتە شەكتەۋلىلىگىن تانىتادى.

دەگەنمەن، ۇلتتىق مەملەكەتتىك ءۇشىن كۇرەس باعىتىنان قازاق قايراتكەرلەرى حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ءداۋىرىنىڭ سوڭعى جىلىندا، ياعني  1925 جىلعى ف. گولوششەكين بيلىككە كەلگەن كەزدە، بىردەن تايا قويعان جوق.   ۇلتتىق مۇددەنى كۇيتتەگەن كۇرەستىڭ تاعى بىرەر ءالسىز سەرپىلىستەرى ورتالىق   ەميسسارى الدىندا دا كورىنىس بەردى. 

قازولكەكومنىڭ 1925 جىلعى  19 قازانداعى بيۋروسىندا  قازاق رەسپۋبليكاسى تەرريتورياسىنان ورىنبور گۋبەرنياسىن ءبولۋدىڭ ناقتى جۇمىسى قارالدى. قىزۋ تالقىلاۋ ۇستىندە بيۋرو مۇشەلەرى ۆتسيك كوميسسياسىندا جۇمىس ىستەپ قايتقان ولكەكوم جاۋاپتى حاتشىسى فيليپپ گولوششەكين مەن بيۋرو مۇشەسى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ءىس ناتيجەلەرىنە نارازىلىقتارىن جاسىرمادى. سوندا قوجانوۆ، تاباندى تۇردە تالاپ ەتۋى ناتيجەسىندە، ءوز پىكىرىن «ايرىقشا قابىلداتىپ»، حاتتاماعا قوسا تىركەتتى. سول ەرەكشە پىكىر ماتىنىمەن تانىسايىق:

«قوجانوۆ جولداستىڭ ۇسىنىسى.  قكسر-ءدىڭ بارلىق شەت ايماقتارىندا بايقالىپ وتىرعان، ۇلتتىق ازشىلىق (ورىس، وزبەك جانە باسقالار) تاراپىنان بولىنۋگە ۇمتىلۋ قوزعالىستارى شىعۋىنا جانە وسى قوزعالىستىڭ ەكونوميكالىق ءمانى جونىنەن ماڭىزى ءارتۇرلى قالالاردى قامتۋىنا بايلانىستى،  سونداي-اق ولاردىڭ تالاپتارىن ماسەلەنىڭ ارتىن ويلاماستان بايقاماي قاناعاتتاندىرۋدىڭ – قكسر-ءدىڭ بارلىق  ۇيىستىرۋشى-ەكونوميكالىق ورتالىقتارىنان ايرىلۋىنا، ءارى قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك بىرلىك رەتىندە ءىس جۇزىندە تاراۋىنا اكەپ سوعۋى ىقتيمالدىعىن ەسكەرە وتىرىپ، ورتالىق كوميتەتتەن مىنانى ەسكەرۋ سۇرالسىن: ورىنبور گۋبەرنياسىمەن شەكارا ماسەلەسى جانە باسقا اۋداندارداعى ۇلتتىق ازشىلىقتى ءبولىپ شىعارۋ مۇمكىندىگى، ەڭ باستىسى، قكسر-ءدىڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكا رەتىندە مەملەكەتتىك سيپاتپەن ءومىر ءسۇرۋىن بەكەم قامتاماسىز ەتۋ  تۇرعىسىنان قارالاتىن بولسىن».

وسىنداعى پايىمدار، بيلىك نازارىن ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ باستى شارتىنا نۇسقاۋىمەن،  بۇگىن دە نازار اۋدارارلىق.

6.

1925 جىلعى  6 قاڭتاردا كومپارتيانىڭ كيروبكوم بيۋروسى قكسر-ءدىڭ وزبەكستانداعى وكىلى ەتىپ سانجار اسپاندياروۆتى، ونىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنا تەمىربەك جۇرگەنوۆتى ۇسىنعان بولاتىن. ءبىرى كەزىندە تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كورنەكتى پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرى بولعان، ەكىنشىسى بۇدان بۇرىن سول تۇركرەسپۋبليكاداعى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ وكىلى بولىپ ىستەگەن وسى ەكى ازامات وكىلدىك قىزمەتىن جاڭا جاعدايدا جولعا قويۋدا ەداۋىر ەڭبەك ءسىڭىردى. اقىرى، سول جىلعى 30 قاراشادا وتكەن قازولكەكوم بيۋروسىندا، ت. جۇرگەنوۆ قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتا ازياداعى وكىلدىگى اتىنان بايانداما جاساپ، ەكونوميكالىق مەجەلەنۋ ناتيجەلەرىن اڭگىمەلەدى. سوسىن، جىكتەۋ جۇرگىزىلگەننەن كەيىن قازاقستان شەكاراسىنان تىس قالعان ورتاازيالىق قازاقتار جونىنە توقتالدى.

ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى اۋماعىنداعى قازاقتاردىڭ كوبى وزبەكستان شەگىندە تۇراتىن. وكىلدىكتىڭ ءوز تاراپىنان جۇرگىزگەن ستاتيستيكالىق ەسەپتەرى بويىنشا: «زاراۆشان وبلىسىندا 200 مىڭداي جانە تاشكەنت وبلىسىندا دا 200 مىڭداي قازاق بار. زاراۆشان وبلىسىنداعىلار – كوشپەندىلەر، ال تاشكەنت وبلىسىنداعى قازاقتار – وتىرىقشى-جەر وڭدەۋشىلەر، وزبەكتەرمەن بىردەي ينتەنسيۆتى شارۋاشىلىق جۇرگىزىپ، ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانادى». تاشكەنت وبلىسىنداعى قازاق قوجالىقتارىنىڭ ەكونوميكالىق ۇلەس سالماعىن وكىلدىك  زاراۆشان وبلىسىنداعى قازاق قوجالىقتارىنىڭ ەكونوميكالىق  سالماعىنان گورى قۇندىراق ءارى جوعارى دەپ ەسەپتەيدى.

«زاراۆشان وبلىسىندا ءبىزدىڭ قاتىسۋىمىزبەن اۆتونوميالىق قازاق اۋدانى قۇرىلدى، – دەپ حابارلادى ت. جۇرگەنوۆ. – ال تاشكەنت وبلىسىنداعى قازاقتاردىڭ قۇقىقتىق احۋالىنا كەلسەك، ونىڭ (قازاق قوجالىقتارىنىڭ ەكونوميكالىق ۇلەس سالماعى ەلەۋلى بولا تۇرا) دۇرىس جاعدايدا ەمەس ەكەنىن ايتۋعا ءتيىسپىز».

سوسىن ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ءوز تىرشىلىكتەرىندە بوي كورسەتكەن ءار ماسەلە بويىنشا قكسر وكىلدىگىنە جۇگىرىپ كەلۋدى ادەتكە اينالدىرعانىن اڭگىمەلەدى. سولارىن ولار ءالى جالعاستىرۋدا. قىزىلورداعا دا بارىپ ءجۇر. وزدەرى ءۇشىن قولايسىز  ءارتۇرلى جاعدايدان قورعانۋ ءۇشىن سولاي ەتەدى. ەكونوميكالىق جانە تەرريتوريالىق جىكتەۋ وتسە دە، ءسويتىپ ولار بۇرىنعىداي، ءومىر ءسۇرىپ تۇرعان كۇيى، وزگە رەسپۋبليكا تەرريتورياسىندا قالىپ قالسا دا، سولاي ەتۋدە. ويتكەنى ول جاقتارداعى قازاقتاردا كۇنى بۇگىنگە دەيىن  مىنانداي وزگەرمەيتىن وي بار: ۇلتى قازاق ەكەن، دەمەك ولار قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى.

بۇل ماسەلەگە وزبەكتەر دە سولاي قارايدى. وكىلدىكتىڭ ويىنشا، وسى ماسەلەنى رەتتەۋدىڭ ەڭ جاقسى جولى رەتىندە – وزبەك كسر تاشكەنت ۇيەزىنىڭ قازاقتارىن جەكە اكىمشىلىك ەدينيتساعا ءبولۋ دۇرىس بولار ەدى. وسى ەسەپ بەرىپ وتىرعان كەزەڭدە، ياعني 1925 جىل بويىنا  وكىلدىك ارالاسىپ شەشكەن شارۋا – قازاقتاردىڭ وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان  ۇيەزدەرىندەگى وزبەكستاننىڭ كەڭەس جانە پارتيا ورگاندارىنا پروپورتسيالى تۇردە وكىلدەرىن جىبەرۋلەرىنە مۇمكىندىك بەرىلۋى.

قازاق رەسپۋبليكاسى تەرريتورياسىندا تۇراتىن وزبەكتەر تۋرالى جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ باستىعى ابىلاي سەرعازيەۆ اڭگىمەلەدى، ولاردى ەكونوميكالىق-اۋماقتىق دەربەس ەدينيتساعا ءبولۋدىڭ مۇمكىندىگى جوقتىعىن ايتتى. ء«بىزدىڭ تەرريتورياداعى وزبەكتەر شاشىراڭقى، – دەدى ول. – ماسەلەن، اۋليە-اتا، تۇركىستان، جانە شىمكەنت  اۋداندارىنىڭ ءبىر بولىكتەرىندە شاشىراپ، قازاق بۇقاراسىنىڭ ارا-اراسىنا تامشىلاپ سەبىلگەن سىقىلدى بوپ جاتىر. سوندىقتان ولاردى اۋماقتىق جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدا بىرىكتىرۋ – ءىس جۇزىندە قيىن».

تۇركرەسپۋبليكادا جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان، ونداعى جاعدايدى جاقسى بىلەتىن، ءارى وكىلدىك مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋعا قاتىسقان ا. سەرعازيەۆ ودان ءارى، بيۋرو مۇشەلەرى الدىندا  ورتا ازياداعى  قازاقتاردىڭ شوعىر-شوعىر بوپ تۇرىپ جاتقان  بۇقارالىق توپ ەكەنىن دالەلدەپ ايتتى. ولار ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىسقان جاعدايدا ءومىر سۇرۋدە. وزبەك بۇقاراسى ىشىندە تارىداي شاشىلىپ جاتقان جوق. سولاي دەي كەلە، مەجەلەۋ ناۋقانى سالدارىنان وزبەكستان اۋماعىندا اتا قونىس، جەر-سۋىمەن بىرگە ءبولىنىپ قالىپ قالعان قانداستار جايىن، ت. جۇرگەنوۆتىڭ ايتقاندارىنا قوسىمشا دالەل رەتىندە، بىلاي ساباقتادى: «قازاقتار تۇتاستانىپ، ورتالىققا قاراي سىناشا سۇعىنا قونىس تەپكەن. ءارى ءىس جۇزىندە تاشكەنت قالاسىن قورشاپ جاتىر. ەگەر وسى ماسەلەگە ۇلتتىق نىشان تۇرعىسىنان كەلسەك، قالا تۇبىندەگى اۋداننىڭ 70 مىڭ حالقى تەك وتىرىقشى بوپ وتىرعان قازاقتاردان تۇراتىنىن كورەمىز. جانە ەكىنشى جاعىنان، تاشكەنت  ماڭىندا 120 مىڭ كوشپەندى قازاق بار. بارلىعى ءبىر اۋداندا 200 مىڭداي قازاق  تۇر. سوسىن ولارمەن قاتار ءبىزدىڭ قىرعىزدار مەن قازاققا تۋىس قۇرامالار تۇرادى، ولار وزدەرىن ءبىزدىڭ كەيبىر جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ ۇگىتىمەن وزبەكپىز دەپ اتاعان. قالاي ەتكەندەرىن، ولار قىرعىزداردىڭ ءبىر بولىگىن دە وزبەك دەپ جازعىزدى».

بولشەۆيكتەر ورتا ازيانى جىكتەۋ ءۇشىن قولداپ تۋعىزعان ۇلتشىلدىقتى وزبەك بەلسەندىلەرى  ءوز تايپالاستارىنىڭ مولشەرىن جاساندى تۇردە وسىرۋگە ۇتىمدى پايدالاندى. ءسويتىپ، تار ۇلتشىلدىققا ۇرىنىپ، باسقا تۇركى تۋىستارىنىڭ دا تەڭ دارەجەدە دامۋىنا سەپتەسۋدى ويلاي قويمادى. سول ماسەلە، مىنە، رەسمي تۇردە ولكەكومنىڭ جاڭا باسشىسى، ورتالىق كوميتەتتىڭ سەنىمدى وكىلى ف. گولوششەكيننىڭ الدىندا قوزعالدى. ءىس جۇزىندە قازاقتاردىڭ تاريحي اتامەكەنى بولشەكتەنگەنىنە نۇسقالدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق وكىمەتىنىڭ وزبەكستانداعى وكىلدىگى قولىنان كەلگەنشە نازار اۋدارىپ كەلەدى: «بۇحارادا  كوشپەندى قازاقتار ءبىر اۋماقتا شوعىرلانىپ تۇرادى. وكىلدىك ولاردى دەربەس اۋدانعا ۇيىمداستىرىپ-بىرىكتىرۋگە قول جەتكىزە الدى». الداعى كەزدە «تاشكەنت وبلىسىندا ۇلتتىق بەلگىسى بويىنشا ەكى دەربەس ۇيەزدى جەكە اكىمشىلىك بىرلىككە ءبولىپ، تىكەلەي تاشكەنت وبلاتكومىنا  باعىندىرۋعا بولار ەدى». ال بۇعان قازاقستان باسشىلىعىنىڭ قامقورلىعى قاجەت.

الايدا بۇل ۇسىنىستاردىڭ ءبارى ورتالىق ەميسسارىنىڭ نازارىنا ىلىكپەدى. ونىڭ ماسەلەنى شەشە قويايىنشى دەگەن قۇلشىنىسىن تۋدىرا المادى. قازاقستاندا قالاۋىنشا ارەكەت ەتۋىنە ورتالىق كوميتەت تاراپىنان پۇرسات العان بولشەۆيك گولوششەكين ۇلتتىق قايراتكەرلەرمەن ساناسۋدى قاپەرىنە دە الماعان دەپ ساناۋعا تولىق نەگىز بار. ول قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءۇشىن كۇرەسىن ءوز مانىندە ەلەگەن  ەمەس. قايتا، ەسەبىن تاۋىپ، وعان تەرىس سيپات بەرىپ ءجۇردى. ءوزى كەلەردەن بىرنەشە اي عانا بۇرىن وتكەن قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ 5-ءشى كۇللىقازاق سەزى قارارلارىن ورىنداۋ قاجەتتىگىن ەشقاشان كوتەرگەن جوق. كەرىسىنشە، سەزد قابىلداعان جەرگە ورنالاستىرۋ حاقىنداعى اسا ماڭىزدى شەشىمدى كوپە-كورنەۋ جويعىزۋمەن شۇعىلداندى.

7.

 

دەگەنمەن ورتالىقتاعى  پارتيا-كەڭەس بيلىگى مەن ونىڭ ەميسسارى گولوششەكين قازاق جەرى مەن ەل-جۇرتىن ءبىر شاڭىراق استىنا جيناعان تۇڭعىش قۇرىلتايدىڭ تاۋەلسىز ەل مۇددەسىن كوزدەيتىن كوپ شەشىمىنىڭ ىشىنەن بىرەۋىن مويىندادى. ول شىن مانىندەگى تاريحي شەشىم  بولاتىن. تاريحي شەشىم رەتىندە قۇنىن ەشقاشان جويمايتىن قۇجات. قابىلدانۋى سۇلتانبەك قوجانوۆ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى  سول قاۋلى ومىرگە تومەندەگىدەي جولمەن كەلگەن ەدى...  

قازاق ولكەكومىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى، سەزد دەلەگاتى س. قوجانوۆتىڭ  بەسىنشى قۇرىلتايداعى تاريحي ۇسىنىستارى قالاي تۋعانىن كەڭەستىك قۇپيا پوليتسيا جۇرگىزگەن تەرگەۋ ماتەرالدارى سىر شەرتەدى:  «سەزد اياقتالۋعا تاقالعان، – دەپ كورسەتتى ۇلت تەاترىنىڭ نەگىزىن سالىپ، تۇڭعىش جەتەكشىسى بولعان دىنمۇحامەد ءادىلوۆ وگپۋ تەرگەۋشىسىنە 1928 جىلدىڭ سوڭىندا بەرگەن جاۋاپتارىندا. –  ۇكىمەتتىڭ اقمەشىت قالاسىنا كوشىپ كەلۋىنە بايلانىستى، ونىڭ  اتىن وزگەرتۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. ات ويلاستىرا باستادىق. قىزىلوردا دەگەن اتاۋدى اۋەلى قوجىقوۆ (قوڭىرقوجا قوجىقوۆ، 1917 جىلعى تۇركىستان-قوقان   اۆتونومياسى قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى، سول شاقتاعى كەڭەس قىزمەتكەرى، بايىرعى اعارتۋشى، تاريحشى-عالىم – ب.ق.) ويلاپ تاپتى... قوس ەسىم، ەكى جاقتى دا قاناعاتتاندىرادى دەدى. «قىزىل»... بولشەۆيكتەرگە ۇنايدى، ال «وردا» – ۇلتتىق اتاۋ. وسىلاي اتاعاندا ەكى جاقتان دا تالاس تۋماۋعا كەرەك». بۇنداي دايەكتەمەگە ءبارىمىز كەلىستىك... سودان كەيىن قوجانوۆ پەن ءبىز سەزگە كەتتىك. قوجانوۆ پرەزيديۋمعا شىقتى دا، وزىنە كەزەكتەن تىس ءسوز الىپ، ۇسىنىستار ەنگىزدى: ءبىرىنشى ۇسىنىسى – «كيرگيز (قىرعىز) رەسپۋبليكاسىنا» «قازاق رەسپۋبليكاسى» دەپ قايتا ات قويۋ، ەكىنشىسى – اقمەشىت قالاسىنىڭ اتىن قىزىلورداعا الماستىرۋ. سەزد ەكى ۇسىنىستى دا ءبىراۋىزدان قابىلدادى».

بەسىنشى سەزدىڭ ستەنوگرافيالىق ەسەبىنە قاراعاندا، سۇلتانبەك قوجانوۆ شىنىندا دا ۇسىنىستارىن «ستسەناريدەن تىسقارى»، بىراق ورايىن كەلتىرە جاريا ەتكەن. قۇرىلتاي ءتيىستى ورگانداردى سايلاۋ ماسەلەسىنە كوشەر الدىندا، تورالقا ۇسىنىسى بويىنشا، قازاقيانىڭ بارلىق ەڭبەكشىلەرىنە سەزدىڭ ۇندەۋىن قابىلداماق بولادى. توراعالىق ەتۋشى ۇندەۋ ءماتىنىن وقىپ شىعادى. دەلەگاتتار ونى قىزۋ قول شاپالاقتاپ قۋاتتايدى. وسى كەزدە قوجانوۆ ءسوز الادى دا بىلاي دەيدى:

«بىزدە وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىر تۇسىنبەستىك بوپ تۇر. كيرگيزدەر وزدەرىن قازاقپىز دەپ اتايدى. مۇنى ولار ورىس كازاكتارىنان كوشىرىپ العان جوق، باعزى زاماننان قازاق دەپ اتالاتىن.  كوشپەندىلەردىڭ العاشقى وداعى قازاق دەلىنەتىن، سوندىقتان ورىس كازاكتارى وسى اتاۋدى وزدەرىنە بىزدەن كوشىرىپ العان دەپ ويلاۋعا بولادى. ەندى قازاق – «قازاق» دەگەن ءسوزدىڭ ورىسشاسى «كيرگيز» بولار دەپ ويلايدى.  دەكلاراتسيادا «كيرگيز رەسپۋبليكاسى» دەپ ايتىلعان، ال توقجىگىتوۆ جولداس ونى وقىعانىندا «قازاق رەسپۋبليكاسى» دەپ اتادى، ياعني بۇل – اۋدارما. بۇل ەسكىلىكتىڭ قالدىعى ەكەنىن بىلەتىندىگىمىزدەن، مۇنى زەرتتەۋ كەرەك.  بالكىم ءتارجىماشىلار،  وتارشىل  كۇشتەرگە جاعىنىپ، قازاقتاردى  وسىلاي اتاعان بولار. (زال كۇلىپ جىبەرەدى). 

ايتپاقشى تاعى – كيرگيزدى (ياعني ناعىز قىرعىزدى) قارا-كيرگيز (قارا-قىرعىز) دەپ تە اتايدى. بىراق بۇل قارا-كيرگيز ەمەس، ولاردى ورىستار سولاي اتاعان. ءبىز ءجاي عانا قازاقتارمىز، ال قىرعىزداردى قازاقتاردان اجىراتۋ ءۇشىن ولاردى قارا-كيرگيز  دەپ اتاعان. ەندى، بولاشاقتا كيرگيزدى قازاق دەپ، ال رەسپۋبليكانى قازاقتىكى، ياعني قازاقستان دەپ اتاۋدى زاڭداستىرۋ كەرەك.

مەن وسى اتاۋدى بەكىتىپ، سونشالىقتى ادەمى ەمەس تاڭبانى جۋىپ تاستاۋدى ۇسىنامىن. كەڭەستەردىڭ بەسىنشى بۇكىلكيرگيز سەزى «قازاق» اتاۋىن كيرگيز حالقىنىڭ اتالىمىنا جانە «قازاقستان» اتاۋىن كيرگيز رەسپۋبليكاسىنا بەرۋدى زاڭداستىرسىن». 

ۇسىنىس قول شاپالاقتاۋمەن قارسى الىندى. قولشاپالاق دىبىسى باسىلعاندا، قۇرىلتاي توراعاسى الدىمەن قوجانوۆ سويلەردىڭ الدىندا جاريا ەتىلگەن قۇجات جوباسىن – سەزدىڭ ۇندەۋىن داۋىسقا قويادى. ۇندەۋ ءبىر اۋىزدان قابىلدانادى. سوسىن: «كەلەسى ۇسىنىس: كيرگيز رەسپۋبليكاسىنا – قازاق سوتسياليستىك  كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى دەپ  قايتا ات قويۋ»، – دەي بەرگەنىندە جۇرت دۋ ەتە ءتۇسىپ، قول سوعىپ جىبەرەدى. «مەن بۇل قول شاپالاقتاۋدى وسى ۇسىنىستىڭ ءبىراۋىزدان قابىلدانۋى رەتىندە ۇعامىن»، – دەيدى دە، توراعالىق ەتۋشى كەلەسى ماسەلەگە كوشەدى. «قازاق سسر-ءىنىڭ ورتالىعىن  اقمەشىت قالاسىنا كوشىرۋگە بايلانىستى، كەزىندە رەسپۋبليكا تسيك-ءى اقمەشىت قالاسىندا لەنين جولداس اتىنداعى حالىق ءۇيىن سالۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان ەدى»، – دەي كەلىپ، سوعان بايلانىستى اتقارىلماق جۇمىستاردى جاريا ەتتى. «وسى ءۇيدىڭ قۇرىلىسىنا ءبىر كىرپىش قالاماعان ءبىر دە ءبىر ەڭبەكشى بولماۋعا ءتيىس»، –  دەگەن ويىمەن بىرگە سەزدىڭ تورالقاسى اتىنان ءتيىستى ۇسىنىس ءبىلدىردى. 

سول قابىلدانىپ بولىسىمەن،  س. قوجانوۆ تاعى دا ءسوز الدى.  ءوز ۇسىنىسىن ايتۋ ءۇشىن.  «اقمەشىت قالاسى پاتشا ۇكىمەتى جاۋلاپ العانعا دەيىن اقمەشىت اتالاتىن، – دەپ باستادى ول جاڭا ۇسىنىس بىلدىرەر ءسوزىن. – پاتشا وكىمەتى كەزىندە گراف پەروۆسكيدىڭ قۇرمەتىنە پەروۆسك بوپ وزگەرتىلدى. رەۆوليۋتسيا وعان قايتادان ەسكى اتاۋىن بەردى. بۇرىن قالاي اتالسا دا، ول ارتتا قالعان، قاتارداعى جۇپىنى قالا بولاتىن. كەڭەستەردىڭ بەسىنشى سەزىن ءبىز قازاق رەسپۋبليكاسى عۇمىرىنداعى كۇرت بەتبۇرىس دەپ سانايمىز. بۇل سەزدى ءبىز ءبىرىنشى سەزد دەپ اتايمىز. بۇل سەزدىڭ قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ  جاڭا ورتالىعى اقمەشىتتە ءوتۋى  دە ونىڭ ءمانىن ارتتىرا تۇسەدى. ءسويتىپ جۇپىنى اقمەشىت قالاشىعى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىعىنا اينالىپ وتىر.

قالانىڭ ءمان-ماعىناسى اۋىسۋىنا بايلانىستى، مەن وسى قالانىڭ اتىن تازا قازاقى اتاۋعا وزگەرتسەك دەگەن ۇسىنىس ەنگىزەمىن. بۇرىن حاندىق قۇرىلىمداردىڭ ورتالىقتارى بولاتىن، مىسالى – اق وردا دەيتىن. اتاقتى حان ءوز ورتالىعىن كوك وردا دەپ اتاعان. ال ءبىز ءوز ورتالىعىمىزدى قىزىل وردا دەپ اتاي الامىز.  مەن  ورتالىعىمىز اقمەشىتتى (پەروۆسكىنى) بۇدان بىلاي – قىزىل وردا دەپ اتاۋدى ۇسىنامىن». 

قىزۋ قول شاپالاقتاۋدان كەيىن «قوجانوۆ جولداستىڭ ۇسىنىسى ءبىراۋىزدان قابىلدانادى». 

سونىمەن، بارلىق قۇجاتتاردا «كيرگيزيا» ء(بىز ونىڭ سول اتالۋ رۋحىن ساقتاۋ ءۇشىن قازاقيا دەگەن بالاما قولدانۋدى ءجون كورەمىز) دەيتىن ەل بۇدان بىلاي  «قازاقستان» دەپ اتالاتىن بولدى. «كيرگيز» دەلىنىپ كەلگەن حالىقتىڭ دۇرىس  اتاۋى دا وزىنە قايتارىلدى. ادەتتە ونى قازاق تىلىندەگى تاريحي ادەبيەتتە «قىرعىز» دەپ اتاپ-جازىپ جۇرگەنمەن، ءبىز مۇنىڭ سونشالىقتى دۇرىس بولمايتىنىن ەسكەرىپ، ءتۇپ ماعىناسىن ساقتاۋدى قالادىق تا، ماقالامىزدا ورىسشا اتالۋىن قالدىرىپ وتىردىق. ءارى سول بەسىنشى قۇرىلتايعا دەيىنگى مەزگىلدە دە قاتىناس قاعازدارىنىڭ ورىسشا كەڭسەلىك جازۋلارىنىڭ تومەنگى جاعىنا بۇلار اراب ارپىمەن مۇلدەم قازاقشا جازىلاتىن-دى. ماسەلەن «ك.س.س.ر. (كيرگيزسكايا سوۆەتسكايا سوتسياليستيچەسكايا رەسپۋبليكا) روسسيسكوي فەدەراتسي... – دەپ باستالاتىن 1924 جىلعى كەڭسە بلانكىنىڭ قازاقشاسى سول ماڭدايشا-جارناما استىنا اراب ارپىمەن بىلاي: «رۋسيا قۇراماسى  تەگىستىك نەگىزدە قۇرىلعان كەڭەستىك قازاعىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ...» – دەپ جازىلعان. مىنە وسى «كيرگيز» دەگەن بۇرمالاۋ بۇدان بۇلاي  دۇرىستالىپ، «قازاق»  دەگەن تاريحي دۇرىس اتاۋمەن  الماستىرىلدى. جانە اتالعان تاريحي اتالىمداردىڭ ءوز يەسىنە قايتارىلۋىن زاڭداستىرۋ ۇلكەن قازاقستاننىڭ وكىلدىك جينالىسىنا جۇزەگە اسىرىلدى.  تۇڭعىش رەت رەسمي تۇردە وسىناۋ بەسىنشى  قۇرىلتايدا ۇسىنىلىپ، ءبىر اۋىزدان قابىلداندى. قازاق ەلىنىڭ ءبىرتۇتاستانۋىن كورسەتكەن، مەملەكەتىنىڭ «ۇلتتىق رەسپۋبليكا» رەتىندە راسىمدەلۋىن اتاپ وتكەن كەڭەستەردىڭ بەسىنشى سەزى  – قازاق رەسپۋبليكاسى عۇمىرىنداعى «كۇرت بەتبۇرىس» ساناتىندا باعالاناتىنى جانە ونىڭ ء«بىرىنشى سەزد» بولىپ ەسەپتەلەتىنى تۇتاس ەلىمىزدىڭ شارتارابىنان جينالعان دەلەگاتتاردىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن سول قۇرىلتايدىڭ وزىندە اۋىزعا الىندى.

بەسىنشى كەڭەستەر سەزى بارلىق قازاقستان ەڭبەكشىلەرىنە ۇندەۋىندە بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: «كەڭەستەردىڭ 5-ءشى بۇكىلقازاق سەزى – قاكسر ەڭبەكشىلەرى تاريحىنا قازاقستان ەڭبەكشىلەرى تۇراتىن وبلىستاردىڭ ءبارىن جيناۋ كەزەڭىن اياقتاعان جانە قاكسر-ءدىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك راسىمدەلۋى قورىتىلعان ءبىرىنشى سەزد رەتىندە ەنەدى».  

الايدا سوناۋ ءادىل دە ءدال تاريحي باعا ىزىنشە ۇمىتتىرىلدى، بۇگىنگى ادەبيەت وعان سونشالىقتى زور ءمان بەرمەيدى. ماسەلەن، كوپ تومدىق «قازاق سسر تاريحى» 5-ءشى سەزدىڭ  حالىق اتىن تۇزەپ، رەسپۋبليكا مەن استانا اتاۋلارىن وزگەرتكەنىن، سوعان بايلانىستى برواك-ءتىڭ سەزد شەشىمىن بەكىتكەنىن عانا حابارلايدى. بۇل ساراڭ حابار مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە شىققان «قازاقستان تاريحى» بەتتەرىندە دە وزگەرىسسىز قالدى. ال بۇل قۇرىلتاي – قازاقستان ساياسي باسشىلىعىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءۇشىن كۇرەسىنىڭ جەمىسى، رەسەي كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى مۇمكىندىك  بەرگەن اۋقىمدا  شىعا العان ەڭ بيىك شىڭىنىڭ كورىنىسى بولاتىن.

سول تاريحي قۇرىلتايدان كەيىن-اق رەسپۋبليكامىزدىڭ ساياسي باسشىلىعى اراسىنداعى الا-قۇلالىق ارتا تۇسەدى. ۇلتتىق مەملەكەتتىك ءۇشىن كۇرەس باستى باعىتىنان اداسىپ، جەتكەن شىڭىنان تومەن سىرعي باستايدى. وسىناۋ ادىلەتتى كۇرەستىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولۋعا ءتيىس ازاماتتار بك(ب)پ-نىڭ «بولشەۆيكتىك رۋحتاعى» تاربيەسى سالدارىنان، باعدارىن جوعالتادى.  تاپتىق كوزقاراستى يگەرۋلەرىمەن بىرگە،  ۇلتتىق مەملەكەتتىلىككە قول جەتكىزۋ جولىندا جۇرگىزىلەتىن كۇرەس مايدانىن تاستايدى. بولشەۆيزم تۇرعىسىنان بيىكتەپ، ۇلت مۇددەسى تۇرعىسىنان ازعىندايدى. وعان، ارينە، شەشۋشى اسەرىن رەسپۋبليكانى بيلەۋشى گولوششەكين تيگىزەدى.

 جوعارىدا كورسەتىلگەندەي، دەلەگاتتار «كيرگيز رەسپۋبليكاسىن  – قازاق سوتسياليستىك سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسى» دەپ، ياعني «اۆتونوميالىق» دەگەن ايقىنداۋىشتى قوسپاي اتاۋعا داۋىس بەرگەنمەن،  مازمۇنى «رەسەي قۇراماسىنداعى» اۆتونوميا ەكەنىنە ەشكىم كۇدىكتەنبەيتىن. قورىتىندى سوزىندە قازاتكومنىڭ جاڭا توراعاسى جالاۋ مىڭباەۆ: «اۆتونوميانى ءبىز رەسەي پرولەتارياتىنىڭ جاردەمىمەن جانە باسشىلىعى ارقاسىندا جەڭىپ الدىق»، – دەدى. وداقتىق رەسپۋبليكا بولۋ ءۇشىن، ج. مىڭباەۆ سوزىنەن اڭعارىلاتىنداي، ءالى دە سول كومەكتى  پايدالانا وتىرىپ، الدىمەن  «ناعىز اۆتونوميا جاساۋ كەرەك». ياعني قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋ، ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني جاعدايىن جاقسارتۋ جولىندا الدا تالاي-تالاي جۇمىستار اتقارىلۋعا ءتيىس بولاتىن.

الايدا، رەسەي كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ قازاقستانعا ۇدايى جاساپ تۇرعان كادر جونىندەگى «قامقورلىعى» سالدارىنان ءبىرىنشى باسشىلىققا كەلگەن ف.ي. گولوششەكين مۇندا جاڭا وتارشىلدىق تۇرعىدا عانا سىپاتتالا الاتىن تاريحي تاجىريبەلەردى ەمىن-ەركىن جاسادى. ۇلتتىڭ بەتكە ۇستارلارىن دا، ءوزىن دە  ازدىردى.  ءستاليننىڭ اۋزىنان  ازىرگە شىعا قويماعان ء«بارىن كادرلار  شەشەدى» قاعيداسىن بولشەۆيكتىك تۇيسىگىمەن سەزىنىپ، كادرمەن جۇمىسقا زور سەنىم ارتتى. كادرلاردىڭ سانا-سەزىم، تۇيسىكتەرىن «قىرناپ، تەگىستەپ» («نيۆەليروۆكا جاساپ»), تەك قانا پارتيانىڭ شەشىمدەرىن، ونىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ايتقاندارىن بۇلجىتپاي ورىندايتىن قىزمەتكەرلەر بۋىنىن قالىپتاستىرۋعا ءبىرىنشى كەزەكتە نازار اۋداردى. قالعان جۇمىستىڭ ءبارى سولارعا – «ۇلتشىلدارمەن» ىمىراسىز كۇرەسەتىن تاپشىل، بولشەۆيك، ناعىز سولشىل كادرلارعا تاۋەلدى ەدى.

تاريح كورسەتكەندەي، «ورىس پرولەتارياتىنىڭ جاردەمى جانە باسشىلىعى ارقاسىندا» قۇرىلۋ ۇستىندەگى «ناعىز اۆتونوميا» گولوششەكيندىك جاڭا رەۆوليۋتسيا جاساۋ ادىسىمەن حالىقتى ەسەڭگىرەتىپ، ايتىپ جەتكىزگىسىز ۇلتتىق اپاتقا ۇشىراتتى. سودان كەيىن بارىپ، «ماركستىك تۇرعىدا ءالسىز ەلەمەنتتەردىڭ» باسىم كوپشىلىگىنەن ءبىرجولا قۇتىلىپ الۋدىڭ وتەۋى ء(ىس جۇزىندە – كوشپەندى حالىققا جاسالعان مەملەكەتتىك قىلمىستى جاسىرىپ، ءبىرجولاتا ۇمىتتىرۋ شاراسى)  رەتىندە، قازاقتىڭ قاتتى كۇيزەلىسكە ۇشىراعان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ مارتەبەسىن وداقتىق دارەجەگە ورتالىقتىڭ ءوزى-اق ىڭ-شىڭسىز كوتەرىپ بەرەدى. پارتيا-كەڭەس باسشىلىعى مۇنى ەشقانداي دا ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ءۇشىن جاڭا كۇرەسكە قايتا جول بەرمەي-اق جۇزەگە اسىردى. ال سوناۋ قايعى-قاسىرەتكە تۇنعان سالتاناتتىڭ باستاۋىندا – ف. گولوششەكيننىڭ ۇلتتىڭ باسقارۋشى ەليتاسى اراسىنداعى پىكىر وزگەشەلىكتەرىن جىكشىلدىك رەتىندە دابىرايتىپ، بىلىكتى قايراتكەرلەردىڭ باستاماشىلدىعىن تۇنشىقتىرۋىن كەڭ جولعا قويعان ساياسي قاتەرلى ارەكەتى جاتقان ەدى.

بەسىنشى كەڭەستەر قۇرىلتايى قازاقستان ەڭبەكشىلەرى اتىنان رەسەي كوممۋنيستىك (بولشەۆيكتەر) پارتياسىن: «ەزىلگەن ۇلتتاردى – جۇمىسشى تابىنىڭ شارۋامەن وداعىنا سۇيەنە وتىرىپ ازات ەتۋ جونىندەگى لەنيننىڭ ۇلى وسيەتى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ساياسي جانە شارۋاشىلىق قىزمەتىنە ۇدايى جەتەكشىلىك ەتەتىن بولادى»، – دەپ سەندىردى. ال رەسپۋبليكا حالقىنا جولداعان ۇندەۋىن: «الدىمىزدا – قازاق رەسپۋبليكاسىن ەكونوميكالىق جاڭعىرتۋ كەزەڭى، ەلىمىزدىڭ وندىرگىش كۇشتەرىن كوتەرۋ ءۇشىن، قاكسر-ءدى مەكەندەيتىن ب­ۇتكىل ەڭبەكشىلەردىڭ ماتەريالدىق ءال-اۋقاتى مەن مادەني دەڭگەيىن كوتەرۋ ءۇشىن كۇرەس  كەزەڭى تۇر»، – دەگەن شابىتتى سوزدەرمەن تۇيىندەپ، حالىقتى جاسامپاز ىستەر داڭعىلىنا باعىتتادى.

الايدا، تاريح كورسەتكەندەي، ول داڭعىل بىردەن باستالا قويمادى. اڭساعان داڭعىلعا وتىز ەكىنشى جىلدىڭ ۇلتتىق اپاتى دۋشار ەتكەن كول-كوسىر قايعى-قاسىرەت، ەسەڭگىرەگەن حالقىمىزدىڭ ەڭسەسىن كوتەرگەن مادەني رەۆوليۋتسيا، «ۇلكەن تەررور»، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، ەلىمىزدى جاڭاشا وتارلاعان تىڭ داستانى، يندۋستريالىق وركەندەۋ ارقىلى شىعۋ بۇيىرعان ەدى.

شىنتۋايتقا كەلگەندە،  ۇلتتىق دامۋدىڭ شىنايى داڭعىلىنا بەتتەۋدى بۇگىنگى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىز عانا مۇمكىن ەتىپ وتىر. مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىز جاريالانعان اۋماقتى تۇڭعىش رەت ءبىر شاڭىراققا جيناستىرعان وقيعالاردىڭ ءتۇيىنى ىسپەتتى 1925 جىلعى العاشقى وكىلەتتى قۇرىلتاي – قازاقستان كەڭەستەرىنىڭ قىزىلورداداعى ءبىرىنشى (بەسىنشى) سەزى – ۇلتتىق-مەملەكەتتىك دامۋىمىزدىڭ ەرەكشە بەلەسى بولىپ تۇرارى انىق. 90 جىل ىلگەرگى تاعلىمدى بەلەس. ونى ۇمىتۋعا بولمايدى. ودان ساباق الۋ ءلازىم.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz