Biz qazaq ejelden erkindik ansaghan,

Bostandyq ómir men ar ýshin qighan jan.

Torlaghan túmannan jol tappay túrghanda,

Jarqyrap Lenindey kýn shyghyp, atty tan...

...Daq salmay Leninning jenimpaz saltyna,

Úrpaghy qosty danq Otannyng danqyna,

 Odaqtas, úrandas elderding qamqory,

Kóp alghys aitamyz úly orys halqyna...

Búl - orystar biylegen Kenes Odaghy kezindegi qazaq elining әnúrany. Qazaq halqynyng jartysynan kóbin ashtyqpen, zorlyqpen, qorlyqpen, atyp-asyp, qyryp-joyyp jatqanda salghan әnimiz. Osynday jetesizdikke qalay týstik? 1918 jyly Leniyn, Krupskaya, Dzerjinskiy, Belinskiy, t.b. revolusiya kósemderi, adam balasy payda bolghaly әbden súryptalyp synaqtan ótken últtyq pedagogikany «eskishil, qaranghylyqtyng sarqynshaqtary, burjuazdar pedagogikasy» dep joqqa shyghardy. Oidan «kenes pedagogikasy» degen dalbasa jýie oilap tapty. Balagha ne bilim, ne tәrbie bermeytin osy jýieni әli kýnge deyin sary mayday saqtap, tistey qatyp jabysyp otyrmyz.

Kenes Odaghy kezinde dәuiri jýrgen Kenes pedagogikasynyng negizi; Leninning ottaghan ósiyetimen, Makarenkonyng mektepti týrmemen «shatastyryp» alghan jendettik tәrbiyesimen, deni sau jan týsinbeytin «kommunistik demokratiyalyq sentralizm» qaghidasymen qarulandy. Kenes pedagogikasy últty joidyng joyqyn qaruyna ainaldy. Sol kezde qazaqtyng kózin ashyp «sauattandyrady» degen múghalimder Kenes Odaghynyng soyylyn soqty. Qazaq balalaryn tolyqqandy, bilimdi, jeke túlgha emes, basybayly baghynghan, óz oi-erki joq, últtyq asyl múrasynan bezgen, salt-dәstýrin tәrk etken, tili men dinin mensinbeytin etip tәrbiyeleytin «kenestik pedagogika» degen súrqiya «ghylym» qazaqty qúrbandyqqa shaldy. Kenes pedagogikasy tәrbiyelep shygharghan milliondaghan qazaq balalary: Kenes Odaghy ýshin, elin de jerin de ata-anasyn da satyp jiberetin dәrejege deyin ulandy. Kenes pedagogikasy qazaq halqyn (últty ) әleumettik toptar men taptargha bólip ajyratty. Qoghamdyq aiyrmashylyqtardy taptyq qayshylyqtargha әkelip shiyelenistirdi. Bir qazaqty - bay men kedey dep ekige bóldi. Sauatsyz, nadan kedeylerdi qarulandyryp, kózi ashyq, últ mýddesi ýshin kýresetin, últtyng ziyalylaryn atqyzyp, bas kóterer erining kózin joyghyzdy. Qazaq memleketining altyn dingegi - baylar men oqyghandar; qazaq elin myndaghan jyldar saqtap, órkendetken eshbir soghysta jaudan jenilip kórmegen kóregen, bahadýr narqasqalar edi. Olardyng balalaryn internattargha, jetimder ýiine әkelip mәngýrttendirdi. Mektepti bilim beru ýshin emes, qazaqtyng kózin jong ýshin paydalandy. Búl rette qarjyny ayaghan joq. Kenes Odaghynyng últsyzdandyru iydeologiyasy men sayasy terrordan qazaq halqyn saqtandyrghan alash azamattaryn 1928-1929 jyldary Goloshekin bastaghan, E.Eltaev,  O.Isaev, I.Qúramysov qostaghan topas, «qúdaysyzdar» qughyngha salyp,týrmege tyqty. Qazaq últynyng janyna «qabysatyn» J.Aymauytovtyng  «Psihologiya», M.Júmabaevtyng «Pedagogika», Á.Bókeyhanovtyng «Geografiya», A.Baytúrsynovtyng «Qazaq tili», Q.Sәtbaevtyng «Algebra», M.Dulatovtyng «Esep kitaby», t. b. oqulyqtaryn órtep, oqu baghdarlamasynan alyp tastady. Ornyna Stalin men Lenindi, sosializm men kommunizmdi jyrlaghan, satqyndyqty dәriptegen, qazaqtyng han, bay, bi, batyrlaryna laghnet aitqan «qyzyl súnqarlar» men «Qazaq kenes әdebiyetining negizin qalaushylardyn» «enbekterin» qazaq әdebiyeti men qazaq tili pәnderine kirgizip, qalghan pәnderdi týgeldey orys tilinen audaryp qazaq balalaryn ghylym men bilimnen aiyrdy. Jetpis jyl boyy qazaq balalary mektepte orystar jazghan qazaqshagha audarylghan oqulyqtarmen oqyp keldi. Yaghni, kenestik kezende taptyq jikshildikke, shet júrttyq óktemdikke, mәngýrttik soqyr sanagha jol berdik. Últty ruhsyzdandyruda, qúdaygha qarsy kýreste múghalimderding «enbegi» úshan-teniz. Qazaqtyng tektiligin joydy. Negizinen teksizderding zamany tudy. Kenestik pedagogikanyng múrageri bolghan mektep, osy jýieni әli kýnge deyin sary mayday saqtap otyr. Bizding mektep, kolledj, JOO-daghy pedagogika, fizologiya, sosiologiya, psihologiya ghylymdary taza ghylymy oi-sanamen jazylmaghan, «kommunistik iydeyagha» búrmalanghan. Kommunizm «elesine» esi ketken, sosializm jýiesine baghyndyrudy ghana maqsat tútyp, «kenestik jana adam» jasau ýshin adam boyyndaghy asyl qasiyetterin de joqqa shyghardy. Kenes Odaghy kezinde ósip-óngender, pedagog ghalymdarymyz da osy «uly qazannan» qaynap shyqty. Tәuelsizdik alghannan son, pedagog ghalymdarymyz últtyq pedagogikadan qashyp, europalyq sanamen ulandy. Endigi úrpaq ta jatjúrttyq pedagogikamen ósude. Sebebi, pedagogika ghylymyn mengergen ghalymdarymyzdyng boyynda últtyq ruh, imandylyq, últshyldyq joq. Sondyqtan bilim jýiesindegi  pedagogika, didaktika, tәrbie teoriyasy, balanyng damu prosesi, qalyptasuy jónindegi is-sharalar qazirgi zaman talabyna, qazaq últyna say kelmeydi. «Últtyq pedagogikany qalpyna keltiredi» deytin pedagog ghalymdar, oqulyq avtorlary últtyq salt-dәstýrdi ústamaydy, kóbisi jek kóredi. Erkegi basyna kepka kiyip ózining kim ekenin ajyrata almay qiyali, әiel ghalymdarymyz ajyrasqan, baysyz bala tapqan, kәri qyzdar. Otbasynyn, bala baqytynyng ne ekenin bilmey jýrip, pedagogika ghylymyn «mengergender». «Kenes pedagogikasynyn» qazy-qarta, jal-jayasyn jegender óz «teoriyalarynyn» jalghandyghyn moyynday almay, janasha oqytu jýiesin shet elderden izdep әlek boluda. Biri - orys, biri - aghylshyn, biri - amerikalyq oqytu tәsilderin tyqpalauda. Ol orys mektepterine jarap qalar, al qazaq mektebine qasiretten basqa eshtene әkelmeydi. Óitkeni, ol alash kósemderi aitpaqshy, qazaqtyng janyna «qabyspaytyn» jat dýniye. Qúldyq psihologiya sýiegine singendigi sonshalyq, әli kýnge tәuelsiz elding azat qazaqtary ekenin sezine almay jýrgen ghalymdarymyzdyng әrbir syzghan-jazghandarynan aiqyn kórinip túrady.

JOO-da últtyq pedagogika oqytylmaydy. Últtyq pedagogika, psihologiya ghylymdaryn mengermegen jas mamandar mektepke kelgende ne oqytady? Últtyq pedagogikany mektepte qoldanu ayasy; balalardy últtyq oiyndarmen oinatyp, «Nauryz» toyyn ótkizuden aspaydy. JOO-daghy ústazdardyng oqytatyn «ghylymdary» - batystyq ghalymdardyng jazghan-syzghandary. Sony qazaqshagha kóshirip alyp, dininen, últtyq asyl qasiyetterinen maqúrym, ruhsyz, elin, Otanyn sýiyding ne ekenin bilmeytin, salt-dәstýrden jiyrengen, tehnokrat, ózge últtardyng salt-dәstýrin, tilin, «mәdeniyetsymaghyn» «órkeniyet» dep qabyldaytyn mamandar dayarlap shygharyp jatyr. Yaghni, qazaq eli, qazaq jeri, qazaq halqy bola túra ózge últty jaqsy kóretin, solardyng mәdeniyetin nasihattaytyn, tilin taratatyn úrpaqtar tәrbiyelep otyrmyz. Búl ne qylghan aqymaqtyq qazaghym, aghayyndar, bauyrlar?!

Toghaybay NÚRMÚRATÚLY,

QR Bilim jәne ghylym ministrligining Qúrmet gramotasynyng iyegeri.                                                                                                                                                                  

Abai.kz