Jeti sany – býkil әlem halyqtarynda simvoldyq, sakralidik mәnge ie san bolyp tabylady. Kez kelgen miftin, ertegining sujetterinde jeti sózi ýnemi belgili bir sikldik, inisiasiyalyq úghymdy bildiredi. Qazaq tilinde jeti sózimen keletin kóptegen túraqty tirkester, maqal-mәtelder, beyneli sózder bar. Jeti ata, jeti atasynan qara kók (bay), jeti ghalam (býkil dýnie jýzi), jeti kentti qúrtty ( joi, jalmau), jeti qabat jer astynda (tym terende), jeti qaranghy týnde (tastay qaranghy beymezgil uaqyt), jeti qyrdyng astynda (adam jetui qiyn, alys jer), nauryz kójege jeti tagham qosu, adam ólgende jeti ret ainalu, t.b. sózderding astarynan jeti sózining erekshe mәni bar ekenin úghugha bolady. Jeti tek qazaq halqynda emes, barlyq últta qasiyetke ie san bolyp tabylady. Osy sózding etimologiyasy jayynda belgili tiltanushy M.Tomanov bylay dep jazady: «Alty» , «jeti» san esimderining arghy negizi «al» jәne «je» bayyrghy etistikter boluy kerek, jeti jeytin, ústaytyn sausaq maghynasynda júmsalsa kerek» dep jeti sózining payda bolu tabighatyn sausaqtyng qyzmetine baylanysty tuyndaghan dep esepteydi[1]. Biraq búl jeti sózining tabighatyn tolyq týsinuge mýmkindik bermeydi. Osy sózding shyghu tabighaty jayly erekshe talant iyesi S.Qondybay ózining «Arghyqazaq mifologiyasy» dep atalatyn kitabynyng 1 tomynda dýniyening alty kýnde jatatylu shemasymen týsindirgen. Mysaly Qúran Kәrimde әlemning payda boluy bylaysha sipatalady: «Ol sonday Alla, kókter men jerdi alty kýnde jaratyp, sosyn gharyshty iygerdi. Ol jerge kirgen nәrseni әri odan shyqqan nәrseni jәne kókten týsken nәrseni, oghan kóterilgen nәrseni biledi. Sonday-aq, Ol, qayda bolsandar da sendermen birge. Alla ne istegenderindi tolyq kórushi» (Hadid 57:3). Ghalamdyq alty kýnde jaratu Tauratta da bar. S.Qondybay búny shoghym tanba arqyly kórsetken. Búl nýkteden alty sәulening taralu shemasy bolyp keledi. Toghysu nýktesi – birinshi kýn bolyp ta, jaratyludan keyingi jetinshi kýn de bolyp tabylady. Búny birinshi angharghan R.Genon ózining simvolgha qatysty enbeginde: «...tvornie esti delo shesty dney, a ne semi; sedimoy deni otdyha. Etot sedimoy chlen, kotoryy mojno bylo oboznachiti kak subbotnyi, poitiyne yavlyaetsya takje y pervym, potomu chto etot «otdyh» esti nnechto inoe, kak vozvrashenie Tvoryashego Pervonachala v iznachalinoe sostoyanie neproyavlennosti, iz kotorogo, vprochem, ono vyshlo lishi po vidimosti, po otnoshenii k tvorenii, y chtoby proizvesty poslednee soglasno shestirichnomu siklu, no iz kotorogo samo po sebe realino nikogda ne vyhodilo...» - dep jazady [2].

Búl altynyng nәtiyjesi nemese tuyndysy. Al búl nýktening atauy da jet úghymyna tikeley baylanysty ekenin angharugha bolady. Búl mәseleni ghalymnyng (S.Qondybaydyn) osy taqyrypqa arnaghan maqalalaryn tolyq oqyghanda ghana týsinesiz.

Jeti sózi әu basta sandy emes, belgili bir úghymdy bildirgen. Mәselen, ghalym «jet» sózin jetpek, yaghny inisiasiyamen baylanystyrghan. Adam balasynyng er jetui, boy jetui – belgili bir uaqyt mejesine jetip, organizmdegi týbegeyli ózgeristi kórsetedi. Sonymen qatar «armangha jetu», múratyna jetu degen sózderden de әldebir mejeni, songhy shekti, nýkteni kóruge bolady» dep jazady[3,176]. Inisiasiyalyq túrghyda osy mejege jetetin, belgili bir synaqtan ótetin adamdy jetim dep ataydy eken. Yaghni, jetim dep otyrghanymyz o basta ata-anasynan airylghan túl bala emes, inisiasiyadan ótushi jasóspirimning atauy. Latyn tilindegi initio – nachinati, posvyashati, vvoditi v kulitovye tainstva» .... Etimologiyalyq túrghyda inisiasiya úghymy «vhojdenie vnutri» ...degen maghyna beredi. Mine, osy túrghyda latynnyng initio sózining qazaqtaghy enu, enteleu, yaghny en et әreketin sóz týrinde de, maghyna týrinde de kórsetip túrghanyn bayqaugha bolady» dey kele, avtor búny dey-týrkilik jet úghymynan qalyptasqandyghyn dәleldeydi [3,177]. Yaghny osy jetpekten ótken jetim, ne múratyna, maqsatyna jetken, kedergilerden aman-esen ótken adam jat bolady. Yaghny songhy mejege jetip kәmil atanady. Jete sózin de avtor nazardan tys qaldyrmaghan. Jete nemese iyntellekt sózderi ejelgi týrkining engt/ent praformasynyng bir varianttyq ózgirisi dep sanaydy. Mysaly, jetik bilu, jiti anghardy degen sózder inisiasiyadan tolyq ótken adamgha qatysty aityluy mýmkin. Sebebi ol synaqtan ótkennen keyin barlyq ghylym men bilimdi iygergen bolyp eseptelingen.

Abaq tanbadaghy kindik-nýkte absolut, negiz, tudyrushy organ, t.b. bolyp oqyla beredi. Osy negizding atauy – JET. Búl negizden alty shuaq taraydy, yaghny dýniyening alty kýnde jaratylu shemasyna sәikesedi.

Abaq tanbasyndaghy nýkte, yaghny әieldik bastaudyng (әielding jynys organnyn) simvoly bolyp ta tabylady. Búl tanba qarapayym bolsa da, әmbebap oqylady. Nýkte sәbiydi jәne sol sәby túratyn jatyrdy, sonymen onyng dýniyege keletin esikti (mýsheni) de bildiredi. Mysaly biz altylyq nemese on ekilik sanaumen esepteymiz. Biraq ol dúrys emes, egerde abaq tanbasy arqyly týsindiretin bolsaq, alty da, on eki de nýktege kelip týiisedi. Sonda nýkte 1 sany, onyng analogtary 4, 7, 9, 13 sandary bolyp tabylady. Osy sandardyng ishinde 7 sany erekshe kózge týsedi. Búl sannyng ózi jet, jat degen úghymdargha negizdelgenin qazaq halqynda 7 atagha deyin qyz alysyp-berispeu ghúrpynan bayqaugha bolatyn sekildi. 7 sany belgili bir siklding ayaqtalghanyn bildiredi. 4 aptada 7 kýn bolady, onyng qorytyndysy 28 sanyna ten, yaghny ay fazasynyng tolyq solghandyghyn kórsetedi. Búl belgili bir mezgilding mejege jetkenin, uaqyttyng ayaqtalghanyn bildiredi. Osy tabighy ritmdik ainalys kóptegen joralghy, salttardyng payda boluyna sebep bolghan sekildi. Mysaly, saqtar adam ólgende, ýidi 7 ret ainalyp, betterin tilip, qandy jastaryn jerge aghyzghan. Yaghni, jeti ret ainalu ol adamdy búl ómirden jat ómirge, yaghny o dýniyege jetkizu dәstýrin simvoldaghan. 28 kýnde ay ólip, qaranghylyq, óliler dýniyesine kirgeni sekildi, adamdar da óliler dýniyesine attanady dep sengen. Bizding baqylauymyz boyynsha, bir aida 31 kýn bar. Mәselen, aidyng tuuyn 1-shi kýnnen bastap eseptegende, ay 31 kýnnen keyin qaytadan tuady. Ay fazasynyng kórinisi 28 sanymen baylanysty, qalghan ýsh kýndi qazaq óliara dep ataghan, ol kýnderi ay mýldem kórinbeydi. Osy qarapayym týsinik óliler mekenine attandyru dәstýrining qalypsasuyna uәj bolghan sekildi. Mekkeni músylmandardyng 7 ret ainaluy da belgili bir inisiasiyany bildiredi ghoy. Ol da ay fazasymen, yaghny 7 ret ainalumen baylanysty qalyptasqan týsinik. Endi qazaqtyng nege 7 atagha deyin qyz alysyp-berispengenin osy retpen eseptep kórsetsek. Japon ghalymdary 2000-shy jyldardan keyin shynymen de qannyng tazartyndyghyn ghylymy túrghyda dәleldegen eken. Biraq bizding babalar ony atam zamannan bilip, búl dәstýrdi berik ústaghan. Búl esepti 4 sanynyng analogy bolyp tabylatyn 13 sanymen (1+3=4) esepteuge bolady. Biz 13 sanyna qatysty maqalamyzda: «13 sany qazaq halqynynyng dýniyetanymynda da ýlken ról atqarghan. Qazaq 13 jasynda otau iyesi ataghan. Nege 13 jasynda qazaq ýilengen? Búl kezde qyz boyjetken, úl bala erjetken. Qyzdyng boyjetui, erding er jetui olardyng kәmeletke jetkendigin bildirip, otbasyn qúrugha bolatynyn bildirgen. Búl kezde adam balasynyng 13 organynyng jetilgendigin kórsetken.

Qazaq halqy 12 mýshe turaly aitqanmen, úly mýsheni aitu úyat bolyp eseptelgen. Bala kәmeletke jetkende, osy mýshesi jetilgende, yaghny belgili bir siklden ótkennen keyin qazaq balasyn ýilendirgen. 13 –te otau iyesi dep, bólek otau qúrghyzghan. 13 sany – tórt sanynyng ekvivalenti da bolyp tabylady. 1 sanymen 3 sanynyng qosyndysy 4 sanyna ten. Qarapayym formula. Biraq 4 sanynyng astarynda jetilgendik, tolghandyq maghynasy jatyr. Mysaly, qazaq halqynda tórt kózi týgel, tórt qúbylasy ten, tórteu týgel bolsa, t.b. birlikti, amandyqty, saulyqty bildiredi. Yaghni, 13 mýshe úrpaqty tudyratyn, jasaytyn mýshe jetilip, 13 mýshelden aman sau ótti degendi bildirgen» degen oy aitqan bolatynbyz[4].

Tórtting analogy bolyp tabylatyn 13 sanyn da jetige kóbeytuge bolady. 7 men 13 sanynyng kóbeytindisi 91 sanyna ten. Yaghni, 91 jylda qan auysady, tazarady degen sóz. 91 sany abaq tanbasyndaghy nýkte men shenberge sәikes keledi jәne 9+1 sandarynyng qosyndysy 10 sanyna ten, al búl san 1-ding analogy (1+0). 1 sany jana tirshilik bastauynyn, búl jerde belgili bir siklden ótip, auysqan jana úrpaqtyng simvoly bolyp túr. Yaghni, 91 jyldan keyin qan auysty, jeti úrpaq auysty, endi ol jat (jeti) boldy degendi bildirgen.

Jogharyda keltirilgen mysaldardyng jetimning jetpekke jetui, odan keyin kәmil nemese jat atauy – búlardyng barlyghynyng ar jaghynda tabighattyng zandylyghy jatyr. Inisiasiya nemese synaqtan ótu – tabighattyng ritmine negizdelip jasalynghan dýniye. Qazaqtyng jeti atasyna deyin qyz alysyp berispeui osy sikldik kórinisting aiqyn mysaly.

Búl ritmmen qazaq dybystary da ýilesetini jayly biz bir maqalamyzda jazghan bolatynbyz. Sonda ng dybysyn abaq tanbanyng nýktesine qoyyp, qalghan dauyssyz dybystardyng belgili bir tәrtippen ornalasatynyn kórdik. Alty qatang (q, k, p, t, s, sh), alty úyang (gh, g, b, d, z, j), alty ýndi (y, m, u, r, l, n). Osy dybystardyng arhetiypi – ng bolyp tabylady. Búl dybystardy ng dybysyna qossaq, 7 sany shyghyp otyratyn bayqaysyz. Sonda әlemning 7 kýnde jaratylu shemasyna qazaq dybystarynyng sәikes keletinine kóziniz jetedi.

Ay fazasy aptasyna tórt ret óz qalybyn ózgergetedi. Aptada 7 kýn bar. Bizge qyzyghy – apta sózi. Biz biletin abaq tanbanyng atauy – «ab» nemese «eb» – «ýi», úya (úia) túratyn jer, baspana degen maghyna bere alady jәne onyng sureti de qústyng úyasyna, annyng inine, adamnyng túraghyna úqsaydy . Abaqty, apan, jaylau, qystau, ýndi-europa halyqtarynyng dom, qabgha, haus, hom degen sózderde eski forma saqtalyp qalghan sekildi. Endi týrkilerding ýidi jeti ret ainalu dәstýrine qarap, jeti men ýiding baylanysy bar ekenin kóresiz. Sonda apta sózi ýy jәne jeti degenmen maghynalas sóz bolyp shyghady. Ab praformasy arabtyng abgali (jeti qorushy), orystyng semi, aghylshynnyng seven, t.b. tolyp jatqan sózderining tuyndauyna negiz bolghan.

Jet úghymyna sәikes keletin payghambarlardyng biri retinde S.Qondybay Ydyrysty kórsetken (Adam Atadan bastap eseptegende, jetinshi payghambar). «Onyng esimi de tanba arqyly oqylatyn kindik nýktening atauy bolghan ingt-ur praformasynan shyqqandyghy kórinip túr». Yaghni, ishke kirgizu, esikke kiru maghynalary onyng ólilerding janyn bú dýniyeden o dýniyege jetkizip salushy degen funksiyalarmen baylanysty bolyp keledi. Bizdinshe, Ydyrys sózining yd komponentining ózi jeti degen sózben baylanysatyn sekildi. Yd>yt>jyt>jit(jet) degen praformalardyng dybys almasuynda ghana erekshelikter bar, al maghynalary jaghynan úqsas sózder. Qazaq pen qyrghyz tilinde jyr men yr ekeui de bir sóz, tek birinde j dybysy saqtalghan, al ekinshisinde týsip qalghan. Búl da sonday qúbylys bolyp tabylady.

Jeti nemese jet sózi ot sózimen de baylanysty ekenin temirdi ýidi órteu, adam ólgende, onyng kýlin jeti ret ainalu sekildi detalidardan bayqaugha bolady.

Qoryta aitar bolsaq, jeti úghymynyn, onyng negizi bolyp túrghan jet sózining mәselesi S.Qondybay enbeginde aitylghan. Kóptegen miftik, ertegilik, salt-dәstýrlik, t.b. derekter arqyly egjey-tegjeyli dәleldenip, qily boljamdar jasalghan. Biz sony osy shaghyn maqalamyzda shamamyz jetkenshe beruge tyrystyq jәne S.Qondybay enbeginen týrki filologiyasyna qatysty tyng maghlúmattar alugha bolatynyna kózimiz jetti. Bizding osy shaghyn maqaladaghy ýlesimiz – qazaq nege jeti atadan keyin qyz alasyp-berisedi degen dәstýrding de belgili bir inisiasiyagha qatysty ekenin aitu edi. Búl mәselege biz biraz uaqyt ótkennen keyin (tәniri qoldasa!), әli san ret soghatyn bolamyz.

Bolat HASENOV,

zertteushi.

Abai.kz

Paydalanylghan әdebiyetter:

1. Tomanov M. Qazaq tilining grammatikasy. Almaty, 1988. 202 bet.

2. Genon R. Simvoly svyashennoy nauki. – M: Belovodie, - 2002. S. 487

3. Qondybay S. Arghyqazaq mifologiyasy. – almaty:Dayk-Press, 2004. 512 bet.

4. Hasenov B. 13. Europa órkeniyeti nege ólerdey qorqady? Abai.kz