جەتى سانى – بۇكىل الەم حالىقتارىندا سيمۆولدىق، ساكرالدىك مانگە يە سان بولىپ تابىلادى. كەز كەلگەن ءميفتىڭ، ەرتەگىنىڭ سيۋجەتتەرىندە جەتى ءسوزى ۇنەمى بەلگىلى ءبىر تسيكلدىك، ينيتسياتسيالىق ۇعىمدى بىلدىرەدى. قازاق تىلىندە جەتى سوزىمەن كەلەتىن كوپتەگەن تۇراقتى تىركەستەر، ماقال-ماتەلدەر، بەينەلى سوزدەر بار. جەتى اتا، جەتى اتاسىنان قارا كوك (باي), جەتى عالام (بۇكىل دۇنيە ءجۇزى), جەتى كەنتتى قۇرتتى ( جويۋ، جالماۋ), جەتى قابات جەر استىندا (تىم تەرەڭدە), جەتى قاراڭعى تۇندە (تاستاي قاراڭعى بەيمەزگىل ۋاقىت), جەتى قىردىڭ استىندا (ادام جەتۋى قيىن، الىس جەر), ناۋرىز كوجەگە جەتى تاعام قوسۋ، ادام ولگەندە جەتى رەت اينالۋ، ت.ب. سوزدەردىڭ استارىنان جەتى ءسوزىنىڭ ەرەكشە ءمانى بار ەكەنىن ۇعۋعا بولادى. جەتى تەك قازاق حالقىندا ەمەس، بارلىق ۇلتتا قاسيەتكە يە سان بولىپ تابىلادى. وسى ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسى جايىندا بەلگىلى ءتىلتانۋشى م.تومانوۆ بىلاي دەپ جازادى: «التى» ، «جەتى» سان ەسىمدەرىنىڭ ارعى نەگىزى «ال» جانە «جە» بايىرعى ەتىستىكتەر بولۋى كەرەك، جەتى جەيتىن، ۇستايتىن ساۋساق ماعىناسىندا جۇمسالسا كەرەك» دەپ جەتى ءسوزىنىڭ پايدا بولۋ تابيعاتىن ساۋساقتىڭ قىزمەتىنە بايلانىستى تۋىنداعان دەپ ەسەپتەيدى[1]. بىراق بۇل جەتى ءسوزىنىڭ تابيعاتىن تولىق تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. وسى ءسوزدىڭ شىعۋ تابيعاتى جايلى ەرەكشە تالانت يەسى س.قوندىباي ءوزىنىڭ «ارعىقازاق ميفولوگياسى» دەپ اتالاتىن كىتابىنىڭ 1 تومىندا دۇنيەنىڭ التى كۇندە جاتاتىلۋ سحەماسىمەن تۇسىندىرگەن. مىسالى قۇران كارىمدە الەمنىڭ پايدا بولۋى بىلايشا سيپاتالادى: «ول سونداي اللا، كوكتەر مەن جەردى التى كۇندە جاراتىپ، سوسىن عارىشتى يگەردى. ول جەرگە كىرگەن نارسەنى ءارى ودان شىققان نارسەنى جانە كوكتەن تۇسكەن نارسەنى، وعان كوتەرىلگەن نارسەنى بىلەدى. سونداي-اق، ول، قايدا بولساڭدار دا سەندەرمەن بىرگە. اللا نە ىستەگەندەرىڭدى تولىق كورۋشى» (حاديد 57:3). عالامدىق التى كۇندە جاراتۋ تاۋراتتا دا بار. س.قوندىباي بۇنى شوعىم تاڭبا ارقىلى كورسەتكەن. بۇل نۇكتەدەن التى ساۋلەنىڭ تارالۋ سحەماسى بولىپ كەلەدى. توعىسۋ نۇكتەسى – ءبىرىنشى كۇن بولىپ تا، جاراتىلۋدان كەيىنگى جەتىنشى كۇن دە بولىپ تابىلادى. بۇنى ءبىرىنشى اڭعارعان ر.گەنون ءوزىنىڭ سيمۆولعا قاتىستى ەڭبەگىندە: «...تۆورنيە ەست دەلو شەستي دنەي، ا نە سەمي; سەدموي دەن وتدىحا. ەتوت سەدموي چلەن، كوتورىي موجنو بىلو وبوزناچيت كاك سۋببوتنىي، پويتينە ياۆلياەتسيا تاكجە ي پەرۆىم، پوتومۋ چتو ەتوت «وتدىح» ەست ننەچتو ينوە، كاك ۆوزۆراششەنيە تۆورياششەگو پەرۆوناچالا ۆ يزناچالنوە سوستويانيە نەپروياۆلەننوستي، يز كوتوروگو، ۆپروچەم، ونو ۆىشلو ليش پو ۆيديموستي، پو وتنوشەنيۋ ك تۆورەنيۋ، ي چتوبى پرويزۆەستي پوسلەدنەە سوگلاسنو شەستيريچنومۋ تسيكلۋ، نو يز كوتوروگو سامو پو سەبە رەالنو نيكوگدا نە ۆىحوديلو...» - دەپ جازادى [2].

بۇل التىنىڭ ناتيجەسى نەمەسە تۋىندىسى. ال بۇل نۇكتەنىڭ اتاۋى دا جەت ۇعىمىنا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. بۇل ماسەلەنى عالىمنىڭ (س.قوندىبايدىڭ) وسى تاقىرىپقا ارناعان ماقالالارىن تولىق وقىعاندا عانا تۇسىنەسىز.

جەتى ءسوزى ءاۋ باستا ساندى ەمەس، بەلگىلى ءبىر ۇعىمدى بىلدىرگەن. ماسەلەن، عالىم «جەت» ءسوزىن جەتپەك، ياعني ينيتسياتسيامەن بايلانىستىرعان. ادام بالاسىنىڭ ەر جەتۋى، بوي جەتۋى – بەلگىلى ءبىر ۋاقىت مەجەسىنە جەتىپ، ورگانيزمدەگى تۇبەگەيلى وزگەرىستى كورسەتەدى. سونىمەن قاتار «ارمانعا جەتۋ»، مۇراتىنا جەتۋ دەگەن سوزدەردەن دە الدەبىر مەجەنى، سوڭعى شەكتى، نۇكتەنى كورۋگە بولادى» دەپ جازادى[3,176]. ينيتسياتسيالىق تۇرعىدا وسى مەجەگە جەتەتىن، بەلگىلى ءبىر سىناقتان وتەتىن ادامدى جەتىم دەپ اتايدى ەكەن. ياعني، جەتىم دەپ وتىرعانىمىز و باستا اتا-اناسىنان ايرىلعان تۇل بالا ەمەس، ينيتسياتسيادان ءوتۋشى ءجاسوسپىرىمنىڭ اتاۋى. لاتىن تىلىندەگى ينيتيو – ناچينات، پوسۆياششات، ۆۆوديت ۆ كۋلتوۆىە تاينستۆا» .... ەتيمولوگيالىق تۇرعىدا ينيتسياتسيا ۇعىمى «ۆحوجدەنيە ۆنۋتر» ...دەگەن ماعىنا بەرەدى. مىنە، وسى تۇرعىدا لاتىننىڭ ينيتيو ءسوزىنىڭ قازاقتاعى ەنۋ، ەنتەلەۋ، ياعني ەن ەت ارەكەتىن ءسوز تۇرىندە دە، ماعىنا تۇرىندە دە كورسەتىپ تۇرعانىن بايقاۋعا بولادى» دەي كەلە، اۆتور بۇنى دەي-تۇركىلىك جەت ۇعىمىنان قالىپتاسقاندىعىن دالەلدەيدى [3,177]. ياعني وسى جەتپەكتەن وتكەن جەتءىم، نە مۇراتىنا، ماقساتىنا جەتكەن، كەدەرگىلەردەن امان-ەسەن ءوتكەن ادام جات بولادى. ياعني سوڭعى مەجەگە جەتىپ كامىل اتانادى. جەتە ءسوزىن دە اۆتور نازاردان تىس قالدىرماعان. جەتە نەمەسە ينتەللەكت سوزدەرى ەجەلگى تۇركىنىڭ ەنگت/ەڭت پرافورماسىنىڭ ءبىر ۆاريانتتىق وزگىرىسى دەپ سانايدى. مىسالى، جەتىك ءبىلۋ، ءجىتى اڭعاردى دەگەن سوزدەر ينيتسياتسيادان تولىق وتكەن ادامعا قاتىستى ايتىلۋى مۇمكىن. سەبەبى ول سىناقتان وتكەننەن كەيىن بارلىق عىلىم مەن ءبىلىمدى يگەرگەن بولىپ ەسەپتەلىنگەن.

اباق تاڭباداعى كىندىك-نۇكتە ابسوليۋت، نەگىز، تۋدىرۋشى ورگان، ت.ب. بولىپ وقىلا بەرەدى. وسى نەگىزدىڭ اتاۋى – جەت. بۇل نەگىزدەن التى شۋاق تارايدى، ياعني دۇنيەنىڭ التى كۇندە جاراتىلۋ سحەماسىنا سايكەسەدى.

اباق تاڭباسىنداعى نۇكتە، ياعني ايەلدىك باستاۋدىڭ (ايەلدىڭ جىنىس ورگاننىڭ) سيمۆولى بولىپ تا تابىلادى. بۇل تاڭبا قاراپايىم بولسا دا، امبەباپ وقىلادى. نۇكتە ءسابيدى جانە سول ءسابي تۇراتىن جاتىردى، سونىمەن ونىڭ دۇنيەگە كەلەتىن ەسىكتى (مۇشەنى) دە بىلدىرەدى. مىسالى ءبىز التىلىق نەمەسە ون ەكىلىك ساناۋمەن ەسەپتەيمىز. بىراق ول دۇرىس ەمەس، ەگەردە اباق تاڭباسى ارقىلى تۇسىندىرەتىن بولساق، التى دا، ون ەكى دە نۇكتەگە كەلىپ تۇيىسەدى. سوندا نۇكتە 1 سانى، ونىڭ انالوگتارى 4, 7, 9, 13 ساندارى بولىپ تابىلادى. وسى سانداردىڭ ىشىندە 7 سانى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. بۇل ساننىڭ ءوزى جەت، جات دەگەن ۇعىمدارعا نەگىزدەلگەنىن قازاق حالقىندا 7 اتاعا دەيىن قىز الىسىپ-بەرىسپەۋ عۇرپىنان بايقاۋعا بولاتىن سەكىلدى. 7 سانى بەلگىلى ءبىر تسيكلدىڭ اياقتالعانىن بىلدىرەدى. 4 اپتادا 7 كۇن بولادى، ونىڭ قورىتىندىسى 28 سانىنا تەڭ، ياعني اي فازاسىنىڭ تولىق سولعاندىعىن كورسەتەدى. بۇل بەلگىلى ءبىر مەزگىلدىڭ مەجەگە جەتكەنىن، ۋاقىتتىڭ اياقتالعانىن بىلدىرەدى. وسى تابيعي ريتمدىك اينالىس كوپتەگەن جورالعى، سالتتاردىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولعان سەكىلدى. مىسالى، ساقتار ادام ولگەندە، ءۇيدى 7 رەت اينالىپ، بەتتەرىن ءتىلىپ، قاندى جاستارىن جەرگە اعىزعان. ياعني، جەتى رەت اينالۋ ول ادامدى بۇل ومىردەن جات ومىرگە، ياعني و دۇنيەگە جەتكىزۋ ءداستۇرىن سيمۆولداعان. 28 كۇندە اي ءولىپ، قاراڭعىلىق، ولىلەر دۇنيەسىنە كىرگەنى سەكىلدى، ادامدار دا ولىلەر دۇنيەسىنە اتتانادى دەپ سەنگەن. ءبىزدىڭ باقىلاۋىمىز بويىنشا، ءبىر ايدا 31 كۇن بار. ماسەلەن، ايدىڭ تۋىن 1-ءشى كۇننەن باستاپ ەسەپتەگەندە، اي 31 كۇننەن كەيىن قايتادان تۋادى. اي فازاسىنىڭ كورىنىسى 28 سانىمەن بايلانىستى، قالعان ءۇش كۇندى قازاق ءولىارا دەپ اتاعان، ول كۇندەرى اي مۇلدەم كورىنبەيدى. وسى قاراپايىم تۇسىنىك ولىلەر مەكەنىنە اتتاندىرۋ ءداستۇرىنىڭ قالىپساسۋىنا ءۋاج بولعان سەكىلدى. مەككەنى مۇسىلمانداردىڭ 7 رەت اينالۋى دا بەلگىلى ءبىر ينيتسياتسيانى بىلدىرەدى عوي. ول دا اي فازاسىمەن، ياعني 7 رەت اينالۋمەن بايلانىستى قالىپتاسقان تۇسىنىك. ەندى قازاقتىڭ نەگە 7 اتاعا دەيىن قىز الىسىپ-بەرىسپەنگەنىن وسى رەتپەن ەسەپتەپ كورسەتسەك. جاپون عالىمدارى 2000-شى جىلداردان كەيىن شىنىمەن دە قاننىڭ تازارتىندىعىن عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەگەن ەكەن. بىراق ءبىزدىڭ بابالار ونى اتام زاماننان ءبىلىپ، بۇل ءداستۇردى بەرىك ۇستاعان. بۇل ەسەپتى 4 سانىنىڭ انالوگى بولىپ تابىلاتىن 13 سانىمەن (1+3=4) ەسەپتەۋگە بولادى. ءبىز 13 سانىنا قاتىستى ماقالامىزدا: «13 سانى قازاق حالقىنىنىڭ دۇنيەتانىمىندا دا ۇلكەن ءرول اتقارعان. قازاق 13 جاسىندا وتاۋ يەسى اتاعان. نەگە 13 جاسىندا قازاق ۇيلەنگەن؟ بۇل كەزدە قىز بويجەتكەن، ۇل بالا ەرجەتكەن. قىزدىڭ بويجەتۋى، ەردىڭ ەر جەتۋى ولاردىڭ كامەلەتكە جەتكەندىگىن ءبىلدىرىپ، وتباسىن قۇرۋعا بولاتىنىن بىلدىرگەن. بۇل كەزدە ادام بالاسىنىڭ 13 ورگانىنىڭ جەتىلگەندىگىن كورسەتكەن.

قازاق حالقى 12 مۇشە تۋرالى ايتقانمەن، ۇلى مۇشەنى ايتۋ ۇيات بولىپ ەسەپتەلگەن. بالا كامەلەتكە جەتكەندە، وسى مۇشەسى جەتىلگەندە، ياعني بەلگىلى ءبىر تسيكلدەن وتكەننەن كەيىن قازاق بالاسىن ۇيلەندىرگەن. 13 –تە وتاۋ يەسى دەپ، بولەك وتاۋ قۇرعىزعان. 13 سانى – ءتورت سانىنىڭ ەكۆيۆالەنتى دا بولىپ تابىلادى. 1 سانىمەن 3 سانىنىڭ قوسىندىسى 4 سانىنا تەڭ. قاراپايىم فورمۋلا. بىراق 4 سانىنىڭ استارىندا جەتىلگەندىك، تولعاندىق ماعىناسى جاتىر. مىسالى، قازاق حالقىندا ءتورت كوزى تۇگەل، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ، تورتەۋ تۇگەل بولسا، ت.ب. بىرلىكتى، اماندىقتى، ساۋلىقتى بىلدىرەدى. ياعني، 13 مۇشە ۇرپاقتى تۋدىراتىن، جاسايتىن مۇشە جەتىلىپ، 13 مۇشەلدەن امان ساۋ ءوتتى دەگەندى بىلدىرگەن» دەگەن وي ايتقان بولاتىنبىز[4].

ءتورتتىڭ انالوگى بولىپ تابىلاتىن 13 سانىن دا جەتىگە كوبەيتۋگە بولادى. 7 مەن 13 سانىنىڭ كوبەيتىندىسى 91 سانىنا تەڭ. ياعني، 91 جىلدا قان اۋىسادى، تازارادى دەگەن ءسوز. 91 سانى اباق تاڭباسىنداعى نۇكتە مەن شەڭبەرگە سايكەس كەلەدى جانە 9+1 ساندارىنىڭ قوسىندىسى 10 سانىنا تەڭ، ال بۇل سان 1-ءدىڭ انالوگى (1+0). 1 سانى جاڭا تىرشىلىك باستاۋىنىڭ، بۇل جەردە بەلگىلى ءبىر تسيكلدەن ءوتىپ، اۋىسقان جاڭا ۇرپاقتىڭ سيمۆولى بولىپ تۇر. ياعني، 91 جىلدان كەيىن قان اۋىستى، جەتى ۇرپاق اۋىستى، ەندى ول جات (جەتى) بولدى دەگەندى بىلدىرگەن.

جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ جەتءىمنىڭ جەتپەككە جەتءۋى، ودان كەيىن كامىل نەمەسە جات اتاۋى – بۇلاردىڭ بارلىعىنىڭ ار جاعىندا تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعى جاتىر. ينيتسياتسيا نەمەسە سىناقتان ءوتۋ – تابيعاتتىڭ ريتمىنە نەگىزدەلىپ جاسالىنعان دۇنيە. قازاقتىڭ جەتى اتاسىنا دەيىن قىز الىسىپ بەرىسپەۋى وسى تسيكلدىك كورىنىستىڭ ايقىن مىسالى.

بۇل ريتممەن قازاق دىبىستارى دا ۇيلەسەتىنى جايلى ءبىز ءبىر ماقالامىزدا جازعان بولاتىنبىز. سوندا ڭ دىبىسىن اباق تاڭبانىڭ نۇكتەسىنە قويىپ، قالعان داۋىسسىز دىبىستاردىڭ بەلگىلى ءبىر تارتىپپەن ورنالاساتىنىن كوردىك. التى قاتاڭ (ق، ك، پ، ت، س، ش), التى ۇياڭ (ع، گ، ب، د، ز، ج), التى ءۇندى (ي، م، ۋ، ر، ل، ن). وسى دىبىستاردىڭ ارحەتيپى – ڭ بولىپ تابىلادى. بۇل دىبىستاردى ڭ دىبىسىنا قوسساق، 7 سانى شىعىپ وتىراتىن بايقايسىز. سوندا الەمنىڭ 7 كۇندە جاراتىلۋ سحەماسىنا قازاق دىبىستارىنىڭ سايكەس كەلەتىنىنە كوزىڭىز جەتەدى.

اي فازاسى اپتاسىنا ءتورت رەت ءوز قالىبىن وزگەرگەتەدى. اپتادا 7 كۇن بار. بىزگە قىزىعى – اپتا ءسوزى. ءبىز بىلەتىن اباق تاڭبانىڭ اتاۋى – «اب» نەمەسە «ەب» – ء«ۇي»، ۇيا (ۇيا) تۇراتىن جەر، باسپانا دەگەن ماعىنا بەرە الادى جانە ونىڭ سۋرەتى دە قۇستىڭ ۇياسىنا، اڭنىڭ ىنىنە، ادامنىڭ تۇراعىنا ۇقسايدى . اباقتى، اپان، جايلاۋ، قىستاۋ، ءۇندى-ەۋروپا حالىقتارىنىڭ دوم, قابعا، حاۋس، حوم دەگەن سوزدەردە ەسكى فورما ساقتالىپ قالعان سەكىلدى. ەندى تۇركىلەردىڭ ءۇيدى جەتى رەت اينالۋ داستۇرىنە قاراپ، جەتى مەن ءۇيدىڭ بايلانىسى بار ەكەنىن كورەسىز. سوندا اپتا ءسوزى ءۇي جانە جەتى دەگەنمەن ماعىنالاس ءسوز بولىپ شىعادى. اب پرافورماسى ارابتىڭ ابگال (جەتى قورۋشى), ورىستىڭ سەم, اعىلشىننىڭ سەۆەن، ت.ب. تولىپ جاتقان سوزدەرىنىڭ تۋىنداۋىنا نەگىز بولعان.

جەت ۇعىمىنا سايكەس كەلەتىن پايعامبارلاردىڭ ءبىرى رەتىندە س.قوندىباي ىدىرىستى كورسەتكەن (ادام اتادان باستاپ ەسەپتەگەندە، جەتءىنشى پايعامبار). «ونىڭ ەسىمى دە تاڭبا ارقىلى وقىلاتىن كىندىك نۇكتەنىڭ اتاۋى بولعان ingt-ur پرافورماسىنان شىققاندىعى كورىنىپ تۇر». ياعني، ىشكە كىرگىزۋ، ەسىككە كىرۋ ماعىنالارى ونىڭ ولىلەردىڭ جانىن بۇ دۇنيەدەن و دۇنيەگە جەتكىزىپ سالۋشى دەگەن فۋنكتسيالارمەن بايلانىستى بولىپ كەلەدى. بىزدىڭشە، ىدىرىس ءسوزىنىڭ ىد كومپونەنتىنىڭ ءوزى جەتى دەگەن سوزبەن بايلانىساتىن سەكىلدى. ىد>ىت>جىت>جىت(جەت) دەگەن پرافورمالاردىڭ دىبىس الماسۋىندا عانا ەرەكشەلىكتەر بار، ال ماعىنالارى جاعىنان ۇقساس سوزدەر. قازاق پەن قىرعىز تىلىندە جىر مەن ىر ەكەۋى دە ءبىر ءسوز، تەك بىرىندە ج دىبىسى ساقتالعان، ال ەكىنشىسىندە ءتۇسىپ قالعان. بۇل دا سونداي قۇبىلىس بولىپ تابىلادى.

جەتى نەمەسە جەت ءسوزى وت سوزىمەن دە بايلانىستى ەكەنىن تەمىردى ءۇيدى ورتەۋ، ادام ولگەندە، ونىڭ كۇلىن جەتى رەت اينالۋ سەكىلدى دەتالداردان بايقاۋعا بولادى.

قورىتا ايتار بولساق، جەتى ۇعىمىنىڭ، ونىڭ نەگىزى بولىپ تۇرعان جەت ءسوزىنىڭ ماسەلەسى س.قوندىباي ەڭبەگىندە ايتىلعان. كوپتەگەن ميفتىك، ەرتەگىلىك، سالت-داستۇرلىك، ت.ب. دەرەكتەر ارقىلى ەگجەي-تەگجەيلى دالەلدەنىپ، قيلى بولجامدار جاسالعان. ءبىز سونى وسى شاعىن ماقالامىزدا شامامىز جەتكەنشە بەرۋگە تىرىستىق جانە س.قوندىباي ەڭبەگىنەن تۇركى فيلولوگياسىنا قاتىستى تىڭ ماعلۇماتتار الۋعا بولاتىنىنا كوزىمىز جەتتى. ءبىزدىڭ وسى شاعىن ماقالاداعى ۇلەسىمىز – قازاق نەگە جەتى اتادان كەيىن قىز الاسىپ-بەرىسەدى دەگەن ءداستۇردىڭ دە بەلگىلى ءبىر ينيتسياتسياعا قاتىستى ەكەنىن ايتۋ ەدى. بۇل ماسەلەگە ءبىز ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن ء(تاڭىرى قولداسا!), ءالى سان رەت سوعاتىن بولامىز.

بولات حاسەنوۆ،

زەرتتەۋشى.

Abai.kz

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. تومانوۆ م. قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى. الماتى، 1988. 202 بەت.

2. گەنون ر. سيمۆولى سۆياششەننوي ناۋكي. – م: بەلوۆودە، - 2002. س. 487

3. قوندىباي س. ارعىقازاق ميفولوگياسى. – الماتى:دايك-پرەسس، 2004. 512 بەت.

4. حاسەنوۆ ب. 13. ەۋروپا وركەنيەتى نەگە ولەردەي قورقادى؟ Abai.kz