Ózbekstanda oppozisiya bar. Biraq «bar deytinderdin» bәri qashqynda, qughynda jýr. Shetelde túrady. Al eldegiler qazirgi Kәrimovtyng jýiesine ishtey qarsy. Biraq qashyp kete almaghasyn, oilaryn da ashyq aita almaydy. Biz Ózbekstandaghy birqatar yqpaldy sayasattanushylardy sózge tartugha tyrysqanymyzben, mәsele Kәrimovke tirelgende, at-tondaryn ala qashty. Aqyry Shveysariyanyng Lozanna qalasynda túratyn ózbek oppozisioneri, jazushy, 4 jyl Tashtýrmede otyryp shyqqan Safar Bekjonmen baylanysqa shyqtyq. 

– Bizge myna jayt qyzyq bolyp túr. Siz búdan eki jyldyng aldynda Jenevadaghy Gýlnәr Kәrimovanyng ýiine (zansyz) basyp kiripsiz. Búghan ne sebep boldy jәne ne iytermeledi?

– Mening Ózbekstannan ketkenime az da emes, kóp te emes, 17 jyl boldy. Osy on jeti jyl boyyna Shveysariyada túryp kelemin. Alayda osy kýnge deyingi ómirim Ózbekstanmen tyghyz baylanysty. Elde bolmasam da ol jaqtaghy jaghdaydy jaqsy bilem, bәrin baqylap otyramyn. Al Kәrimovtyng qyzy irgedegi Jenevada qúny 18  mln. dollar túratyn zәulim kottedj túrghyzghanyn estip zyghyrdanym qaynady. Ol búl ýidi qalay, qay aqshasyna satyp aldy? Ózimning saytymda Gýlnәrding halyqtyng qarjysyn ondy-soldy shashyp jýrgenin jazdym. «Áy, әli ókinesin, sot aldynda jauap beresin», – dedim.

– Jauap qatty ma?                  

– Ol bәrin estip, bilip otyrdy. Biraq, tyndaghan joq, jauap ta qatpady. Ýidi túrghyzghany óz aldyna, onyng ishi-syrtyn әrleuge taghy birneshe million júmsaghany anyq. Men shydadym. Kýttim.

– Neni kýttiniz?

– Gýlnәrding Shveysariyadaghy diplomatiyalyq merzimining ayaqtaluyn kýttim. Múnyng merzimi tamyzda ayaqtaldy da (2013 jyly), Kәrimovtyng qyzy shúghyl jinalyp ketip qaldy. Onyng tayyp túrghany da tegin bolmapty. Shveysariya prokuraturasy ýidi tintude eken. Biraz zatqa mór basylghan. Onyng ishinde ýlken qyzyl seyf túr. Oghan jolagham joq. Biraq, búdan basqa da qúndy zattar jetip artylady. Múrajayda túruy tiyis zattardyng bәrin osynnan kezdestirdim. Ataqty ózbek suretshisi Shynghys Ahmarovtyng tuyndylary da osy aradan tabyldy.

– Degenmen, siz ýige qymbat zattardy tamashalau ýshin kirmegen shygharsyz…

– Joq, әriyne. Kәrimovke qarsy túru onay deysiz be? Osy arada jýiege qarsy shyqqandardyng basyn qosatyn kense qúrghym keldi. Alayda búl endi basqa әngime. Mening Shveysariyagha keluim de tegin emes. Búl aradaghy ózbek jemqorlarynyng bylyghyn әshkerelegim keldi. Áshkerelep te jatyrmyn. Mysalgha, qazir shveysariyalyq bankterde 700-ge tarta ózbek sheneunigining shoty bar. Talay ózbek sheneunigining atyn atap, týsin týstep berer edim. Biraq, sizderde búl qyzyq bolmas.

– Ózinizdi oppozisiyadamyn deysiz. Al elde jaqtastarynyz bar ma?

– Ózbekstandaghy ózin jýiege qarsy sanaytyn biraz adammen baylanystamyn. Biraq birgemiz dep aita almaymyn. Eldegi «Birlik», «Erik» oppozisiyalyq partiyalaryn qúrushylardyng biri boldym. Biraq, olardy qúrtyp tyndy. Qazir Shveysariyada ornalasugha mәjbýr bolyp otyrghan adam qúqyghyn qorghau úiymyn basqaramyn.

– Songhy kezde Kәrimovting komagha týskeni, jalpy densaulyghy nasharlap ketkeni jayly aqparat jiyilep ketti. Búl ony taghynan taydyrudyng joly ma, әlde Islam aka shynymen de hal ýstinde jatyr ma? 

– Islam әlemindegi diktatorlardy taghynan taydyru qiyn. Olardan ólgende ghana qútylamyz. Kәrimov te - dәl osynday óz kreslosynda óletinderding biri. Jaraydy, búl da qauipti emes. Diktator kýnderdin-kýni óz oryntaghyn bosatady, biraq búdan jýie ózgere me? Jýie ózgermese ózbekting jaghdayy odan әrmen qiynday týsedi. Aytalyq, ózbek preziydentining ókshebasarlary dep jýrgen 5-6 adam bar. Búlar: ÚQQ (Últtyq Qauipsizdik Qyzmeti) basshysy Rustam Inoyatov, ishki ister ministri Adham Ahmedbaev, qorghanys ministri Qabúl Berdiyev, premier-ministr Shavkat Mirziyaev, qarjy ministri Rustam Azimov. Búlardyng bәri de - Kәrimov qalyptastyrghan jýiening ónimderi. Erteng ketken diktatordyng ornyna onyng izbasarlary otyrsa jaghday ózgeredi dep oilaysyz ba? Joq. Sosyn búlardyng barlyghyn reseylik aqparat qúraldary erekshe nasihattap jatyr. Yaghni, Kәrimovten keyin Kremlige kerekti jәne onyng ornyn basuy mýmkin túlghalardy orys baspasózi әldeqashan tizimdep qoyghan.  Al biz bolsaq solardyng jeteginde jýrmiz.
Jalpy diktaturalyq biylikte iydeologiya bolmaydy. Kәrimovtyng "ózbek Euraziyalyq odaqqa qosylmaydy, onyng óz joly bar" degenining bәri - bos sóz. Ol - Reseyding adamy. Kópshilikting aldynda úpay jinaghandy jaqsy kóredi. Ol qúrghan jýiening mýsheleri - týgel derliktey reseyshilder. Mysalgha, qazir býkil eldi uysynda ústap otyrghan MQK-nyng barlyq kadrlary, mine, 24 jyl boyyna Reseyde dayyndalyp keledi.

– «Diktaturalyq biylikte iydeologiya bolmaydy» degende neni menzep otyrsyz?

– Múnday jýie bir ghana filosofiyagha, bylaysha aitqanda korrupsiya atty qaghidagha qúrylady. Sondyqtan ózbek preziydenti azamattyq, sayasi, dini, tipti ekonomikalyq belsendilikting ózin jýiege qauip tóndiredi dep sanaydy. Búl óz kezeginde tútas Orta Aziyagha әser etip otyr. Kim ne dese de, Orta Aziyanyng jýregi – Ózbekstan. Múny ózim ózbek bolghannan keyin aityp otyrghan joqpyn. Batys ta, AQSh ta bizdi aimaqtaghy negizgi memleket retinde qarastyrady. Endeshe qazirgi Kәrimov jýiesi qúlasa búl aimaqqa da әser etedi degen sóz. Ózbekstanda demokratiya bolmasa endeshe ol Qazaqstan da bolmaydy. Negizinde demokratiya turaly aitqanda bizding intellektualdy әleuetimiz bar. Múnyng bastauyn Týrkistan oppozisiyasyn qalyptastyrghan Mústafa Shoqaydan alamyz.

– Kәrimov tórtinshi ret preziydent saylauyna týskeli jatyr ghoy…

– IYә, búl Ata zandy belden basu. Áy, biraq ol elding pikirin eskersin be? Saylaugha oppozisiyanyng 9 ókili jәne taghy 3 adam qatyspaq. Biz olardy «Kәrimovtyng quyrshaqtary» deymiz. Nege deysiz ghoy? Óitkeni, ýsheui de eldi Islam Kәrimovke (!) dauys beruge ýndep jatyr.

KSRO qúlaghannan keyin ózbek halqy óz-ózin izdey bastady, 70 jylgha sozylghan otarlaudyng saldary qanday bolghanyn sezindi. Biraq bir nәrse ózgergen joq. Búl – Islam Kәrimov. Ol әri ateist, әri kommunist. Mening bizde iydeologiya joq degenim osydan shyghady. Ózbekstannyng 90 payyz túrghyny músylman. Al halyq qazir tolyqtay ateistik memlekette ómir sýrip jatyr. Búdan 25-30 jyl búryn Orta Aziyada 100-ge jeter-jetpes meshit bolypty, qazirgi búlardyng sany 10 mynnan asty. Endeshe iydeologiyany da osyghan say beyimdeu kerek edi ghoy?

– Biraq sizder biylikke kelsenizder ne ónip, ne ózgerer edi?

– Mening ústanymym sizge qyzyq kórinui mýmkin. Men týrkistanshylmyn. Ózbekstandy órkendetetin birden-bir jol – Orta Aziya memleketterimen aradaghy erkin saudagha jol ashu dep bilemin. Osy aimaqty bir júdyryqqa júmyldyru, biriktiru. Onyng ortalyghy Týrkistan bolsa qarsy emespin. Aldymen ekonomikalyq birigu, keyinnen sayasy integrasiya jýzege assa qúptar edim. Sebebi, biz bir halyqpyz. Bizding dilimiz, dinimiz, dәstýrimiz ortaq, tilimiz úqsas. Mysalgha, baghanadan beri siz ekeumiz óz tilimizde sóilesip otyrmyz. Birden bolmasa da men sizdi, al siz meni týsinip otyrmyz ghoy. Ústanymy mening kózqarasymmen say keletin ýndesterim, jaqtastarym kóp. Eger biylikke kelsek, biz Orta Aziya kenistiginde Euroodaqqa úqsas úiym qúrugha úmtylar edik.

– Ángimenizge, rahmet!

Súhbattasqan Duman BYQAY.

Abai.kz 

Týpnúsqadaghy taqyryp: «Kәrimov - Kremliding adamy»

Derekkóz: http://www.dalanews.kz/comment/karimov-kremlding-adamy/