Patsha turaly sóz aitu, onyng erlik isteri men ónegeli qasiyetterin jyrgha qosu búrynnan bar.  Handar men patshalar turaly jyrlamaghan, sóz aitpaghan qazaq әdebiyetinde janr joq dese de bolatynday.

Kóne dýnie tarihyna ýnilsek, tarihy derekter sol kezdegi el tәuelsizdigin saqtap qalu jolynda bolghan qyrghyn soghystardyng birde-bireuining Kýlteginsiz ótpegenin, dulyghasy jarqyrap, jauyn japyryp qan maydannyng ortasynda jýrgenin tilderining mayy tamyp, tamsana aitady [1].

Patsha turaly sóz aitu, onyng erlik isteri men ónegeli qasiyetterin jyrgha qosu búrynnan bar.  Handar men patshalar turaly jyrlamaghan, sóz aitpaghan qazaq әdebiyetinde janr joq dese de bolatynday.

Kóne dýnie tarihyna ýnilsek, tarihy derekter sol kezdegi el tәuelsizdigin saqtap qalu jolynda bolghan qyrghyn soghystardyng birde-bireuining Kýlteginsiz ótpegenin, dulyghasy jarqyrap, jauyn japyryp qan maydannyng ortasynda jýrgenin tilderining mayy tamyp, tamsana aitady [1].

Demokratiya - oidy býrkelemey ashyq aitu degen sóz. Demek, han búiryghymen bas ketetin zamanda bizding danqty jyraularymyz «Bas kespek bolsa da, til kespek joq!» degen qaghidany myqtap ústaghan. «Ay, han iyem, men aitpasam, bilmeysin! Aytqanyma kónbeysin!» deytin Asan Qayghy, «Teng atanyng úly edin, Dәrejendi artyq etse, Tәniri etti» deytin Shalkiyiz, «Esim, seni esirtken Esil de mening kenesim!» deytin Jiyembet, «Ey, Qataghannyng han Túrsyn, Kim aramdy ant úrsyn!» deytin Marqasqa, «Kebeje qaryn, keng qúrsaq, artyq tughan Abylay» deytin Tәtiqara, «Úmyttyng ba sony, Abylay» deytin Ýmbetey, «Au, taqsyr, elge barsam, shynymdy aitam» deytin Janaq, «O, Baraq jas, Baraq jas, Jegenge toq, ishseng mas» deytin Dulat, «Han emesssin, qasqyrsyn» deytin Mahambet, «Bayeke, eling bar ma býldirmegen?» deytin Sherniyaz, «Úly jýzding tóresi Tezek edin, Alyp qalsang bolmay ma, shamang kelse?!» deytin Sýiinbay, «Súpekeng meni jek kórdi, Súpynyng sózin kek kórdim» deytin Qashaghan, t.b. zamanynda el biylegen úlyqtar men handardyng abyroyly isin madaqtady, sonday-aq jaghymsyz isterin ayamay әshkerelep otyrdy [2].

 

Azattyqtyng aq tany atqan shaqta aqyn-jazushylarymyz neni jyrlau kerek, býgingi keyipker kim degen taqyryptar túrghysynan abdyrap qalghany jasyryn emes. Sebebi sosialistik realizm dep atalatyn qaghidanyng jadta jaqsyraq jattalyp qalghany sonday, әli kýnge deyin sodan aiyrylmay kele jatqany taghy bar. Basty obrazgha taptyq kózqaraspen qarau, últqa qatysty dýniyelerdi ashyq aita almau, zamannyng yghyna jyghylu siyaqty minezder bodandyq әdebiyetting damuyna qatty yqpal etti. Lenin men Stalin syndy kósemderdi jyrlamasan, ónering óner bolmaytyn tym auyr kezeng bastan ótti.

Sodan bolar, túnghysh Preziydentti jyrlau aqyndar shygharmashylyghynyng ózegine ainaldy. Búl toptyng basynda kórnekti aqyndar Túmanbay Moldaghaliyev, Túrsynhan Ábdrahmanova, Shómishbay Sariyev, t.b. túrghanyn aitu kerek.

 

Aqyn Túmanbay men preziydentting arasyndaghy tilekter men qúttyqtaular óleng týrinde bolghanyn M. Qasymbekovtyng esteliginen oqugha bolady.

 

Shómishbay Sariyev - elbasy N. Nazarbaevty kóp jyrlap jýrgen aqyndardyng biri. Kóp jyrlaghany sonshalyqty, keyde aitatyn sóz, teneytin zat taba almay tausylatynday kórinedi. «Jer betinde túnghysh jaralghan birinshi qazaqqa oda» degen sala-qúlash taqyryby bar ólenin aqyn:

...Jer betindegi birinshi qazaq,

Men saghan basymdy iyem, -

 

dep bastaydy. Sodan keyin:

 

Bal búlaqtar kózining jasy dersin,

Qanshama esik ashyp ghasyr ensin.

Bir senen bastalghan birinshi qazaq,

Ýsh jýzding úrpaghynyng basy sensin, -

 

dep shúbyrtady [3]. Onsyz da jaqsy adamdy asyra maqtau maqtalghan adamgha ghana emes, jyrlaushygha da abyroy әpermesi anyq.

 

...Keng dalamda eskertkish birinshi qazaq,

Áueli saghan ornatar edim, -

 

deydi taghy bir jerinde. Astananyng eng kórikti jerine kózi tiri elbasynyng eskertkishi osy aqynnyng sózinen keyin ashylghan shyghar, kim bilgen?!

Ásireqyzyl jyrlaugha kóshkende, bastyqtar qasyndaghy jaghympazdyq múnyng qasynda jolda qalady. Óitkeni, búlar - qatardaghy jay adamdar emes, ne memlekettik sheneunik te emes, auzyna halqy qaraghan, jyryn tyndaghan aqyndar. Al qasiyetti Qúran Kәrimde adasqan aqyndargha azghyndar eredi degen sóz bar. Demek, azghyndyqtyng basy - aqynnyng jón-josyqsyz sózi bolmaq. Osy orayda hakim Abaydyn: «Shayyr búzylsa, qúrady shaytan órmek» degen sózining jany bar.

Jaghympaz sheneunikten jaghympaz aqyn óte qauipti. Qay zamanda da. Sebebi, jaghympaz sheneunik ainalasyn, әriptes-qyzmettesterin adastyruy mýmkin, al jaramsaq aqyndar býkil eldi býldiredi, patshany masqaralaydy. Búl - aqiqat. Biz búl orayda jyl sayynghy joldanatyn joldaudyng әr sóilemine úrylatyn qol shapalaqtyng sanyn ne әldekimning maqalasynyng on sóileminde  «Preziydent» sózining on ret kezdesetinin aityp otyrghanymyz joq, jylqy mingen jaysang júrttyng qazirgi aqyndaryn, onyng shygharmalaryn, jekelegen óleng joldaryn jazyp otyrmyz.

 

Tarihtan taghylym izder bolsaq, kezinde Rim imperatory Nerongha aqyny bar, basqasy bar - barlyghy: «O, Neron! Sen - úly patshasyn!», «O, Neron, saghan jeter patsha joq!» - degendi aitady. Kýnde estiytin sózi osy bolsa, sau adam jyndanbay qaytedi?! Patsha esinen adasady. Áygili Rim qalasynyng otqa oranatyny osy kez bolsa kerek.

Sanasyna jaryqshaq týsken әdebiyet ókilderi osydan tәlim alsa, atqaminerlerimizding esinen auyp, jýrisinen janylmaytyny, Astanamyzdyng asqaqtaghan kýiinde túra beretini sózsiz.

 

Kókiregin jylytqan súr dalanyn,

Bәri biyik júldyzdy múnaranyn.

Núrly armangha jetpeui mýmkin emes

Núrly jolyn tandaghan Núraghanyng [4].

Búl óleng joldarynyng avtory - aqyn Rafaeli Niyazbek. Tarihtan «Qasym salghan qasqa jol», «Esim salghan eski jol» degen zandardy bәrimiz bilemiz. Osyghan úqsatyp, preziydent jýrgizgen sayasy joldy «Núrsúltannyng núrly joly» dep atau payda boldy. «Núrly  kósh» baghdarlamasy jasalyp, júmystar atqarylyp jatyr. Aqyn Rafaeli Niyazbek Elbasy turaly búdan da basqa birneshe óleng jazghan. «Elbasynyng júldyzy», «Núraghany jyrlasam», t.b. ólenderinde aqynnyng kósemge degen oiy, kózqarasy jaqsy sipattalghan:

 

...Qatelesse oqystan Elbasy eger,

Jol shegedi halqy da qatelesip.

Sýiegi asyl kisi ghoy argha sener,

Jýregine jol tauyp jalghasa ber.

Tughan elding júldyzy qaydan jansyn,

Elbasynyng júldyzy janbasa eger.

***

...Aruaqtanyp ketemin qasiyetinen

Núraghany aibyndy jyrlaghanda.

Múng torlasa kónildi tenbildenip,

Óleng jazsam qalamyn jenildenip.

Núraghany jyrlasam jata almaghan

Tughan jerding tasy da tebirenip.

Aqyndar preziydentti maqtaghanda nebir sózding marjanyn terip jazady, sózding asylyn aitady, arnaydy. Onsyz da ghajayyp hәm kórkem til - qazaq tilining eng kórikti, eng súlu sózderimen jazylghan jyr kelisti shyghady, taza әri anyq bolady. Aqyn Kýlәsh Ahmetova:

 

Sen - qazaqsyn!

Alghyzbaytyn baryssyn!

Ar-ojdannyng asqaghysyn, namyssyn!

Taghdyryndy tanyghysy kelgender

Tasqa basqan tarihynmen tanyssyn! -

 

deydi [5]. Preziydent te adam, ol da halyq arasynan shyqqan. Halyqtyng basynda túryp, eldi basqaratyn biyik lauazymy bolmasa, kәdimgi kisi. Ayyrmashylyghy, aqyn aitqanday, taghdyry onyng halyq tarihymen birge, baylanysta. Elbasyny tanyghan adam ol basqaratyn elding ótkenin de tanysyn degen oidyng úshyn angharu qiyn emes.

Preziydentting bir úlyq jiynda qúlap bara jatqan tudy týsirmey qaghyp alghany qalyng júrtshylyqqa ghana emes, aqyndargha qatty әser etse kerek. Osynau taghylymdy oqighagha oray birshama jyr dýniyege kelgen. «Tu ústaushy» degen óleninde aqyn Orazaly Asqar:

 

Jelkesinde qyraghy kózi barday

Arqasymen әp sәtte sezip, Alla-ay!

Jalt búrylyp jetkizbey jerge tudy

Ústap qaldy Preziydent ózi qarmay, -

 

dep shabyttana jyrlap, elbasynyng ónegeli isterin pash etedi [4]. Al aqyn Dýisenbek Qanatbaev «Elbasymyzdan eng jaqsymyzgha» dep atalatyn toptama ólenderining «Qasiyetti qas qaghym» taqyrybynda:

 

Bar ekensing azattyghym, asqaghym,

Bar ekensing arqa sýier asqarym.

Kóz aldymda... saltanatty sәttegi

Mәni mәngi eskirmeytin qas qaghym!

Kóz aldymda... til jetkisiz kýy mýldem,

Tosyn jaydyng bolatynyn kim bilgen? -

Qúlap bara jatqan tudy Elbasy

Ústap qaldy kóz ilespes qimylmen!

Aytar kezde «El taghdyryn onda!» dep

Búdan asqan qanday kie bolmaq ed -

Kóz aldymda... dýr silkingen әleumet

«Tәuelsizdik tuy berik qolda!» dep.

Keng dalamnyng qayta ashylyp tynysy

Quanyshqa toldy quys-quysy.

Kóz aldymda... túryp qaldy birjola

Elbasynyng tu ústaghan uysy! -

 

dep tolghaydy. Ádette aqyndar ózderine erekshe әser etken oqighalar men airyqsha jayttardy ólenge ainaldyrady. Búl keltirgen mysaldar - sonyng aiqyn aighaghy desek te bolady.

«Diogenning bóshkesi» degen anyzgha bergisiz aqiqatty qazaq aqyndary bilmeydi emes, biledi. Zamangha kýileu, túrmysqa jyghylu siyaqty keselderge úrynghanda jaghympazdyq pen jantyqtyq «aurulargha» úshyramauy mýmkin be?! Ádebiyet - eng aldymen asqaq ruhtyn, biyik eldikting jarshysy. Olay bolsa, qazaq aqyndarynyng Preziydentke degen qúrmetin, syilastyghyn jaghympazdyqqa úlastyryp alghany kónilge qayau týsiredi.

Aqyndar men patshalar turaly sóz bolghanda «Patshasy aqynyn izdegen el baqytty, Aqyny patshasyn izdegen el baqytsyz» degen úlaghatty sózding aitylmay qaluy mýmkin emes. Aqyndar shygharmalaryn elbasygha arnasa, óz kezeginde preziydent te aqyndardy qabyldap, olarmen sóilesip, kerek dep tapsa, jeke ómirine jaghday jasap beretini bar. Qos jylda bir keletin dýbirli doda Memlekettik syilyqty iyelengen óner adamyn óz qolymen marapattaydy, orden beredi, shapan jabady. Búl - ónerge janashyrlyqty, aqyndargha qamqorlyqty kórsetedi.

Sondyqtan qazirgi kezdegi aqyndardyng shygharmashylyghyna qarap aitar bolsaq, aqyndar enbekterin tarazylau - oiy taza, ruhy biyik Alash balasynyng óz erkinde.

 

 

 

Paydalanylghan әdebiyetter:

 

1.    http://www.zhastar.biz/index.php?name=files2&op=view&id

2.    Nar zaman men zar zaman poeziyasy. Almaty: Rariytet, 2007.

3.    Sariyev Sh. Shygharmalary, 1-tom. Astana: Foliant, 2009.

4.    Tәuelsizdikting núrly tany. Almaty: Rariytet, 2010.

5.      Astana - jyr shuaghym. Astana: Foliant, 2006.