پاتشا تۋرالى ءسوز ايتۋ، ونىڭ ەرلىك ىستەرى مەن ونەگەلى قاسيەتتەرىن جىرعا قوسۋ بۇرىننان بار.  حاندار مەن پاتشالار تۋرالى جىرلاماعان، ءسوز ايتپاعان قازاق ادەبيەتىندە جانر جوق دەسە دە بولاتىنداي.

كونە دۇنيە تاريحىنا ۇڭىلسەك، تاريحي دەرەكتەر سول كەزدەگى ەل تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ جولىندا بولعان قىرعىن سوعىستاردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ كۇلتەگىنسىز وتپەگەنىن، دۋلىعاسى جارقىراپ، جاۋىن جاپىرىپ قان مايداننىڭ ورتاسىندا جۇرگەنىن تىلدەرىنىڭ مايى تامىپ، تامسانا ايتادى [1].

پاتشا تۋرالى ءسوز ايتۋ، ونىڭ ەرلىك ىستەرى مەن ونەگەلى قاسيەتتەرىن جىرعا قوسۋ بۇرىننان بار.  حاندار مەن پاتشالار تۋرالى جىرلاماعان، ءسوز ايتپاعان قازاق ادەبيەتىندە جانر جوق دەسە دە بولاتىنداي.

كونە دۇنيە تاريحىنا ۇڭىلسەك، تاريحي دەرەكتەر سول كەزدەگى ەل تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ جولىندا بولعان قىرعىن سوعىستاردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ كۇلتەگىنسىز وتپەگەنىن، دۋلىعاسى جارقىراپ، جاۋىن جاپىرىپ قان مايداننىڭ ورتاسىندا جۇرگەنىن تىلدەرىنىڭ مايى تامىپ، تامسانا ايتادى [1].

دەموكراتيا - ويدى بۇركەلەمەي اشىق ايتۋ دەگەن ءسوز. دەمەك، حان بۇيرىعىمەن باس كەتەتىن زاماندا ءبىزدىڭ داڭقتى جىراۋلارىمىز «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق!» دەگەن قاعيدانى مىقتاپ ۇستاعان. «اي، حان يەم، مەن ايتپاسام، بىلمەيسىڭ! ايتقانىما كونبەيسىڭ!» دەيتىن اسان قايعى, «تەڭ اتانىڭ ۇلى ەدىڭ، دارەجەڭدى ارتىق ەتسە، ءتاڭىرى ەتتى» دەيتىن شالكيىز, «ەسىم، سەنى ەسىرتكەن ەسىل دە مەنىڭ كەڭەسىم!» دەيتىن جيەمبەت, «ەي، قاتاعاننىڭ حان تۇرسىن، كىم ارامدى انت ۇرسىن!» دەيتىن مارقاسقا, «كەبەجە قارىن، كەڭ قۇرساق، ارتىق تۋعان ابىلاي» دەيتىن تاتىقارا, «ۇمىتتىڭ با سونى، ابىلاي» دەيتىن ۇمبەتەي, «اۋ، تاقسىر، ەلگە بارسام، شىنىمدى ايتام» دەيتىن جاناق, «و، باراق جاس، باراق جاس، جەگەنگە توق، ىشسەڭ ماس» دەيتىن دۋلات, «حان ەمەسسسىڭ، قاسقىرسىڭ» دەيتىن ماحامبەت, «بايەكە، ەلىڭ بار ما بۇلدىرمەگەن؟» دەيتىن شەرنياز, «ۇلى ءجۇزدىڭ تورەسى تەزەك ەدىڭ، الىپ قالساڭ بولماي ما، شاماڭ كەلسە؟!» دەيتىن ءسۇيىنباي, «سۇپەكەڭ مەنى جەك كوردى، سۇپىنىڭ ءسوزىن كەك كوردىم» دەيتىن قاشاعان, ت.ب. زامانىندا ەل بيلەگەن ۇلىقتار مەن حانداردىڭ ابىرويلى ءىسىن ماداقتادى، سونداي-اق جاعىمسىز ىستەرىن اياماي اشكەرەلەپ وتىردى [2].

 

ازاتتىقتىڭ اق تاڭى اتقان شاقتا اقىن-جازۋشىلارىمىز نەنى جىرلاۋ كەرەك، بۇگىنگى كەيىپكەر كىم دەگەن تاقىرىپتار تۇرعىسىنان ابدىراپ قالعانى جاسىرىن ەمەس. سەبەبى سوتسياليستىك رەاليزم دەپ اتالاتىن قاعيدانىڭ جادتا جاقسىراق جاتتالىپ قالعانى سونداي، ءالى كۇنگە دەيىن سودان ايىرىلماي كەلە جاتقانى تاعى بار. باستى وبرازعا تاپتىق كوزقاراسپەن قاراۋ، ۇلتقا قاتىستى دۇنيەلەردى اشىق ايتا الماۋ، زاماننىڭ ىعىنا جىعىلۋ سياقتى مىنەزدەر بوداندىق ادەبيەتتىڭ دامۋىنا قاتتى ىقپال ەتتى. لەنين مەن ستالين سىندى كوسەمدەردى جىرلاماساڭ، ونەرىڭ ونەر بولمايتىن تىم اۋىر كەزەڭ باستان ءوتتى.

سودان بولار، تۇڭعىش پرەزيدەنتتى جىرلاۋ اقىندار شىعارماشىلىعىنىڭ وزەگىنە اينالدى. بۇل توپتىڭ باسىندا كورنەكتى اقىندار تۇمانباي مولداعاليەۆ، تۇرسىنحان ءابدراحمانوۆا، ءشومىشباي ساريەۆ، ت.ب. تۇرعانىن ايتۋ كەرەك.

 

اقىن تۇمانباي مەن پرەزيدەنتتىڭ اراسىنداعى تىلەكتەر مەن قۇتتىقتاۋلار ولەڭ تۇرىندە بولعانىن م. قاسىمبەكوۆتىڭ ەستەلىگىنەن وقۋعا بولادى.

 

ءشومىشباي ساريەۆ - ەلباسى ن. نازارباەۆتى كوپ جىرلاپ جۇرگەن اقىنداردىڭ ءبىرى. كوپ جىرلاعانى سونشالىقتى، كەيدە ايتاتىن ءسوز، تەڭەيتىن زات تابا الماي تاۋسىلاتىنداي كورىنەدى. «جەر بەتىندە تۇڭعىش جارالعان ءبىرىنشى قازاققا ودا» دەگەن سالا-قۇلاش تاقىرىبى بار ولەڭىن اقىن:

...جەر بەتىندەگى ءبىرىنشى قازاق،

مەن ساعان باسىمدى يەم، -

 

دەپ باستايدى. سودان كەيىن:

 

بال بۇلاقتار كوزىنىڭ جاسى دەرسىڭ،

قانشاما ەسىك اشىپ عاسىر ەنسىن.

ءبىر سەنەن باستالعان ءبىرىنشى قازاق،

ءۇش ءجۇزدىڭ ۇرپاعىنىڭ باسى سەنسىڭ، -

 

دەپ شۇبىرتادى [3]. ونسىز دا جاقسى ادامدى اسىرا ماقتاۋ ماقتالعان ادامعا عانا ەمەس، جىرلاۋشىعا دا ابىروي اپەرمەسى انىق.

 

...كەڭ دالامدا ەسكەرتكىش ءبىرىنشى قازاق،

اۋەلى ساعان ورناتار ەدىم، -

 

دەيدى تاعى ءبىر جەرىندە. استانانىڭ ەڭ كورىكتى جەرىنە كوزى ءتىرى ەلباسىنىڭ ەسكەرتكىشى وسى اقىننىڭ سوزىنەن كەيىن اشىلعان شىعار، كىم بىلگەن؟!

اسىرەقىزىل جىرلاۋعا كوشكەندە، باستىقتار قاسىنداعى جاعىمپازدىق مۇنىڭ قاسىندا جولدا قالادى. ويتكەنى، بۇلار - قاتارداعى جاي ادامدار ەمەس، نە مەملەكەتتىك شەنەۋنىك تە ەمەس، اۋزىنا حالقى قاراعان، جىرىن تىڭداعان اقىندار. ال قاسيەتتى قۇران كارىمدە اداسقان اقىندارعا ازعىندار ەرەدى دەگەن ءسوز بار. دەمەك، ازعىندىقتىڭ باسى - اقىننىڭ ءجون-جوسىقسىز ءسوزى بولماق. وسى ورايدا حاكىم ابايدىڭ: «شايىر بۇزىلسا، قۇرادى شايتان ورمەك» دەگەن ءسوزىنىڭ جانى بار.

جاعىمپاز شەنەۋنىكتەن جاعىمپاز اقىن وتە قاۋىپتى. قاي زاماندا دا. سەبەبى، جاعىمپاز شەنەۋنىك اينالاسىن، ارىپتەس-قىزمەتتەستەرىن اداستىرۋى مۇمكىن، ال جارامساق اقىندار بۇكىل ەلدى بۇلدىرەدى، پاتشانى ماسقارالايدى. بۇل - اقيقات. ءبىز بۇل ورايدا جىل سايىنعى جولداناتىن جولداۋدىڭ ءار سويلەمىنە ۇرىلاتىن قول شاپالاقتىڭ سانىن نە الدەكىمنىڭ ماقالاسىنىڭ ون سويلەمىندە  «پرەزيدەنت» ءسوزىنىڭ ون رەت كەزدەسەتىنىن ايتىپ وتىرعانىمىز جوق، جىلقى مىنگەن جايساڭ جۇرتتىڭ قازىرگى اقىندارىن، ونىڭ شىعارمالارىن، جەكەلەگەن ولەڭ جولدارىن جازىپ وتىرمىز.

 

تاريحتان تاعىلىم ىزدەر بولساق، كەزىندە ريم يمپەراتورى نەرونعا اقىنى بار، باسقاسى بار - بارلىعى: «و، نەرون! سەن - ۇلى پاتشاسىڭ!»، «و، نەرون، ساعان جەتەر پاتشا جوق!» - دەگەندى ايتادى. كۇندە ەستيتىن ءسوزى وسى بولسا، ساۋ ادام جىندانباي قايتەدى؟! پاتشا ەسىنەن اداسادى. ايگىلى ريم قالاسىنىڭ وتقا وراناتىنى وسى كەز بولسا كەرەك.

ساناسىنا جارىقشاق تۇسكەن ادەبيەت وكىلدەرى وسىدان ءتالىم السا، اتقامىنەرلەرىمىزدىڭ ەسىنەن اۋىپ، جۇرىسىنەن جاڭىلمايتىنى، استانامىزدىڭ اسقاقتاعان كۇيىندە تۇرا بەرەتىنى ءسوزسىز.

 

كوكىرەگىن جىلىتقان سۇر دالانىڭ،

ءبارى بيىك جۇلدىزدى مۇنارانىڭ.

نۇرلى ارمانعا جەتپەۋى مۇمكىن ەمەس

نۇرلى جولىن تاڭداعان نۇراعانىڭ [4].

بۇل ولەڭ جولدارىنىڭ اۆتورى - اقىن رافاەل نيازبەك. تاريحتان «قاسىم سالعان قاسقا جول»، «ەسىم سالعان ەسكى جول» دەگەن زاڭداردى ءبارىمىز بىلەمىز. وسىعان ۇقساتىپ، پرەزيدەنت جۇرگىزگەن ساياسي جولدى «نۇرسۇلتاننىڭ نۇرلى جولى» دەپ اتاۋ پايدا بولدى. «نۇرلى  كوش» باعدارلاماسى جاسالىپ، جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر. اقىن رافاەل نيازبەك ەلباسى تۋرالى بۇدان دا باسقا بىرنەشە ولەڭ جازعان. «ەلباسىنىڭ جۇلدىزى»، «نۇراعانى جىرلاسام»، ت.ب. ولەڭدەرىندە اقىننىڭ كوسەمگە دەگەن ويى، كوزقاراسى جاقسى سيپاتتالعان:

 

...قاتەلەسسە وقىستان ەلباسى ەگەر،

جول شەگەدى حالقى دا قاتەلەسىپ.

سۇيەگى اسىل كىسى عوي ارعا سەنەر،

جۇرەگىنە جول تاۋىپ جالعاسا بەر.

تۋعان ەلدىڭ جۇلدىزى قايدان جانسىن،

ەلباسىنىڭ جۇلدىزى جانباسا ەگەر.

***

...ارۋاقتانىپ كەتەمىن قاسيەتىنەن

نۇراعانى ايبىندى جىرلاعاندا.

مۇڭ تورلاسا كوڭىلدى تەڭبىلدەنىپ،

ولەڭ جازسام قالامىن جەڭىلدەنىپ.

نۇراعانى جىرلاسام جاتا الماعان

تۋعان جەردىڭ تاسى دا تەبىرەنىپ.

اقىندار پرەزيدەنتتى ماقتاعاندا نەبىر ءسوزدىڭ مارجانىن تەرىپ جازادى، ءسوزدىڭ اسىلىن ايتادى، ارنايدى. ونسىز دا عاجايىپ ءھام كوركەم ءتىل - قازاق ءتىلىنىڭ ەڭ كورىكتى، ەڭ سۇلۋ سوزدەرىمەن جازىلعان جىر كەلىستى شىعادى، تازا ءارى انىق بولادى. اقىن كۇلاش احمەتوۆا:

 

سەن - قازاقسىڭ!

العىزبايتىن بارىسسىڭ!

ار-وجداننىڭ اسقاعىسىڭ، نامىسسىڭ!

تاعدىرىڭدى تانىعىسى كەلگەندەر

تاسقا باسقان تاريحىڭمەن تانىسسىن! -

 

دەيدى [5]. پرەزيدەنت تە ادام، ول دا حالىق اراسىنان شىققان. حالىقتىڭ باسىندا تۇرىپ، ەلدى باسقاراتىن بيىك لاۋازىمى بولماسا، كادىمگى كىسى. ايىرماشىلىعى، اقىن ايتقانداي، تاعدىرى ونىڭ حالىق تاريحىمەن بىرگە، بايلانىستا. ەلباسىنى تانىعان ادام ول باسقاراتىن ەلدىڭ وتكەنىن دە تانىسىن دەگەن ويدىڭ ۇشىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

پرەزيدەنتتىڭ ءبىر ۇلىق جيىندا قۇلاپ بارا جاتقان تۋدى تۇسىرمەي قاعىپ العانى قالىڭ جۇرتشىلىققا عانا ەمەس، اقىندارعا قاتتى اسەر ەتسە كەرەك. وسىناۋ تاعىلىمدى وقيعاعا وراي ءبىرشاما جىر دۇنيەگە كەلگەن. «تۋ ۇستاۋشى» دەگەن ولەڭىندە اقىن ورازالى اسقار:

 

جەلكەسىندە قىراعى كوزى بارداي

ارقاسىمەن ءاپ ساتتە سەزىپ، اللا-اي!

جالت بۇرىلىپ جەتكىزبەي جەرگە تۋدى

ۇستاپ قالدى پرەزيدەنت ءوزى قارماي، -

 

دەپ شابىتتانا جىرلاپ، ەلباسىنىڭ ونەگەلى ىستەرىن پاش ەتەدى [4]. ال اقىن دۇيسەنبەك قاناتباەۆ «ەلباسىمىزدان ەڭ جاقسىمىزعا» دەپ اتالاتىن توپتاما ولەڭدەرىنىڭ «قاسيەتتى قاس قاعىم» تاقىرىبىندا:

 

بار ەكەنسىڭ ازاتتىعىم، اسقاعىم،

بار ەكەنسىڭ ارقا سۇيەر اسقارىم.

كوز الدىمدا... سالتاناتتى ساتتەگى

ءمانى ماڭگى ەسكىرمەيتىن قاس قاعىم!

كوز الدىمدا... ءتىل جەتكىسىز كۇي مۇلدەم،

توسىن جايدىڭ بولاتىنىن كىم بىلگەن؟ -

قۇلاپ بارا جاتقان تۋدى ەلباسى

ۇستاپ قالدى كوز ىلەسپەس قيمىلمەن!

ايتار كەزدە «ەل تاعدىرىن وڭدا!» دەپ

بۇدان اسقان قانداي كيە بولماق ەد -

كوز الدىمدا... ءدۇر سىلكىنگەن الەۋمەت

«تاۋەلسىزدىك تۋى بەرىك قولدا!» دەپ.

كەڭ دالامنىڭ قايتا اشىلىپ تىنىسى

قۋانىشقا تولدى قۋىس-قۋىسى.

كوز الدىمدا... تۇرىپ قالدى ءبىرجولا

ەلباسىنىڭ تۋ ۇستاعان ۋىسى! -

 

دەپ تولعايدى. ادەتتە اقىندار وزدەرىنە ەرەكشە اسەر ەتكەن وقيعالار مەن ايرىقشا جايتتاردى ولەڭگە اينالدىرادى. بۇل كەلتىرگەن مىسالدار - سونىڭ ايقىن ايعاعى دەسەك تە بولادى.

«ديوگەننىڭ بوشكەسى» دەگەن اڭىزعا بەرگىسىز اقيقاتتى قازاق اقىندارى بىلمەيدى ەمەس، بىلەدى. زامانعا كۇيلەۋ، تۇرمىسقا جىعىلۋ سياقتى كەسەلدەرگە ۇرىنعاندا جاعىمپازدىق پەن جانتىقتىق «اۋرۋلارعا» ۇشىراماۋى مۇمكىن بە؟! ادەبيەت - ەڭ الدىمەن اسقاق رۋحتىڭ، بيىك ەلدىكتىڭ جارشىسى. ولاي بولسا، قازاق اقىندارىنىڭ پرەزيدەنتكە دەگەن قۇرمەتىن، سىيلاستىعىن جاعىمپازدىققا ۇلاستىرىپ العانى كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەدى.

اقىندار مەن پاتشالار تۋرالى ءسوز بولعاندا «پاتشاسى اقىنىن ىزدەگەن ەل باقىتتى، اقىنى پاتشاسىن ىزدەگەن ەل باقىتسىز» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزدىڭ ايتىلماي قالۋى مۇمكىن ەمەس. اقىندار شىعارمالارىن ەلباسىعا ارناسا، ءوز كەزەگىندە پرەزيدەنت تە اقىنداردى قابىلداپ، ولارمەن سويلەسىپ، كەرەك دەپ تاپسا، جەكە ومىرىنە جاعداي جاساپ بەرەتىنى بار. قوس جىلدا ءبىر كەلەتىن ءدۇبىرلى دودا مەملەكەتتىك سىيلىقتى يەلەنگەن ونەر ادامىن ءوز قولىمەن ماراپاتتايدى، وردەن بەرەدى، شاپان جابادى. بۇل - ونەرگە جاناشىرلىقتى، اقىندارعا قامقورلىقتى كورسەتەدى.

سوندىقتان قازىرگى كەزدەگى اقىنداردىڭ شىعارماشىلىعىنا قاراپ ايتار بولساق، اقىندار ەڭبەكتەرىن تارازىلاۋ - ويى تازا، رۋحى بيىك الاش بالاسىنىڭ ءوز ەركىندە.

 

 

 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

 

1.    http://www.zhastar.biz/index.php?name=files2&op=view&id

2.    نار زامان مەن زار زامان پوەزياسى. الماتى: راريتەت، 2007.

3.    ساريەۆ ش. شىعارمالارى، 1-توم. استانا: فوليانت، 2009.

4.    تاۋەلسىزدىكتىڭ نۇرلى تاڭى. الماتى: راريتەت، 2010.

5.      استانا - جىر شۋاعىم. استانا: فوليانت، 2006.