2010 jylghy shilde aiy edi. Eldi eleng etkizgen bir oqigha boldy. «Ol ne?» deysizder ghoy. Ataqty Estay aqyn әnining prototiypi Qorlan apamyz bar emes pe?! Mine, sol asylymyzdyng ziraty tabylypty. Bilmey kelippiz, súlulyq simvoly bolghan ghaziz jannyng beyiti oqigha bolyp, әn tughan Pavlodar ónirindegi Maraldy manayynda emes eken. Ol sonau Resey Federasiyasyndaghy Altay ólkesining Slavgorod tónireginde bolyp shyqty. Mine, sol jerde býkil bir halyqtyng sýiispenshiligine bólengen, últ mahabbatyna ainalghan qazaqtyng has súluy 30-jyldardyng ayaghynda mәngilik sapargha attanypty.

Al ony tauyp, anyqtaghan, anyq­tap qana qoymay, basyna qyzyl gra­­nitten belgitas ornatqan kim­der dey­sizder ghoy... Olar – Quat Esim­ha­nov pen Erlan Aryn degen eki aza­mat. Quatty kózi qaraqty júrt bas­pasóz betterinen jaqsy bilse kerek. Ol egemendikting elen-alanynda Ertis boy­ynda qyzmet istep jýrip Er­mak­tyng eskertkishin alghyzghan, odan key­in Qyzyljardaghy júmysy ke­zin­de Ombydaghy Maghjan Júmabaev oqyghan pedagogikalyq uchiliyshening qa­byrghasyna úly aqyngha arnap me­mo­rialdyq taqta ornatugha úiytqy bol­ghan qandasymyz. Búl azamat osy be­rtinde Astanada qyzmet atqaryp jý­rip, 1937 jyly Kókshetaudaghy es­ki ziratta jerlengen dauylpaz aqyn Sәken Seyfullinning túyaghy – ghay­yp qúsy Ayangha belgitas qoyyp ta­ghy bir sauapty is jasady. Al Erlan bolsa, ózimiz sóz etip otyrghan 2010 jylgha deyin Pavlodardaghy S.Torayghyrov atyndaghy memlekettik uniy­versiytette rektor bola jýrip, ob­lystyq mәslihattyng deputaty re­tinde qaladaghy kóptegen kóshe, meke­me attaryn qazaqylandyrugha bel she­she kirisken últjandy azamat-tyn. Son­day-aq, onyng sol kezderi ataqty Mәsh­hýr-Jýsip múralarynyng 20 tom­dyghyn shygharudy qolgha alyp, qa­siyet­ti babanyng Eskeldidegi mazaryn jana ýl­gi­de túrghyzugha erekshe ýles qosqan en­begi jәne bar. Osy eki bauyrymyzdan 2010 jyl­dyng 8 shildesinde redaksiyagha ar­nayy hat kelgeni әli esimizde. On­da Reseyding Altay ólkesindegi Priy­tyka selosy irgesindegi qazaq ziy­ra­tynda aty әn men jyrgha ai­nal­ghan Qorlan apamyzgha belgitas or­na­ty­la­tyndyghy, sol sharagha bizding gazet­ten de ókil qatysuy súralypty. Osy­dan keyin kóp keshikpey jolgha shyq­qanbyz. Qú­­ramymyzda ghalymdar Q.Sal­gha­­raúly men T.Júrtbay, ja­zushy Á.Sa­ray, sayasattanushy D.Mynbay men qalamgerler E.Shaymerdenov, Gh.Mý­sirep jәne kompozitor J.Túr­synbaev bar top Astanadan Pav­lo­dar­gha keldik. Ol jerden ertesinde ta­­ner­teng Resey shekarasyna bet al­dyq ta, baqylau beketinen ótken song Qú­lyn­dy dalasyn kesip óttik. Kóp úza­may Slavgorod ta kóringen. Ony da art­qa tastap, Bórili dep atalatyn au­d­an­­nyng búrynghy Topoliskiy ken­sha­ryna qaray búryldyq. Sóitip mún­da­ghy Prityka bólimshesine jetken­de at basyn tejedik. Kólikten týsken song osy eldi meken irgesindegi ziratqa bettep, ondaghy bel­gitastyng ashyluyna jinalghan jer­gilikti túrghyndarmen amandasyp, jón súrasa bastadyq. Múnda kóp­tegen qazaq otbasylary túrady eken. «Búl jer negizinen Qaranay dep atalady, dedi Altay ólkesindegi Bla­goveshensk qazaq diasporasynyng tóraghasy Saparbek Mausymbaev. – Osydan 25 shaqyrym qashyqtyqta Súltan, Súnqarbek degen qonystar bar. Ol Qorlan apamyzdyng tughan jeri әri әkesi men әkesining aghasynyng attary saqtalyp qalghan eldi mekender. Al Qaranaydan 60 shaqyrym shamasyndaghy Quat auyly ózimiz sóz etip otyrghan keyipkerimizding ke­lin bolyp týsken jeri. Endi, myna Qa­ra­naydyng ózine kelsek, búl – Qorlan Súl­tanqyzynyng naghashy júrty. 1937 jyl­ghy zobalanda ol kisi balalarymen osy auyldy saghalap kelgen ghoy. Q­a­zir búl jer Prityka dep atalady».

Osydan keyin kóp úzamay jiyn da bastalghan. Ony qysqasha sózben ash­qan Quat Esimhanov: «Uaqyt qa­ba­ghy men mezgil auanyna baylanys­ty súlulyq simvoly – Qorlan apa­myz­dyng mýrdesining qayda ekeninen ha­barsyz boldyq. Endi, mine, 73 jyldan key­in joghaltqan jauharymyzdyng de­regin tauyp, basyn qaraytugha kelip túr­myz. Ótken zamanda Bayan súlu, Qyz Jibek, Enlik siyaqty has súlular ómir sýr­gen desek, Qorlan apamyzdy da sol arulardyng qataryna qonggha әbden bo­lady. Sebebi, ol HH ghasyrdaghy qa­zaq dalasynyng mahabbat gimnine ai­nalghan beyne», dep júrtshylyq al­dyna Qanat Nazymbekúly atty qa­riyany shaqyrdy. Súrastyryp bil­sek, búl kisi Qorlan apamyzdyng tu­ghan nemeresi eken. Aqsaqal óz sózin er­te­degi osy ónir qazaqtarynyng ta­riy­hyna sholu jasaudan bastady. Ond­a­- ghy әngimege qaraghanda apaly-sinlili Qúsny men Qorlannyng әkeleri Súl­tan bi, al aghasy Súnqarbek osy Qaranay aimaghynyng bolysy bolghan adamdar eken. Qorlan kәmelettik jas­qa jetken kezde boyjetkendi ir­geles auyldaghy Quat baydyng úrpaghy Núr­múhanbetke úzatady. Allanyng ja­zuy, atalarynyng úigharuy boyynsha otau qúrghan júbaylar ómir­de syilastyqpen ghúmyr keshedi. Nәsifolla, Ghabdyjappar, Ghab­dúl­ha­miyt, Zeynelghabiyden, Na­zym­bek esimdi bes balanyng әke-sheshesi atanyp, 30-jyldargha deyin baqytty ómir sýredi. Sodan keyingi tәrkileu men ashar­shylyq Quat baydyng әuletin qatty esen­giretedi. Al 37-ning zobalany tipti súmdyq edi. Jergilikti biylik qazaq auyldaryndaghy oqyghan azamattardy atyp-asyp bolghan son, aralarynda Núrmúhanbet bar topty shahta men temir jol júmysyna aparyp salu ýshin Primoriege aidaydy. Sol alasapyran uaqytta Qorlan anada bir ghana ýmit bolghan deydi biletinder. Ol ózining shiyettey bala-shaghasy – bes úl, bir qyzyn qalay da aman alyp qalu ýshin 60 shaqyrym jerdegi na­gha­shy­laryna jetu edi. Jetedi de. Biraq per­zentterin ózi izdep kelgen otbasy­na tabystap bola berip, kýzgi qara suyq­taghy azapty joldan qaljyraghan gha­ziz jan ýzilip ketedi. Qarghys atqyr 37-degi Qorlannyng jagh­dayy osylay bolsa, eri Núr­mú­han­betting taghdyry basqasha ór­biy­di. Ol kisi itjekkendegi lageride jýr­g­ende eldegi bes úlynyng ýshe­ui so­­ghysqa alynady. 1942 jyly olar­dyng arasyndaghy Zeynelghabiyden Sta­liyn­grad týbinde qaza tabady. Sol ua­qyt­taghy zang boyynsha bir otbasynan eki nemese ýsh adamnyng maydanda boluy repressiyagha úshyraghan ata-anagha je­nildik әkeledi eken. Primoriede jýr­gen Núrmúhanbet ýkimetting osynday pәrmenimen lageriden bosaydy. Búl 1943 jyldyng kóktemi-tin. Elge kel­gen song bar jaghdaygha qanyghady. Ba­lalaryn jinap alyp oqytyp, olar­dy adam qataryna qosugha әreket ja­saydy. Eshkimge ýilenbey, úl-qyz­da­rynyng tileuin tilegen kýii 1966 jyly ómirden ozady. Qanat Nazymbekúlynyng jo­gha­­ry­daghy sózin bar zeyinderimen tyn­da­­ghan júrtshylyq kelesi kezekte ziy­rat basyndaghy Saylaubek molda oqyghan qúran-hatymgha úiydy. Osy­dan song Astanadan kelgen ghalym-ja­zushylar Qoyshyghara Salgharaúly, Ánes Saray jәne sóz etip otyrghan sharagha múryndyq bola bilgen Quat Esimhanov pen Erlan Aryn bastaghan top belgitasty ashugha bettedi. Lenta qiylyp, eskertkishten aq jamylghy sy­pyrylyp týsken sәtte Qorlan apa­myzdyng tasqa qashalyp jazylghan aty-jóni, tughan jәne qaytys bolghan jyldary kózge shalyndy. Al odan tómenirekte: «Darigha, ólmeytúghyn әnge ainalghan, Dýniyege qayta kelmes qayran Qorlan...» degen aqyn, Memlekettik syilyqtyng laureaty Nesipbek Aytúlynyng qalamynan tu­ghan ólenning eki joly oryn teuipti. Belgitastyng ashylu rәsimi bitken song osy Prityka bólimshesindegi s­e­g­izjyldyq mektepting ashanasynda qonaqtargha arnalyp dastarqan jay­yldy. Sol jerde kompozitor Jolaman Túr­synbaev janynda otyrghan Qor­lan apamyzdyng nemeresi Qanat Na­zymbekúly qariyagha eki saual qoy­d­y. Onyng alghashqysy Estaydyng «Qús­niy-Qorlan» әnining tuu tarihy da, odan keyingisi Qúsny qyzdyng tagh­dy­ry turaly súraq edi. – Reseydegi myna Slavgorod, Qú­lyn­dy óniri men Qazaqstandaghy Ma­- r­al­dynyng arasy jaqyn, – dep bastady só­zin Qanat aqsaqal. – Ýlkenderden es­tuimiz boyynsha bir jazda apaly-sin­lili Qúsny men Qorlan sol el jaqtaghy toygha barady. Onda Estay aqyn da bolypty. Jastargha arnalyp tigilgen kiyiz ýidegi oiyn-sauyqta ataqty әnshi ózderi de, kiyimderi de óz­ge­she eki súlu qyzdy kórip qalady. Sói­tedi de bir sәttik kórinisti úmyta al­may, tereng tolghanysqa beriledi. Al Qorlan she? Toydan kelgen boy­jet­kendi búrynghy atastyryp qoyghan je­ri­ne úzatylu kýtip túrghan edi. Ony estigen Estay aqyn týrli oigha be­ri­ledi. Aqyry sonyn, yaghny san týrli se­zimning әserinen keyin ol «Qúsniy-Qorlan» әnin tudyrady. Apamyz kórshi auylgha kelin bolyp týsken son, Maraldy, Kereku jaqqa qaytyp bar­ma­ghan. Býkil ómiri osy tónirekte ót­ken. Estaydyng da búl jaqqa joly týs­­pegen. Osylaysha toydaghy bir sәt­­tik kórinis әserinen aqyn artynda anyz­gha ainalghan ghajayyp әn qalghan. Al Qúsnigha kelsek, ol kisini eshkim bil­meydi. Qayda, kimge úzatylghan? Tagh­dyry qalay bolghan? Qashan ómirden ótken? Mine, múnyng bәri sol zamandaghy jón biletin atalarymyzgha da, odan keyingi bizderge de júmbaq? Esh jerde eshqanday derek qalmaghan. Qanat qariya osy sózderdi aitty da bir sәtke ýnsiz qaldy. Osy kezde qaytar joldyng úzaqtyghy esimizge týsken biz ornymyzdan qozghalaqtay bastadyq. Múny sezgen Saylaubek molda as qayyryp, bәrimizge sәt sapar tiledi. Biz de ormanday orystyng ortasynda otyrghan qarakóz bauyrlarymyzben qayyr qosh aitysyp, Resey – Qazaqstan shekarasyna qaray bet aldyq.

Janbolat AUPBAEV,

Derekkózi: «Egemen Qazaqstan»

Abai.kz