Fenomenologiya degen kategoriya bar. Ol barlyq ghylym ataulynyng zertteu aspektisining formasy men kórinisin, orny men uaqytyn, sebebi men saldaryna qatysty sipattalady. Fenomen ol realdy qúbylys. Odan qashyp kete almaysyng sebebi, adam men әlem arasyndaghy qatynastyng tanymdyq ólshemi osy kategoriya arqyly ghana anyqtalady. Kezinde nemis oishyly Gegel de ruhtyng ózining fenomenologiyasyna nazar audartty. Sebebi ruhsyz, mәnsiz, sanasyz myna әlemdegi aqiqatty tanyp týsteu mýmkin emes. Biraq pozitivizm kerisinshe tanyp týstedi. Fenomender әlemi ghana aqiqat. Qalghany illuziya, sandyraq, ghylymy ólshemderge kelmeydi. Sondyqtan, Alla, ruh, kiyelilik, qasiyetti, sakralizasiya degen kategoriyalardy fenomen әlemine jatqyzugha bolmaydy. Ol bar joghy belgisiz «no-men» bolghandyqtan, adamdy ishki qúldyqqa, sana mesheuligine, erkindiginen jattandyryp, ony әlemge, tabighatqa tәueldi etedi. Adam mәngi siklidik oilaudyng determinizminen qútyla almaydy dep dәleldedi. Búl tarih adamzattyng ótken ghasyrdaghy basynan ótken izdenisteri retinde jazylyp, syzylyp jatyr. Tarihty da joqqa shyghara almaymyz. Sebebi onda da kie bar.

Biraq jaratylysqa qatysty ontologiya degen ghylym bar. Ony moyyndau adamnyng mәni men qúqyn, bolmysy men erkin, qyzmeti men statusyna degen moralidyq, demokratiyalyq qúrmet bolyp sanalady.  Osy ýderis keshegi qos qútypty «NATO men Varshava» degen jahandyq jiktelu siyaqty mәnsiz qynyr teketires toqtady. Biraq iynersiyasy әli kýnge jalghasyp kele jatyr. Osy bir aghyn suday ýderiske ózindik ashytqysyn qosa almay kele jatqan el bolsa, ol biz edik.

Bilge qaghan aitpaqshy, «...týrikter sanasyzdyqtan, oisyzdyqtan ruhyn jegi qúrtqa jegizedi» demekshi, endi óldik pe degende, egemen el boldyq. Sodan beri shiyrek ghasyr da syrghyp óte shyqty. Búl uaqyt - bir elding memlekettilik tarihynda qas qaghym sәttik ólshem.

Búl sózimdi filosofiyalyq kategoriyalardan bastauyma sebep bolghan, elbasy N.Á.Nazarbaevtyng «Egemen Qazaqstan» gazetinde jariyalanghan «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» atty maqalasy boldy.

Shyndyghynda kez kelgen qúbylys mәnsiz, ruhsyz kórinis tappaydy. Qazaq degen bolmys bar eken, memlekettiligin de qúrdy. Egemendigin jariyalady. Memleket ol sol bolmystyng sayasy erkindigining kepili. Bolmysymyz bar eken, erkindigimizdi aldyq. Biraq búl sayasy erkindik, sol memleket qúrushy últtyn, mәdeniyetting ishki erkindigine tikeley qatysty bolatyn. Búl jerde de sana men bolmys qatynasy manyzdy. Biraq grek filosofiyasyndaghyday «bolmys birinshi yaky sana birinshi» dep talasu payda bermeydi. Búl dialektikalyq oilau jýiesi qazaqqa kelmeydi, sebebi qazaq bolmysynyng ózindik órkeniyettik tabighaty ereksheligi bar: ol uniyversaldy tútastyq. Jan men tәn birtútas. Mine osy fenomenologiyalyq aqiqatty elbasymyz «Maqsatqa jetu ýshin bizding sanamyz isimizden ozyp jýrui, yaghny odan búryn janghyryp oty­ruy tiyis» dep ashyp kórsetipti. Yaghny sana men is birge, biraq, sana ozyp jýrui shart. Demek búrynghy kenestik markstik dialektikalyq filosofiyadaghy «sanany túrmys biyleydi» emes, túrmystan sana ozyp jýrui tiyis.

Áriyne auyzdy qúr shóppen sýrtuge bolmas. Qazaq býginge deyin ruhaniyatsyz, sanasyz edi deuden aulaqpyz. Sanasyz, ruhsyz bolsaq, onda bolmysymyz da bolmas edi. Biz barmyz. Sondyqtan da qazaq eli, últy, mәdeniyeti, tarihy, dini, memlekettiligi, tili men dili de bar, tiri. Ol egemendikpen birge qayta janghyrdy. Biraq tym әlsiz, әri jýiesiz, әri jasqanshaq, әri prinsipsiz ýderistik sabaqtastyghy joq tirshilik boldy. Sebebi keshegi kenestik iynersiyadan arylu ýshin de uaqyt shart bolatyn. Mine osy shartty uaqyttyng bitkendigi turaly Elbasy býgin ashyq jariyalady deuge bolady. Búl maghan osydan shiyrek ghasyr búrynghy elimizding «Egemendigin jariyalaudan» kem әser etpedi desem artyq aitqandyq emes.

Adamnyng da últtyng da, mәdeniyetting de, memleketting de, órkeniyetting de ishki quaty, sanasy bar. Sol mәn, sana, jan, ruh, nomen...әr uaqyt belesinde tazarugha yaky arylugha múqtaj. Múnday múqtajdyqty, qajettilikti sezinuding ózi sakralidy. Búl bir qúdaylyq syy deuge bolady. Biraq qazaq óz bolmysy fenomenologiyalyq túrghydan ózgeriske úshyraghan. Últsyzdanu, birtekti mәdeniyet alanyn joghaltqan, demek últty últ qylyp ústap túrghan qabattarynan da jattanyp ýlgergen. Elbasy osy qabattyng manyzdylyghyna nazar audartyp otyr:  «... janghyrghan qoghamnyng ózining tamyry tarihynyng tereninen bas­tau alatyn ruhaniy kody bolady...Jana túrpatty janghyrudyng eng basty sharty – sol últtyq kodyndy saqtay bilu. Onsyz janghyru degeninizding qúr janghyryqqa ainaluy op-onay».  Osy jerde «eki qadam algha, bir qadam artqa» degen Batystyng ústanymy oigha oralady. Sebebi dәl býgingi tanda túraqty konstant ruhany túghyr bizden alystap ketken. Sebebi, últtyq kod yaghny últtyq sana birtekti әri túraqty emes. Búl turaly zertteuler, ghylymy tújyrymdar da býginge deyin ne biylik ne ýkimet tarapynan qoghamdyq negizde bolsa da súranys tudyrghan emes.

Býgingi súrqymyzda «qazaqtanu» mәselesi әbden ushyghyp túr. Jershildik, rushyldyq, jemqorlyq, paraqorlyq, qúqyqtyng jәne ústanymnyng zanmen qorghalmaytyndyghy men jauapsyzdyghy, túlghalyq pen jamaghatshyldyq arasynda últtyq sana taptalyp otyr. Osynday ahual últtyq sana, últtyq tanym, últtyq tәjiriybe men senimdi tútastandyra almauda. Bolmys bar biraq onyng dinamikalyq ortalyghy yaghny sanasy әbden qasandanghan. Biylik pen qogham arasyndaghy qoldan jasalghan dialektika, keshegi kenestik sayasat tәjiriybesi әli kýnge qaryshtap qadam basyp keledi. Qazaqtyng dili, tili, dini, mәdeniyeti, qúndylyqtyq әlemi, tarihy tәjiriybesi men jeri әli kýnge kiyelilik sipatqa ie bola almay keledi. Keybir qazaq azamattary da biyliktegilerde qazaq bolmysyna senimsizdikpen qaraydy. Senim joq jerde azamattyq jauapkershilik qaydan bolsyn. Tapqan dýniyendi shet eldik qorlarda saqtasan, óz tiline emes, ózgening tilinde tynystasan, ózge mәdeniyet qúndylyqtarymen kýneltsen, basqalardyng baghdarymen basqarylsan, ózine ózing qúrmeting bolmasa, әriyne bolmysyna jattanghan qúldan aiyrmang qala ma? Mine osy qúbylys naqty fenomen. Ony elbasymyz da «...Janghyru atauly búrynghyday «tarihy tәjiriybe» men «últtyq dәstýrlerge» shekeden qaramaugha tiyis. Kerisinshe, zamana synynan sýrinbey ótken ozyq  dәstýrlerdi tabysty janghyrudyng manyzdy alghysharttaryna ainaldyra bilu qajet. Eger janghyru elding últtyq-ruhany tamyrynan nәr ala almasa, ol adasugha bastaydy» dep tújyrymdapty. Búl әbden ghylymy tanymgha da bolmysqa da say anyqtama.

Ruhany janaru da janghyru da últtyq sananyng tazaruyna baryp tireledi. Últtyq sana bar. Biraq qasandanghan, sharshaghan. Búghan memleket te qogham da jauapty. Endi osy biylik pen qogham, memleket pen mәdeniyet, ózining qúrushy túghyryn aiqyndauda tarihy tanym, tarihy tәjiriybe, tarihy senim men sanasymen tútastanuy tiyis. Sebebi әrbir jana nәrse, últ ýshin ol tarihy jadynan múra bolyp qalghan qúndylyqtaryn saraptau arqyly qayta janghyryp tanylady.

Mine osy baghdarda elbasy ózining birneshe ruhany strategiyalyq josparyn úsynyp otyr...1. Bәsekelik qabilet; 2. Pragmatizm; 3. Últtyq biregeylikti saqtau; 4. Bilimning saltanat qúruy; 5. Qazaqstannyng revolusiyalyq emes, evolusiyalyq damuy; 6. Sananyng ashyqtyghy. Osy jospardy jýzege asyrudyng mindetteri men jobalaryn da naqty úsynyp otyr. Mine osy mәtinning ózi Abaysha «Sóz týzeldi, tyndaushy sen de týzel» dep túrghanday әser beredi eken.

Dosay Kenjetay

Abai.kz