فەنومەنولوگيا دەگەن كاتەگوريا بار. ول بارلىق عىلىم اتاۋلىنىڭ زەرتتەۋ اسپەكتىسىنىڭ فورماسى مەن كورىنىسىن، ورنى مەن ۋاقىتىن، سەبەبى مەن سالدارىنا قاتىستى سيپاتتالادى. فەنومەن ول رەالدى قۇبىلىس. ودان قاشىپ كەتە المايسىڭ سەبەبى، ادام مەن الەم اراسىنداعى قاتىناستىڭ تانىمدىق ولشەمى وسى كاتەگوريا ارقىلى عانا انىقتالادى. كەزىندە نەمىس ويشىلى گەگەل دە رۋحتىڭ ءوزىنىڭ فەنومەنولوگياسىنا نازار اۋدارتتى. سەبەبى رۋحسىز، ءمانسىز، ساناسىز مىنا الەمدەگى اقيقاتتى تانىپ تۇستەۋ مۇمكىن ەمەس. بىراق پوزيتيۆيزم كەرىسىنشە تانىپ تۇستەدى. فەنومەندەر الەمى عانا اقيقات. قالعانى يلليۋزيا، ساندىراق، عىلىمي ولشەمدەرگە كەلمەيدى. سوندىقتان، اللا، رۋح، كيەلىلىك، قاسيەتتى، ساكراليزاتسيا دەگەن كاتەگوريالاردى فەنومەن الەمىنە جاتقىزۋعا بولمايدى. ول بار جوعى بەلگىسىز «نو-مەن» بولعاندىقتان، ادامدى ىشكى قۇلدىققا، سانا مەشەۋلىگىنە، ەركىندىگىنەن جاتتاندىرىپ، ونى الەمگە، تابيعاتقا تاۋەلدى ەتەدى. ادام ماڭگى تسيكلدىك ويلاۋدىڭ دەتەرمينيزمىنەن قۇتىلا المايدى دەپ دالەلدەدى. بۇل تاريح ادامزاتتىڭ وتكەن عاسىرداعى باسىنان وتكەن ىزدەنىستەرى رەتىندە جازىلىپ، سىزىلىپ جاتىر. تاريحتى دا جوققا شىعارا المايمىز. سەبەبى وندا دا كيە بار.

بىراق جاراتىلىسقا قاتىستى ونتولوگيا دەگەن عىلىم بار. ونى مويىنداۋ ادامنىڭ ءمانى مەن قۇقىن، بولمىسى مەن ەركىن، قىزمەتى مەن ستاتۋسىنا دەگەن مورالدىق، دەموكراتيالىق قۇرمەت بولىپ سانالادى.  وسى ۇدەرىس كەشەگى قوس قۇتىپتى «ناتو مەن ۆارشاۆا» دەگەن جاحاندىق جىكتەلۋ سياقتى ءمانسىز قىڭىر تەكەتىرەس توقتادى. بىراق ينەرتسياسى ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلە جاتىر. وسى ءبىر اعىن سۋداي ۇدەرىسكە وزىندىك اشىتقىسىن قوسا الماي كەلە جاتقان ەل بولسا، ول ءبىز ەدىك.

بىلگە قاعان ايتپاقشى، «...تۇرىكتەر ساناسىزدىقتان، ويسىزدىقتان رۋحىن جەگى قۇرتقا جەگىزەدى» دەمەكشى، ەندى ولدىك پە دەگەندە، ەگەمەن ەل بولدىق. سودان بەرى شيرەك عاسىر دا سىرعىپ وتە شىقتى. بۇل ۋاقىت - ءبىر ەلدىڭ مەملەكەتتىلىك تاريحىندا قاس قاعىم ساتتىك ولشەم.

بۇل ءسوزىمدى فيلوسوفيالىق كاتەگوريالاردان باستاۋىما سەبەپ بولعان، ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسى بولدى.

شىندىعىندا كەز كەلگەن قۇبىلىس ءمانسىز، رۋحسىز كورىنىس تاپپايدى. قازاق دەگەن بولمىس بار ەكەن، مەملەكەتتىلىگىن دە قۇردى. ەگەمەندىگىن جاريالادى. مەملەكەت ول سول بولمىستىڭ ساياسي ەركىندىگىنىڭ كەپىلى. بولمىسىمىز بار ەكەن، ەركىندىگىمىزدى الدىق. بىراق بۇل ساياسي ەركىندىك، سول مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ، مادەنيەتتىڭ ىشكى ەركىندىگىنە تىكەلەي قاتىستى بولاتىن. بۇل جەردە دە سانا مەن بولمىس قاتىناسى ماڭىزدى. بىراق گرەك فيلوسوفياسىنداعىداي «بولمىس ءبىرىنشى ياكي سانا ءبىرىنشى» دەپ تالاسۋ پايدا بەرمەيدى. بۇل ديالەكتيكالىق ويلاۋ جۇيەسى قازاققا كەلمەيدى، سەبەبى قازاق بولمىسىنىڭ وزىندىك وركەنيەتتىك تابيعاتى ەرەكشەلىگى بار: ول ۋنيۆەرسالدى تۇتاستىق. جان مەن ءتان ءبىرتۇتاس. مىنە وسى فەنومەنولوگيالىق اقيقاتتى ەلباسىمىز «ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ سانامىز ىسىمىزدەن وزىپ ءجۇرۋى، ياعني ودان بۇرىن جاڭعىرىپ وتى­رۋى ءتيىس» دەپ اشىپ كورسەتىپتى. ياعني سانا مەن ءىس بىرگە، بىراق، سانا وزىپ ءجۇرۋى شارت. دەمەك بۇرىنعى كەڭەستىك ماركستىك ديالەكتيكالىق فيلوسوفياداعى «سانانى تۇرمىس بيلەيدى» ەمەس، تۇرمىستان سانا وزىپ ءجۇرۋى ءتيىس.

ارينە اۋىزدى قۇر شوپپەن سۇرتۋگە بولماس. قازاق بۇگىنگە دەيىن رۋحانياتسىز، ساناسىز ەدى دەۋدەن اۋلاقپىز. ساناسىز، رۋحسىز بولساق، وندا بولمىسىمىز دا بولماس ەدى. ءبىز بارمىز. سوندىقتان دا قازاق ەلى، ۇلتى، مادەنيەتى، تاريحى، ءدىنى، مەملەكەتتىلىگى، ءتىلى مەن ءدىلى دە بار، ءتىرى. ول ەگەمەندىكپەن بىرگە قايتا جاڭعىردى. بىراق تىم ءالسىز، ءارى جۇيەسىز، ءارى جاسقانشاق، ءارى ءپرينتسيپسىز ۇدەرىستىك ساباقتاستىعى جوق تىرشىلىك بولدى. سەبەبى كەشەگى كەڭەستىك ينەرتسيادان ارىلۋ ءۇشىن دە ۋاقىت شارت بولاتىن. مىنە وسى شارتتى ۋاقىتتىڭ بىتكەندىگى تۋرالى ەلباسى بۇگىن اشىق جاريالادى دەۋگە بولادى. بۇل ماعان وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىنعى ەلىمىزدىڭ «ەگەمەندىگىن جاريالاۋدان» كەم اسەر ەتپەدى دەسەم ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

ادامنىڭ دا ۇلتتىڭ دا، مادەنيەتتىڭ دە، مەملەكەتتىڭ دە، وركەنيەتتىڭ دە ىشكى قۋاتى، ساناسى بار. سول ءمان، سانا، جان، رۋح، نومەن...ءار ۋاقىت بەلەسىندە تازارۋعا ياكي ارىلۋعا مۇقتاج. مۇنداي مۇقتاجدىقتى، قاجەتتىلىكتى سەزىنۋدىڭ ءوزى ساكرالدى. بۇل ءبىر قۇدايلىق سىي دەۋگە بولادى. بىراق قازاق ءوز بولمىسى فەنومەنولوگيالىق تۇرعىدان وزگەرىسكە ۇشىراعان. ۇلتسىزدانۋ، بىرتەكتى مادەنيەت الاڭىن جوعالتقان، دەمەك ۇلتتى ۇلت قىلىپ ۇستاپ تۇرعان قاباتتارىنان دا جاتتانىپ ۇلگەرگەن. ەلباسى وسى قاباتتىڭ ماڭىزدىلىعىنا نازار اۋدارتىپ وتىر:  «... جاڭعىرعان قوعامنىڭ ءوزىنىڭ تامىرى تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن باس­تاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولادى...جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ. ونسىز جاڭعىرۋ دەگەنىڭىزدىڭ قۇر جاڭعىرىققا اينالۋى وپ-وڭاي».  وسى جەردە «ەكى قادام العا، ءبىر قادام ارتقا» دەگەن باتىستىڭ ۇستانىمى ويعا ورالادى. سەبەبى ءدال بۇگىنگى تاڭدا تۇراقتى كونستانت رۋحاني تۇعىر بىزدەن الىستاپ كەتكەن. سەبەبى، ۇلتتىق كود ياعني ۇلتتىق سانا بىرتەكتى ءارى تۇراقتى ەمەس. بۇل تۋرالى زەرتتەۋلەر، عىلىمي تۇجىرىمدار دا بۇگىنگە دەيىن نە بيلىك نە ۇكىمەت تاراپىنان قوعامدىق نەگىزدە بولسا دا سۇرانىس تۋدىرعان ەمەس.

بۇگىنگى سۇرقىمىزدا «قازاقتانۋ» ماسەلەسى ابدەن ۋشىعىپ تۇر. جەرشىلدىك، رۋشىلدىق، جەمقورلىق، پاراقورلىق، قۇقىقتىڭ جانە ۇستانىمنىڭ زاڭمەن قورعالمايتىندىعى مەن جاۋاپسىزدىعى، تۇلعالىق پەن جاماعاتشىلدىق اراسىندا ۇلتتىق سانا تاپتالىپ وتىر. وسىنداي احۋال ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق تانىم، ۇلتتىق تاجىريبە مەن سەنىمدى تۇتاستاندىرا الماۋدا. بولمىس بار بىراق ونىڭ ديناميكالىق ورتالىعى ياعني ساناسى ابدەن قاساڭدانعان. بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى قولدان جاسالعان ديالەكتيكا، كەشەگى كەڭەستىك ساياسات تاجىريبەسى ءالى كۇنگە قارىشتاپ قادام باسىپ كەلەدى. قازاقتىڭ ءدىلى، ءتىلى، ءدىنى، مادەنيەتى، قۇندىلىقتىق الەمى، تاريحي تاجىريبەسى مەن جەرى ءالى كۇنگە كيەلىلىك سيپاتقا يە بولا الماي كەلەدى. كەيبىر قازاق ازاماتتارى دا بيلىكتەگىلەردە قازاق بولمىسىنا سەنىمسىزدىكپەن قارايدى. سەنىم جوق جەردە ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىك قايدان بولسىن. تاپقان دۇنيەڭدى شەت ەلدىك قورلاردا ساقتاساڭ، ءوز تىلىڭە ەمەس، وزگەنىڭ تىلىندە تىنىستاساڭ، وزگە مادەنيەت قۇندىلىقتارىمەن كۇنەلتسەڭ، باسقالاردىڭ باعدارىمەن باسقارىلساڭ، وزىڭە ءوزىڭ قۇرمەتىڭ بولماسا، ارينە بولمىسىنا جاتتانعان قۇلدان ايىرماڭ قالا ما؟ مىنە وسى قۇبىلىس ناقتى فەنومەن. ونى ەلباسىمىز دا «...جاڭعىرۋ اتاۋلى بۇرىنعىداي «تاريحي تاجىريبە» مەن «ۇلتتىق داستۇرلەرگە» شەكەدەن قاراماۋعا ءتيىس. كەرىسىنشە، زامانا سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن وزىق  داستۇرلەردى تابىستى جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنا اينالدىرا ءبىلۋ قاجەت. ەگەر جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق-رۋحاني تامىرىنان ءنار الا الماسا، ول اداسۋعا باستايدى» دەپ تۇجىرىمداپتى. بۇل ابدەن عىلىمي تانىمعا دا بولمىسقا دا ساي انىقتاما.

رۋحاني جاڭارۋ دا جاڭعىرۋ دا ۇلتتىق سانانىڭ تازارۋىنا بارىپ تىرەلەدى. ۇلتتىق سانا بار. بىراق قاساڭدانعان، شارشاعان. بۇعان مەملەكەت تە قوعام دا جاۋاپتى. ەندى وسى بيلىك پەن قوعام، مەملەكەت پەن مادەنيەت، ءوزىنىڭ قۇرۋشى تۇعىرىن ايقىنداۋدا تاريحي تانىم، تاريحي تاجىريبە، تاريحي سەنىم مەن ساناسىمەن تۇتاستانۋى ءتيىس. سەبەبى ءاربىر جاڭا نارسە، ۇلت ءۇشىن ول تاريحي جادىنان مۇرا بولىپ قالعان قۇندىلىقتارىن ساراپتاۋ ارقىلى قايتا جاڭعىرىپ تانىلادى.

مىنە وسى باعداردا ەلباسى ءوزىنىڭ بىرنەشە رۋحاني ستراتەگيالىق جوسپارىن ۇسىنىپ وتىر...1. باسەكەلىك قابىلەت; 2. پراگماتيزم; 3. ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ; 4. ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋى; 5. قازاقستاننىڭ رەۆوليۋتسيالىق ەمەس، ەۆوليۋتسيالىق دامۋى; 6. سانانىڭ اشىقتىعى. وسى جوسپاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ مىندەتتەرى مەن جوبالارىن دا ناقتى ۇسىنىپ وتىر. مىنە وسى ءماتىننىڭ ءوزى ابايشا «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى سەن دە تۇزەل» دەپ تۇرعانداي اسەر بەرەدى ەكەن.

دوساي كەنجەتاي

Abai.kz