Jaqynda NEWSru.com sayty (http: //www.newsru.com/religy /28sep2010/marocco.html) Morokko biyligi memleketting iydeologiyalyq tútastyghynyng kepili retinde dәstýrli sopylyq aghymgha basymdyq berip jatqandyghyn jariya etti.

Kórshi Ózbekstan jәne Tәjikstan, Daghystan elderi de ortaghasyrlardan tamyr tartatyn dәstýrli iydeologiyagha memlekettik dengeyde qoldau kórsete bastady.

Al, bizde qanday shara jasalyp jatyr? Osydan on, on bes jyl búrynghy aitylghan, qolgha alynghan manyzdy, ózekti degen dýniyeler jalghasyn tabuda ma? Qoghamnyng eng bir nәzik, qasterli, qajetti «yadrosy» bolyp sanalatyn ruhaniyat salasynda teoriya men praktika, sóz ben is, búdan da týsiniktirek aitqanda jazylyp, zerttelip jatqan bagha jetpes ruhany qazynalar ózara ýilesimin tauyp, ómirde qoldanylyp kele me?

Biz - Elding ertenin, úrpaqtyng sanaly ghúmyr keshuin, memleketting tynyshtyghy men qauipsizdigin, qogham men jeke basymyzdyng ruhany tazalyghyn oilap, bas qatyryp jýrgen ýlkendi-kishili, attyly-jayauly, shen-shekpendi el azamattary qazir myna mәselege erekshe kónil bólmesek bolmaytyndyghyn jaqsy týsinuimiz kerek.

Ol - memleketting ruhany saladaghy birtútastyq mәselesi.

Jaqynda NEWSru.com sayty (http: //www.newsru.com/religy /28sep2010/marocco.html) Morokko biyligi memleketting iydeologiyalyq tútastyghynyng kepili retinde dәstýrli sopylyq aghymgha basymdyq berip jatqandyghyn jariya etti.

Kórshi Ózbekstan jәne Tәjikstan, Daghystan elderi de ortaghasyrlardan tamyr tartatyn dәstýrli iydeologiyagha memlekettik dengeyde qoldau kórsete bastady.

Al, bizde qanday shara jasalyp jatyr? Osydan on, on bes jyl búrynghy aitylghan, qolgha alynghan manyzdy, ózekti degen dýniyeler jalghasyn tabuda ma? Qoghamnyng eng bir nәzik, qasterli, qajetti «yadrosy» bolyp sanalatyn ruhaniyat salasynda teoriya men praktika, sóz ben is, búdan da týsiniktirek aitqanda jazylyp, zerttelip jatqan bagha jetpes ruhany qazynalar ózara ýilesimin tauyp, ómirde qoldanylyp kele me?

Biz - Elding ertenin, úrpaqtyng sanaly ghúmyr keshuin, memleketting tynyshtyghy men qauipsizdigin, qogham men jeke basymyzdyng ruhany tazalyghyn oilap, bas qatyryp jýrgen ýlkendi-kishili, attyly-jayauly, shen-shekpendi el azamattary qazir myna mәselege erekshe kónil bólmesek bolmaytyndyghyn jaqsy týsinuimiz kerek.

Ol - memleketting ruhany saladaghy birtútastyq mәselesi.

Jasyratyny joq, qay ghasyrda, qay jýiede bolmasyn, últ múrasyn nasihattau jolynda keshegi ótken ata-babamyz da, býgingi el aghalary da ayanyp qalghan emes. Sóz ben qalamnyng qúdireti jeter jerding bәrinde de ruhaniyat mәselesi kóterilip, jiti qadaghalanyp otyrghan.

Áriyne, búl taqyrypta sóz qozghap, qalam tartudyng ýlken jauapkershilik ekenin sezinemiz. Áytse de, qarynnyng toqtyghy men kóilekting kóktigine ghana mәz bolyp, aitpay, jazbay, oilanbay otyra berudi boyyna jat etken Úlan elding úrpaghy bolghandyqtan, obaly neshik, jazarman qauym tarapynan ýnemi kóterilip otyrady. Búl jaghyna kelgende eshkimdi de aiyptay almaysyn. Biraq, bir kinәrattyng bar ekeni ras. Ol - «úmytshaqtyq».

Tym bolmasa, kýni keshe ghana ruhaniyat salasynda egjey-tegjeyli aitylghan, tarihtyng tereng qoynauynda býgip jatqan syrlardy sanagha sinimdi etip jetkizgen Elbasy sózderi men enbekterin memleketting ruhany birtútastyghy ýshin paydalana biludi de úmyttyq.

Qazir, Ortalyq Aziya men Qazaqstandaghy diny jaghday aitarlyqtay dengeyde problemagha ainalyp otyrghany jasyryn emes.

Osy jaghdaylardy erte әri tereng týsine bilgendikten bolar Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev Tәuelsizdikting alghashqy jyldarynan bastap-aq ruhany birtútastyq mәselesine qatysty óz ústanymyn bildirip edi.

«HI ghasyr Týrkistannan taraghan asa quatty ruhany sәulemen núrlanghan. Týrkilerding túnghysh sopysy - Qoja Ahmet Yasauy 1093 jyly tughan. Ol negizin qalaghan islamnyng tylsym qúpiyasy - sopylyqtyng (sufizm) qarapayym halyqtyq núsqasy tez uaqytta Qazaqstannyng soltýstigi men shyghysyna deyin tarady. Qoja Ahmet Yasauy Ortalyq Aziyada, onyng ishinde Qazaqstanda da, barlyq týrki halyqtaryna últtyq ruhany ilim jýiesin órnektep berdi.

Týrki halyqtaryna islamdy taratu isining basy ghana emes, sonymen birge Tәnirge tabynushylyq pen islam mәdeniyetterining ózara yqpal etu ýrdisi de Qoja Ahmet Yasauy esimimen baylanysty. Ortaghasyrlyq Qazaqstandaghy islam mәdeniyetining negizgi islam dogmalaryna sәikespeytin ózindik erekshelikteri bar. Ol kezdegi týrki tildes qoghamdaghy qadir-qasiyet jýiesining (mentaliytetinin) barlyq dengeylerine de Yasauy sopylyghynyng yqpaly myqtap singen bolatyn». [N.Á.Nazarbaev «Tarih tolqynynda». - Almaty, 1999, 278-279 b.]

Bes myng jyl boyy ózining últtyq sipatyn joghaltpay kele jatqan Qytay halqy Konfusiy ilimin  eshqashan da ózine jat tútqan emes. Ne bolmasa últtyq ósimi jaghynan qytaygha para-par keletin, tól mәdeniyetin әlemge tanytudan tanbaghan Ýndiler Budda ilimining qúndylyqtaryn әrqashan da ózine maqtanysh etedi. Al, kýlli týrkining Temirqazyghy atanghan, әuliyelerding súltany Qoja Ahmet Yasauy jer kindigi sanalatyn ózimizding Týrkistanda jatqan joq pa?!

«Naq osy Yasauy ilimi arqyly Islam qazaqtardyng ruhany ómir saltyna ainaldy da, keyingi segiz ghasyrdyng ón boyynda solardy jebep keledi. Qazaq handyghy men qazaq halqy qúrylghanda, solardyng bastau búlaghy men osy ilim túrdy.

Eger qazaqtardyng ruhany tarihy jazyla qalsa, Qoja Ahmet Yasauiyding hikmetteri («Danalyq sózderi») onyng bir bóligi bolyp kiruge tiyis. Yasauiyding ústazy Arystan babtyng Otyrardaghy kesenesi men Qoja Ahmet Yasauiyding Týrkistandaghy kesenesi - qazaqtardyng últtyq ruhaniyatynyng asa manyzdy ortalyqtary. Qoja Ahmet Yasauy kesenesi qazaq memleketining nysanyna ainalyp, keyingi uaqytta jalpyúlttyq ziyarat-qorym (panteon) qyzmetin atqardy. Qazaq halqynyng úly perzentterining mýrdeleri osy jerde saqtauly. Sondyqtan osynau tamasha eskertkishti qalpyna keltirip, bas biriktirer ortaq kindikke býkil últtyng nazaryn audaryp otyrghanymyz dúrys» [N.Á.Nazarbaev «Tarih tolqynynda». - Almaty, 1999, 279 b.]

Preziydent N.Á.Nazarbaev 2002 jyldyng qazanynda kiyeli Týrkistan qalasynda ótken Dýnie jýzi qazaqtarynyng II qúryltayynda sóilegen sózinde dinning qoghamdaghy alar orny men yqpaly turaly terennen syr shertedi. «El birligi turaly sóz bolghanda, biz, óz dinimiz Islamgha toqtalmay kete almaymyz. Áriyne, Islamnyng ruhany әlemi óz aldyna jeke әngime. Biz, búl arada Islamnyng tarihy túrghyda qazaq halqy ghana emes, býkil týrki júrtynyng qalyptasuyna iygi yqpal jasaghanyn tilge tiyek etpekpiz. Dinning tútastyghy qashanda Elding tútastyghy. Diny alauyzdyq últtyq alauyzdyqqa soqtyratyny barshamyzgha belgili. Birneshe din ókilderinen túratyn halyqtardyng músylman, hristiyan bolyp, al bir dindi ústanyp otyryp-aq onyng tarmaq-tarmaghyna bólinip, ózara alakóz bolghan elderding bastan keship otyrghan tauqymetterin kórip te, bilip te otyrmyz. Sondyqtan, qalyptasqan dinge ózgeris engizbek bolyp, ózderinshe janashylyq tappaqshy bolyp jýrgenderge otpen oinaugha bolmaydy degen eskertu jasaghymyz keledi».

Sonymen qatar, Elbasy din salasyna qatysty eskertulermen ghana shektelip qalmay, baghyt-baghdar da kórsetken bolatyn. «Qazaq dalasynda Islam dinin ornyqtyrushylardyng biri danyshpan babamyz Ahmet Yasauy osy jaghdaylardy eskere otyryp islam dәstýrlerin qalyptastyrdy. Osy dәstýrmenen minekey, ata-babalarymyz ghasyrlar boyy ózining últtyq sana-sezimderin qalyptastyryp keledi. Sondyqtan, últtyq sipatqa ainalghan dәstýr men dýnie tanymymyzgha syrttan kelip týzetu jasaghysy keletinderge jol bere almaytyndyghymyzdy ashyq aitamyz» [Elbasynyng 2002 jyldyng qazanynda Dýnie jýzi qazaqtarynyng II qúryltayynda sóilegen sózi].

«Shaytanarbany» qayta óndep, janadan jasap shygharsang da, bәribir «shaytanarba» bolyp qala beretini siyaqty barlyq últtar men úlystar ýshin ózining dәstýrli, tarihy qúndylyqtarynan artyq eshtene de joq ekenin ómir kórsetip otyr. Ásirese, ruhaniyat salasynda janadan birdene oilap tabamyn, ne bolmasa qayta reforma jasaymyn deuding ózi qoghamdy auyr qasiretke, bitispes daugha dushar etetin qater dep aitugha bolady.

«Qazaqstan aumaghynda islam hanafittik dep atalatyn diniy-qúqyqtyq mektep pen sopylyqty nasihattaytyn iydeologiyanyng negizinde qalyptasty. Sopylyqtyng eleuli erekshelikterining biri - qoghamdyq qatynastardyng belgili bir ahualynda islam dogmalarynyng jersinuine mýmkindik beretin ruhany beyimdelgishtigi.

Mine, osy  siyaqty sopylyqtyng ong niyetining arqasynda Islam dinin qabyldaghan qazaqtar Qúran erejelerining negizinde de, islamgha deyingi dәstýrli yrym-joragha da tabighy týrde jәne bir mezgilde minәjat ete alatyn bolghan. Osylaysha qazaqtar ózderi ýshin jana islam dinin qabyldaghanymen, óz babalary - týrkining kóshpeli taypalarynyng ruhany múrasynan da kóz jazghan joq» [N.Á.Nazarbaev, «Syndarly on jyl». - Almaty, 2003, 105 bet]/.

Keyde biz, sayasy týsiniktermen ghana shektelip, halyq sanasyndaghy keybir nәzik dýniyelerge til tiygizip jatamyz. Sondyqtan, «sary pressagha» salugha kelmeytin, jala jabudy kótermeytin, sayasy oiyngha kiylikpeytin úghymdargha kelgende asa jauapkershilikpen qaraghanymyz abzal. Solardyng biri qazaq halqy ýshin, әriyne ol - Sopylyq jol. Sonymen birge, Sopylyq joldy qasiyetti Islam dininen bólip qaraudyng asa jansaqtyq bolatyny siyaqty, «Týrkistan - Ekinshi Mekke» degen sózdi de tura maghynasynda qabyldap, salystyra payymdau qatelik ekenin eskergenimiz jón.

«Qazaqstan aumaghynda sopylyq dәstýrding negizin salyp, ony týrkilik dәstýrmen ýndestirgen әigili túlgha - Qoja Ahmet Yasaui, onyng kesenesi bayyrghy Týrkistangha ornalasqan. Yasauiyding tikeley janqiyarlyq enbegining arqasynda ghana qazaq taypalarynyng últtyq ortasynda Islam kanondary men dalalyq dәstýr ýndestik tapty, qazaq halqynyng arasynda kýni býginge deyin onyng esimin kie tútyp, kóptegen týrki tildes músylmandar ýshin «Ekinshi Mekke» bolghan onyng kesenesine tauap etedi» [N.Á.Nazarbaev, «Syndarly on jyl». - Almaty, 2003, 105-106  bet].

Mine, ótken ghasyrdyng sony men osy ghasyrdyng basynda týrki dalasynda sopylyq mektepting negizin qalaghan Qoja Ahmet Yasauiyding úlanghayyr ruhany mol múrasyn nasihattaugha degen ynta-yqylasymyz osylay bastalghan bolatyn.

Sóz sonynda, býgingi jәne keleshektegi Qazaqstannyng ruhany saladaghy birtútastyghynyng berik kepili retinde Qoja Ahmet Yasauy babamyzdyng kemel qoghamnyng sharttary etip kórsetken tórt qaghidasyn eske týsirgenning artyqtyghy bolmas:

Birinshi: «Makan» - tәuelsiz memleket, el bolu;

Ekinshi: «Zaman» - beybitshilik, tynyshtyq;

Ýshinshi: «Iquan» - bir bauyr qogham;

Tórtinshi: «Rabtiy-súltan» -  basshygha adal bolu.

Duman ÁLIY