رۋحاني بىرتۇتاستىق ءبۇلىنىپ بارادى
جاقىندا NEWSru.com سايتى (http: //www.newsru.com/religy /28sep2010/marocco.html) موروككو بيلىگى مەملەكەتتىڭ يدەولوگيالىق تۇتاستىعىنىڭ كەپىلى رەتىندە ءداستۇرلى سوپىلىق اعىمعا باسىمدىق بەرىپ جاتقاندىعىن جاريا ەتتى.
كورشى وزبەكستان جانە تاجىكستان، داعىستان ەلدەرى دە ورتاعاسىرلاردان تامىر تارتاتىن ءداستۇرلى يدەولوگياعا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولداۋ كورسەتە باستادى.
ال، بىزدە قانداي شارا جاسالىپ جاتىر؟ وسىدان ون، ون بەس جىل بۇرىنعى ايتىلعان، قولعا الىنعان ماڭىزدى، وزەكتى دەگەن دۇنيەلەر جالعاسىن تابۋدا ما؟ قوعامنىڭ ەڭ ءبىر نازىك، قاستەرلى، قاجەتتى «يادروسى» بولىپ سانالاتىن رۋحانيات سالاسىندا تەوريا مەن پراكتيكا، ءسوز بەن ءىس، بۇدان دا تۇسىنىكتىرەك ايتقاندا جازىلىپ، زەرتتەلىپ جاتقان باعا جەتپەس رۋحاني قازىنالار ءوزارا ۇيلەسىمىن تاۋىپ، ومىردە قولدانىلىپ كەلە مە؟
ءبىز - ەلدىڭ ەرتەڭىن، ۇرپاقتىڭ سانالى عۇمىر كەشۋىن، مەملەكەتتىڭ تىنىشتىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن، قوعام مەن جەكە باسىمىزدىڭ رۋحاني تازالىعىن ويلاپ، باس قاتىرىپ جۇرگەن ۇلكەندى-كىشىلى، اتتىلى-جاياۋلى، شەن-شەكپەندى ەل ازاماتتارى قازىر مىنا ماسەلەگە ەرەكشە كوڭىل بولمەسەك بولمايتىندىعىن جاقسى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
ول - مەملەكەتتىڭ رۋحاني سالاداعى بىرتۇتاستىق ماسەلەسى.
جاقىندا NEWSru.com سايتى (http: //www.newsru.com/religy /28sep2010/marocco.html) موروككو بيلىگى مەملەكەتتىڭ يدەولوگيالىق تۇتاستىعىنىڭ كەپىلى رەتىندە ءداستۇرلى سوپىلىق اعىمعا باسىمدىق بەرىپ جاتقاندىعىن جاريا ەتتى.
كورشى وزبەكستان جانە تاجىكستان، داعىستان ەلدەرى دە ورتاعاسىرلاردان تامىر تارتاتىن ءداستۇرلى يدەولوگياعا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولداۋ كورسەتە باستادى.
ال، بىزدە قانداي شارا جاسالىپ جاتىر؟ وسىدان ون، ون بەس جىل بۇرىنعى ايتىلعان، قولعا الىنعان ماڭىزدى، وزەكتى دەگەن دۇنيەلەر جالعاسىن تابۋدا ما؟ قوعامنىڭ ەڭ ءبىر نازىك، قاستەرلى، قاجەتتى «يادروسى» بولىپ سانالاتىن رۋحانيات سالاسىندا تەوريا مەن پراكتيكا، ءسوز بەن ءىس، بۇدان دا تۇسىنىكتىرەك ايتقاندا جازىلىپ، زەرتتەلىپ جاتقان باعا جەتپەس رۋحاني قازىنالار ءوزارا ۇيلەسىمىن تاۋىپ، ومىردە قولدانىلىپ كەلە مە؟
ءبىز - ەلدىڭ ەرتەڭىن، ۇرپاقتىڭ سانالى عۇمىر كەشۋىن، مەملەكەتتىڭ تىنىشتىعى مەن قاۋىپسىزدىگىن، قوعام مەن جەكە باسىمىزدىڭ رۋحاني تازالىعىن ويلاپ، باس قاتىرىپ جۇرگەن ۇلكەندى-كىشىلى، اتتىلى-جاياۋلى، شەن-شەكپەندى ەل ازاماتتارى قازىر مىنا ماسەلەگە ەرەكشە كوڭىل بولمەسەك بولمايتىندىعىن جاقسى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.
ول - مەملەكەتتىڭ رۋحاني سالاداعى بىرتۇتاستىق ماسەلەسى.
جاسىراتىنى جوق، قاي عاسىردا، قاي جۇيەدە بولماسىن، ۇلت مۇراسىن ناسيحاتتاۋ جولىندا كەشەگى وتكەن اتا-بابامىز دا، بۇگىنگى ەل اعالارى دا ايانىپ قالعان ەمەس. ءسوز بەن قالامنىڭ قۇدىرەتى جەتەر جەردىڭ بارىندە دە رۋحانيات ماسەلەسى كوتەرىلىپ، ءجىتى قاداعالانىپ وتىرعان.
ارينە، بۇل تاقىرىپتا ءسوز قوزعاپ، قالام تارتۋدىڭ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ەكەنىن سەزىنەمىز. ايتسە دە، قارىننىڭ توقتىعى مەن كويلەكتىڭ كوكتىگىنە عانا ءماز بولىپ، ايتپاي، جازباي، ويلانباي وتىرا بەرۋدى بويىنا جات ەتكەن ۇلان ەلدىڭ ۇرپاعى بولعاندىقتان، وبالى نەشىك، جازارمان قاۋىم تاراپىنان ۇنەمى كوتەرىلىپ وتىرادى. بۇل جاعىنا كەلگەندە ەشكىمدى دە ايىپتاي المايسىڭ. بىراق، ءبىر كىناراتتىڭ بار ەكەنى راس. ول - «ۇمىتشاقتىق».
تىم بولماسا، كۇنى كەشە عانا رۋحانيات سالاسىندا ەگجەي-تەگجەيلى ايتىلعان، تاريحتىڭ تەرەڭ قويناۋىندا بۇگىپ جاتقان سىرلاردى ساناعا ءسىڭىمدى ەتىپ جەتكىزگەن ەلباسى سوزدەرى مەن ەڭبەكتەرىن مەملەكەتتىڭ رۋحاني بىرتۇتاستىعى ءۇشىن پايدالانا ءبىلۋدى دە ۇمىتتىق.
قازىر، ورتالىق ازيا مەن قازاقستانداعى ءدىني جاعداي ايتارلىقتاي دەڭگەيدە پروبلەماعا اينالىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس.
وسى جاعدايلاردى ەرتە ءارى تەرەڭ تۇسىنە بىلگەندىكتەن بولار ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ-اق رۋحاني بىرتۇتاستىق ماسەلەسىنە قاتىستى ءوز ۇستانىمىن ءبىلدىرىپ ەدى.
«ءحى عاسىر تۇركىستاننان تاراعان اسا قۋاتتى رۋحاني ساۋلەمەن نۇرلانعان. تۇركىلەردىڭ تۇڭعىش سوپىسى - قوجا احمەت ياساۋي 1093 جىلى تۋعان. ول نەگىزىن قالاعان يسلامنىڭ تىلسىم قۇپياسى - سوپىلىقتىڭ (سۋفيزم) قاراپايىم حالىقتىق نۇسقاسى تەز ۋاقىتتا قازاقستاننىڭ سولتۇستىگى مەن شىعىسىنا دەيىن تارادى. قوجا احمەت ياساۋي ورتالىق ازيادا، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا، بارلىق تۇركى حالىقتارىنا ۇلتتىق رۋحاني ءىلىم جۇيەسىن ورنەكتەپ بەردى.
تۇركى حالىقتارىنا يسلامدى تاراتۋ ءىسىنىڭ باسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تاڭىرگە تابىنۋشىلىق پەن يسلام مادەنيەتتەرىنىڭ ءوزارا ىقپال ەتۋ ءۇردىسى دە قوجا احمەت ياساۋي ەسىمىمەن بايلانىستى. ورتاعاسىرلىق قازاقستانداعى يسلام مادەنيەتىنىڭ نەگىزگى يسلام دوگمالارىنا سايكەسپەيتىن وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. ول كەزدەگى تۇركى تىلدەس قوعامداعى قادىر-قاسيەت جۇيەسىنىڭ (مەنتاليتەتىنىڭ) بارلىق دەڭگەيلەرىنە دە ياساۋي سوپىلىعىنىڭ ىقپالى مىقتاپ سىڭگەن بولاتىن». [ن.ءا.نازارباەۆ «تاريح تولقىنىندا». - الماتى، 1999, 278-279 ب.]
بەس مىڭ جىل بويى ءوزىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن جوعالتپاي كەلە جاتقان قىتاي حالقى كونفۋتسي ءىلىمىن ەشقاشان دا وزىنە جات تۇتقان ەمەس. نە بولماسا ۇلتتىق ءوسىمى جاعىنان قىتايعا پارا-پار كەلەتىن، ءتول مادەنيەتىن الەمگە تانىتۋدان تانباعان ۇندىلەر بۋددا ءىلىمىنىڭ قۇندىلىقتارىن ارقاشان دا وزىنە ماقتانىش ەتەدى. ال، كۇللى تۇركىنىڭ تەمىرقازىعى اتانعان، اۋليەلەردىڭ سۇلتانى قوجا احمەت ياساۋي جەر كىندىگى سانالاتىن ءوزىمىزدىڭ تۇركىستاندا جاتقان جوق پا؟!
«ناق وسى ياساۋي ءىلىمى ارقىلى يسلام قازاقتاردىڭ رۋحاني ءومىر سالتىنا اينالدى دا، كەيىنگى سەگىز عاسىردىڭ ءون بويىندا سولاردى جەبەپ كەلەدى. قازاق حاندىعى مەن قازاق حالقى قۇرىلعاندا، سولاردىڭ باستاۋ بۇلاعى مەن وسى ءىلىم تۇردى.
ەگەر قازاقتاردىڭ رۋحاني تاريحى جازىلا قالسا، قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ حيكمەتتەرى («دانالىق سوزدەرى») ونىڭ ءبىر بولىگى بولىپ كىرۋگە ءتيىس. ءياساۋيدىڭ ۇستازى ارىستان بابتىڭ وتىرارداعى كەسەنەسى مەن قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تۇركىستانداعى كەسەنەسى - قازاقتاردىڭ ۇلتتىق رۋحانياتىنىڭ اسا ماڭىزدى ورتالىقتارى. قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى قازاق مەملەكەتىنىڭ نىسانىنا اينالىپ، كەيىنگى ۋاقىتتا جالپىۇلتتىق زيارات-قورىم (پانتەون) قىزمەتىن اتقاردى. قازاق حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتتەرىنىڭ مۇردەلەرى وسى جەردە ساقتاۋلى. سوندىقتان وسىناۋ تاماشا ەسكەرتكىشتى قالپىنا كەلتىرىپ، باس بىرىكتىرەر ورتاق كىندىككە بۇكىل ۇلتتىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىرعانىمىز دۇرىس» [ن.ءا.نازارباەۆ «تاريح تولقىنىندا». - الماتى، 1999, 279 ب.]
پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ 2002 جىلدىڭ قازانىندا كيەلى تۇركىستان قالاسىندا وتكەن دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ ءىى قۇرىلتايىندا سويلەگەن سوزىندە ءدىننىڭ قوعامداعى الار ورنى مەن ىقپالى تۋرالى تەرەڭنەن سىر شەرتەدى. «ەل بىرلىگى تۋرالى ءسوز بولعاندا، ءبىز، ءوز ءدىنىمىز يسلامعا توقتالماي كەتە المايمىز. ارينە، يسلامنىڭ رۋحاني الەمى ءوز الدىنا جەكە اڭگىمە. ءبىز، بۇل ارادا يسلامنىڭ تاريحي تۇرعىدا قازاق حالقى عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ قالىپتاسۋىنا يگى ىقپال جاساعانىن تىلگە تيەك ەتپەكپىز. ءدىننىڭ تۇتاستىعى قاشاندا ەلدىڭ تۇتاستىعى. ءدىني الاۋىزدىق ۇلتتىق الاۋىزدىققا سوقتىراتىنى بارشامىزعا بەلگىلى. بىرنەشە ءدىن وكىلدەرىنەن تۇراتىن حالىقتاردىڭ مۇسىلمان، حريستيان بولىپ، ال ءبىر ءدىندى ۇستانىپ وتىرىپ-اق ونىڭ تارماق-تارماعىنا ءبولىنىپ، ءوزارا الاكوز بولعان ەلدەردىڭ باستان كەشىپ وتىرعان تاۋقىمەتتەرىن كورىپ تە، ءبىلىپ تە وتىرمىز. سوندىقتان، قالىپتاسقان دىنگە وزگەرىس ەنگىزبەك بولىپ، وزدەرىنشە جاڭاشىلىق تاپپاقشى بولىپ جۇرگەندەرگە وتپەن ويناۋعا بولمايدى دەگەن ەسكەرتۋ جاساعىمىز كەلەدى».
سونىمەن قاتار، ەلباسى ءدىن سالاسىنا قاتىستى ەسكەرتۋلەرمەن عانا شەكتەلىپ قالماي، باعىت-باعدار دا كورسەتكەن بولاتىن. «قازاق دالاسىندا يسلام ءدىنىن ورنىقتىرۋشىلاردىڭ ءبىرى دانىشپان بابامىز احمەت ياساۋي وسى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ يسلام داستۇرلەرىن قالىپتاستىردى. وسى داستۇرمەنەن مىنەكەي، اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمدەرىن قالىپتاستىرىپ كەلەدى. سوندىقتان، ۇلتتىق سيپاتقا اينالعان ءداستۇر مەن دۇنيە تانىمىمىزعا سىرتتان كەلىپ تۇزەتۋ جاساعىسى كەلەتىندەرگە جول بەرە المايتىندىعىمىزدى اشىق ايتامىز» [ەلباسىنىڭ 2002 جىلدىڭ قازانىندا دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ ءىى قۇرىلتايىندا سويلەگەن ءسوزى].
«شايتاناربانى» قايتا وڭدەپ، جاڭادان جاساپ شىعارساڭ دا، ءبارىبىر «شايتاناربا» بولىپ قالا بەرەتىنى سياقتى بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستار ءۇشىن ءوزىنىڭ ءداستۇرلى، تاريحي قۇندىلىقتارىنان ارتىق ەشتەڭە دە جوق ەكەنىن ءومىر كورسەتىپ وتىر. اسىرەسە، رۋحانيات سالاسىندا جاڭادان بىردەڭە ويلاپ تابامىن، نە بولماسا قايتا رەفورما جاسايمىن دەۋدىڭ ءوزى قوعامدى اۋىر قاسىرەتكە، بىتىسپەس داۋعا دۋشار ەتەتىن قاتەر دەپ ايتۋعا بولادى.
«قازاقستان اۋماعىندا يسلام حانافيتتىك دەپ اتالاتىن ءدىني-قۇقىقتىق مەكتەپ پەن سوپىلىقتى ناسيحاتتايتىن يدەولوگيانىڭ نەگىزىندە قالىپتاستى. سوپىلىقتىڭ ەلەۋلى ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى - قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بەلگىلى ءبىر احۋالىندا يسلام دوگمالارىنىڭ جەرسىنۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن رۋحاني بەيىمدەلگىشتىگى.
مىنە، وسى سياقتى سوپىلىقتىڭ وڭ نيەتىنىڭ ارقاسىندا يسلام ءدىنىن قابىلداعان قازاقتار قۇران ەرەجەلەرىنىڭ نەگىزىندە دە، يسلامعا دەيىنگى ءداستۇرلى ىرىم-جوراعا دا تابيعي تۇردە جانە ءبىر مەزگىلدە ءمىناجات ەتە الاتىن بولعان. وسىلايشا قازاقتار وزدەرى ءۇشىن جاڭا يسلام ءدىنىن قابىلداعانىمەن، ءوز بابالارى - تۇركىنىڭ كوشپەلى تايپالارىنىڭ رۋحاني مۇراسىنان دا كوز جازعان جوق» [ن.ءا.نازارباەۆ، «سىندارلى ون جىل». - الماتى، 2003, 105 بەت]/.
كەيدە ءبىز، ساياسي تۇسىنىكتەرمەن عانا شەكتەلىپ، حالىق ساناسىنداعى كەيبىر نازىك دۇنيەلەرگە ءتىل تيگىزىپ جاتامىز. سوندىقتان، «سارى پرەسساعا» سالۋعا كەلمەيتىن، جالا جابۋدى كوتەرمەيتىن، ساياسي ويىنعا كيلىكپەيتىن ۇعىمدارعا كەلگەندە اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعانىمىز ابزال. سولاردىڭ ءبىرى قازاق حالقى ءۇشىن، ارينە ول - سوپىلىق جول. سونىمەن بىرگە، سوپىلىق جولدى قاسيەتتى يسلام دىنىنەن ءبولىپ قاراۋدىڭ اسا جاڭساقتىق بولاتىنى سياقتى، «تۇركىستان - ەكىنشى مەككە» دەگەن ءسوزدى دە تۋرا ماعىناسىندا قابىلداپ، سالىستىرا پايىمداۋ قاتەلىك ەكەنىن ەسكەرگەنىمىز ءجون.
«قازاقستان اۋماعىندا سوپىلىق ءداستۇردىڭ نەگىزىن سالىپ، ونى تۇركىلىك داستۇرمەن ۇندەستىرگەن ايگىلى تۇلعا - قوجا احمەت ياساۋي، ونىڭ كەسەنەسى بايىرعى تۇركىستانعا ورنالاسقان. ءياساۋيدىڭ تىكەلەي جانقيارلىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا عانا قازاق تايپالارىنىڭ ۇلتتىق ورتاسىندا يسلام كانوندارى مەن دالالىق ءداستۇر ۇندەستىك تاپتى، قازاق حالقىنىڭ اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ونىڭ ەسىمىن كيە تۇتىپ، كوپتەگەن تۇركى تىلدەس مۇسىلماندار ءۇشىن «ەكىنشى مەككە» بولعان ونىڭ كەسەنەسىنە تاۋاپ ەتەدى» [ن.ءا.نازارباەۆ، «سىندارلى ون جىل». - الماتى، 2003, 105-106 بەت].
مىنە، وتكەن عاسىردىڭ سوڭى مەن وسى عاسىردىڭ باسىندا تۇركى دالاسىندا سوپىلىق مەكتەپتىڭ نەگىزىن قالاعان قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ۇلانعايىر رۋحاني مول مۇراسىن ناسيحاتتاۋعا دەگەن ىنتا-ىقىلاسىمىز وسىلاي باستالعان بولاتىن.
ءسوز سوڭىندا، بۇگىنگى جانە كەلەشەكتەگى قازاقستاننىڭ رۋحاني سالاداعى بىرتۇتاستىعىنىڭ بەرىك كەپىلى رەتىندە قوجا احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ كەمەل قوعامنىڭ شارتتارى ەتىپ كورسەتكەن ءتورت قاعيداسىن ەسكە تۇسىرگەننىڭ ارتىقتىعى بولماس:
ءبىرىنشى: «ماكان» - تاۋەلسىز مەملەكەت، ەل بولۋ;
ەكىنشى: «زامان» - بەيبىتشىلىك، تىنىشتىق;
ءۇشىنشى: «يقۋان» - ءبىر باۋىر قوعام;
ءتورتىنشى: «رابتي-سۇلتان» - باسشىعا ادال بولۋ.
دۋمان ءالي
