Eski shumer, ýndieuropa, altay tilderinde  tәnir degen sóz «aspan, aspan denesi» degen maghyna bergen (1.Pensilivanskiy slovari shumerskogo yazyka. Qaranyz:http: // psd.museum. upenn 2. Dolgopolski, Aron. Nostratic Dictionary. Long-range etymologies, Nostratic etymology. Qaranyz: http://starling.rinet.ru 3.Starostin S. A. Altayskaya problema y proishojdenie yaponskogo yazyka. Moskva, 1991. Qaranyz: http://starling.rinet.ru // Bәri osynda: 4.Azat Abdysadyr uulu «Teniyr» (lingvistichesko-istoricheskiy analiz leksemy), «AKY pess»  portaly,  2.05.2014).

 «Tәnir» sózin beyneleytin  «Diĝir (dingir)» degen piktogramma  b.z.d 3000-2500  jj. kezenderdegi syna jazularynda jii úshyrasqan (Pensilivanskiy slovari shumerskogo yazyka).  (1suretti qara).

1 suret. Piktogramma «Diĝir» (b.e.d. 3000-2500 jj.)

Azat Abdysadyrúlynyng aituynsha  V-X ghasyrlarda  eski qyrghyz jazularynda da  «Tәnir» sózi «aspan, aspangha tәn (nebesnyi)» maghynalaryn bergen. Oghan dәlel Tuva respublikasynda tabylghan Demiyr-Sug jazba eskertkishindegi myna sózder:

Transliyterasiya: emzis:ynük:edrŋtkök

Transkripsiya: KÖK TeŊiRiDE : KÜN aY : eSIZiME

Audarma: V nebe solnse y luna (ostalisi) bez hozyaina!

Aspanda ay men kýn qarausyz qaldy! (qazaqsha audarma: A.Q.) (Qaranyz:5. http://irq.kaznpu.kz // Azat Abdysadyr uulu )

Avtor Abdysadyrúly «keyinirek Mahmúd Qashqariyding «Diuany lughat at-Turk» sózdiginde  «Tәnir»  sózi ﻲﺮﻜﻨﺗ – «Tangri» formasynda keledi, Qashqary ony «Allah» dep audarghan» deydi. Oghan dәlel retinde myna bәiitti keltiredi:

Týn kýn tabun tangriyke boymagyl,

                           Korkub anar aimanu oinamagyl.   

Dnem y nochiu molisi Allahu Vsevyshnemu, ne budi zanoschivym,

Budi robok y boyazliv pered Niym, ne igray (pered Niym).

(Jolma-jol audarma: A.Abdysadyrúlyninki)

A.Abdysadyrúly M.Qashqariyding taghy bylay degenin keltiredi: «Qúday úrghan kәpirler aspandy «Tәnri» deydi. Ol kózderine zor, ýlken kóringen nәrsening bәrin mәselen, biyik tau, biyik aghashtardy da «Tәnri» deydi. Óitkeni, sonday nәrselerge tabynady. Olardyng bilimdar adamdy Tәnirken ataytyndary da sodan shyqqan. Olardyng qatelikterinen Tәnirding ózi saqtasyn» (Qazaqsha variantyn keltirgen, biz – A.Q) (6. Mahmút Qashqari. Týrik sózdigi. Ýsh tomdyq, Ýshinshi tom, Halyqaralyq «Jәdiger» qory, Almaty qalasy, «HANT», 1998, 505 b). Zertteushi  H ghasyrdan bastap  «Tәnir» sózinin  semantikasy týrik jerinde Islamnyng ornyghuyna baylanysty  «Allah»  maghynasyn beretin «Tәnir» sózine auysqan deydi. «Tәnir» sózi osy kezde «Qúday», «Jaratqan», «Ege» sózderimen qatar paydalanylghan.

Yaghni, Demiyr-Sug jazba eskertkishi men  Qashqary sózdigindegi Tәnir sózderining aspan men jerdey aiyrmashylyqtary bar degen sóz. Ekeuin shatastyrugha bolmaydy. Búl turaly  Sh.Uәlihanov bylay degen: «...osnovaniya shamanskoy very byly byly pokolebleny magometanskim edinobojiyem. Nebo slilosi s iydeey Allaha... Nebo – tengry hotya vposledstviy y oliysetvoryalosi, no nikogda ne bylo Bogom» (7.Chokan Valihanov. Sledy shamanstva u kirgizov // Izbrannye proyzvedeniya. Moskva, 1986, s.298, 301).

Qashqary men Shoqan siyaqty Abay da qazaqtyng kóptәnirshildikten birtәnirshildikke qalay ótkenin bylay aitady: «Sol uaqyttarda arabtan búl Orta Aziyagha din Islamdy ýiretushiler kóp әskermen kelip, halyqty jana dinge qaratyp jýrgenderinde Qútayba atty kisi Qashqargha sheyin kelip, halyqty Islamgha kóndirgende, búlar da «músylman boldyq» depti. Sóitse de, búrynnan baqsy-balgerge ilanyp, otqa-shyraqqa tabynatyn әdetterimen Islamgha tez týsinip kete almapty. Ol kezde shala-púla hat tanyghan kisisi bolsa – «abyz» deydi eken. Ol «abyz» demek әuelde shaman dinindegilerding óz moldasyna qoyatyn aty eken. Dýniyede ne nәrsening sebebine kózi jetpese, sol nәrseni qúday qylyp túr dep, din tútynatúghyn әdetterining sarqynyn biz de key jerde kórgenimiz bar: kelin týskende ýlken ýiding otyna may qúiyp, «Ot ana, may ana, jarylqa!» degizip, bas úrghyzghan sekildi, «ólgen aruaqqa arnadyq» dep shyraq jaqqan sekildi, jazghytúrym, әuel búlt kýrkiregende, qatyndar kómishimen ýiding syrtynan úryp, «Sýt kóp, kómir az» degen sekildi. Búghan úqsaghan kóp edi, Qúdaygha shýkir, búl kýnde joghalyp bara jatqangha qúsaydy» (8.Abay Qúnanbaev. Biraz sóz qazaqtyng týbi qaydan shyqqany turaly //Shygharmalarynyng bir tomdyq tolyq jinaghy. Redaksiyasyn basqaraghan Ábish Jiyrenshiyn, Almaty, 1961, 491-492 b).

General-gubernator N.I. Grodekovtyng kitabynda da osy aitylyp jatqan nәrsege qatysty jer bar: «V prejnee vremya nevesta pry vhod v yurtu, brosala salo v gorvshiy po sredin ogon, so slovami: «ogoni – mati, salo – mati, blagoslavi» (ot ana may ana djarylka). «Etot obychay byli pry Chingizhan, kogda ne znaly kniyg. Eto durnoy obychay», govorit biy» (9.N.IY.Grodekov. Kirgizy y karakirgizy Syr-Darinskoy oblasti. Tom pervyi. Tipo-Litografiya S.IY.Lahtina, 1889, s.65).

Abdysadyrúly  әuelgi óz maghynasyn joghaltqan  Tәnir sózin osy kezde zoroastrizm dinindegi  kók  qúdayy «Asman» auystyrghan deydi.

Parsynyng asman sózi  týrikshe – kók, oryssha – nebo maghynasyn beredi.

Zertteushi taghy bylay deydi: «Kak pokazyvaet lingvistichesko-istoricheskiy analiz leksemy «Teniyr», priznanie leksemy «Ten» s semantikoy «ravnyi, rovnya» v kachestve etimologicheskoy bazy leksemy «Teniyr» yavlyaetsya oshibochnoy. Soglasno etimologicheskim issledovaniyam, leksema «Ten» yavlyaetsya zaimstvovannoy leksemoy iz kitayskogo yazyka. A.fon Gaben, K.Menges, G.Dyorfer, M.Resenen vydvigait dlya etimologicheskoy bazy leksemy «Ten» kitayskuy formu 整 – sovremennoe chtenie [zhěng], chtenie v chjouskui epohu (s 1045 do n. e. po 221 do n. e.) – [teŋ]  (10.Sevortyan E.V. Etimologicheskiy slovari turkskih yazykov. Obsheturkskie y mejturkskie osnovy na bukvy «V», «G» y «D». M., 1980. S. 191).

Al, Sәbit Múqanov bolsa: «Jer sharynyng qay týkpirindegi adamdar bolsyn damudyng osy tómengi satysynda aspandy, kýndi, aidy, júldyzdardy tәniri kórip siynbaghany joq. «Tәniri» degenning ózi eski qanjút tilinde «aspan» degen maghyna beredi. Aspannyng týsi kógildir bolghandyqtan qazaqtar ony «kók» dep atady, «kók soqqyr» degen qarghys kýni býginge deyin sol úghymnan kele jatyr»  deydi (11. S.Múqanov. Halyq  múrasy. Almaty, Qazaqstan, 1974, 33 b).

Búl jerde Sәbit pen Sevortyannyng pikiri ekige jarylyp túr.

M.Múqanov: «Sol siyaqty aspan әlemin «tәnirige» sanaghan qazaq, Kýndi, Aydy, keybir júldyzdardy mifke ainaldyrghan.

Mysaly, Kýn – qazaqta qasiyetti zat. Búlttyng kýrkireuin qazaq «kýn kýrkireydi» dep, ony kýn tәnirining dausyna balaghan.  «Kýn astynda Kýnsúlu» ertegisine qaraghanda, kýnning de bosatpaytyn qyzy bar. «Ay astynda Aysúlu» da sonday. Shyghys elderinde, onyng ishinde, arab pen týrkilerde, ay qyzynyng aty Zuhra. Ol, Jer qorlyghyn kórip, aigha qashqan qyz. «Ýrker» atalatyn shoghyr júldyzdyng qyzyn, «Jeti qaraqshy» atalatyn júldyzdar qorshay andyp, olardan qashqan Ýrker aspan boyynda jyljyp qashyp jýredi-mys. «Sholpan» da qyz. Ol da qashyp jýrip, jylyna bir ret aidyng bauyryna panalaydy. Múny qazaqtar «Sholpannyng aigha toghysuy» deydi. Sholpannyng senimdi saq kýzetshisi – «Temir qazyq». Ol bir orynnan jyljymaytyn júldyz. Týnde jolaushylaghan nemese kóshken qazaqtar, jýrer jolyn, uaqytyn Temir qazyqqa qarap nemese Ýrkerge qarap aiyrady.

...Áriyne, múnday týsinikterding bәri kóne zamandardaghy alghashqy adamdardyng ózderining ainalasyn  qorshaghan tabighattyng bәrin de «jandy» dep sanauynan tughan qiyal ekeni mәlim.

...Osynday týsinikterdi ghylym tilinde «animizm» dep ataydy. «Anima» latyn sózi, ol «ruh», «jan» degen úghym beredi» (Sonda, 39-40 b).

Shoqan aitady: «N e b o – eto vysochayshee bojestvo v shamanstve. Kok-tengry – Siynee nebo. U kirgizov pervoe prilagatelinoe  (kok) oznachaet vidimoe, predmetnoe,  a sushestviytelinoe  (tengri) obrasheno v sinoniym...  (Allaha) i  kudaya (huda). Vprochem, v otdalennyh krayah stepey, napriymer v Dikokamennoy orde, eshe jiyvet vyrajenie k u k e-t ya n g r i  v viyde nabojnogo vosklisaniya ily prizyvaniya. Slovo t e n g r i  eshe pry Chingiys-hane magometane perevodily slovom  alla, a evropeysy – slovom  dues tak ono bylo v shamanstve blizko k iydee vsemogushego sushestva, a v Maloy Buhariy y teperi kitayskoe t ya n i perevodyat  persidsky slovom  h u d a – bog.

Nebo bylo svobodno v svoih postupkah, ono nagrajdalo y karalo. Ot ego voly zaviyselo blagopoluchiye  ludey  y narodov. Vyrajeniya «tengriy-djarylkasyn» (djarylkamak) –  da nagradit tebya nebo, «kok sukkan» (proklyatyy nebom) i  «kuk sukkyr» (pusti nebo pokaraet) pokazyvait ih shamanskoe proishojdeniye. Djarylkamak iymeet ochevidnoe shodstvo s djarlyk (mongoliskoe dzarliyk) – iziyavlenie voly y s mongoliskim dzayaga – volya neba, sudiba»  (Ch.Valihanov, s.306-307).

Animizm  – rúhqa qúldyq úru dini.  Yaghni, dýniyeni әrtýrli әruaq biyleydi degen senim. Búl senim boyynsha –  adam, tau-tas, ózen, kól, búlaq, jan-januar, qús, ai, kýn, júldyz, aspan, aghash, ósimdik t.b. soghúrly barlyq nәrsening óz әruaghy bolady dep senedi. Adamdar әruaqtargha nege qúldyq úrghan?  Sebebi, әruaqtar ózderinshe tiri adamdargha payda, ziyan tiygize alady dep sengen. Mysaly: «Aruaqtyng mәngiligine sengen týrik qaghanaty kezinde Ótýgen jeri «Búdún Inliy», yaghny «halyqtyng qorghaushy  aruaghy» degen atpen atalatúghyn» (12.M.Búlútay. Ata-baba dini? Týrkiler nege músylman boldy?  Almaty, Bilim, 2000, 100 b). «Toba dәuletin qúlatqan Juan-Juandar (auarlar) turaly qytay derekterinde olardyng beti-qoldaryn jumaytyny, kiyimderining óte las ekeni, ýitkeni, olardyng sugha tabynatyny jazylghan» (13.Tanyu,. Hikmet Turklerin Dini Tarihcesi, Istanbul-1998, 21-bet // Sonda, 102 b). «Kóptәnirli halyqtardyng barlyghynda derliktey tau kuliti nanymy bar. Mәselen bútqaqúl múnghúldar Burqan Qaldyn tauyna siynatyghún. Búrqan múnghúlsha Búdda degen sóz. Qazirgi múnghúl tilinde tәnir, qúday degen maghnada da qoldanylady. Demek, Búrqan Qaldyn tәnirding tauy degen sóz bop shygha keledi (14. Luvsandanzan, Altyn Shejire, Óner, Almaty, 1998, 15-b // Sonda, 102 b).

Ataqty Aristoteli bastaghan filosoftar da  bәri shetinen әruaqshyl bolghan. Olarda «Mirovaya dusha» (Álemdik ruh, әlemdik әruaq) degen týsinik bar. Gilozoizm degen filosofiya tabighattyng jany bar deydi. Naturfilosofiyanyng kósemi Fales magnitting de  jany (әruaghy) bar, óitkeni  ol temirdi ózine tartady degen. Jalpy, fetishizm (pútqaqúldyq), naturizm (tabighatqa tabynu), totemizm (janaghy gilozoizm) – bәrining týbi bir – әruaqqa syiynudan shyghyp jatqan nәrseler.  (Tipti, aspannan kitap týsken hristiandyq dinning ózi Áke, Úl, Qasiyetti ruh degen ýsh tәnirlik senimge ainalyp,  bú dinge de әruaq týsinigi aralasyp otyr).

Týrikterding dini turaly L.N.Gumiylev: «Veyshu» otmechaet sleduyshie obryady turkutskoy religiiy:  «1) Vhod v stavku  (hana) s vostoka  iz blagoveniya k strane solnechnogo voshojdeniya; «2) ejegodno so vsemy velimojamy prinosit jertvu v peshere predkov; 3) v sredney dekade pyatoy luny sobiraet prochih y pry reke prinosit jertvu duhu neba; 4) v 500 ly ot Dugini na zapade esti vysokaya gora, na vershiyne kotoroy net ny dereviev, ny rasteniy, nazyvaetsya ona Bodyn-inli, chto v perevode znachiyt: duh pokroviyteli strany» degen derek keltiredi (15.Bichurin N.Ya.  (Iakinf) Sobranie svedeniy o narodah, obitavshih v Sredney Aziy v drevnie vremena, M.-L., 1950, t1. s.230-231. Julien S. Documents… Vol.3. P.335 // Gumiylev L.N. Drevnie turki, M., Tovariyshestvo «Kalashnikov-Komarov y K˚», 1993, s.75).

Qytay jazbalaryndaghy derekter Tónykók  jazuyndaghy derekterge qarama-qayshy emes. «Tәniri, Úmay, qasiyetti jer-su  Jenis bergen eken» deydi onda. Osy ýsheui týrikterde kóp aitylatyn qúday-әruaqtar (yaky tәnirler). Yaghni, ýshtik qúday, «troisa» deuge de bolady.

Osyndaghy Úmay –  ejelgi týrikterding basty qúdaylarynyng biri. Ol úly qúday Tәnirding (aspannyn) (jer keypindegi) júbayy.  Osy eki qúdaydyng júptasuynan jerdegi tirshilik payda bolghan-mys. Biraq Úmay keyin tansformasiyagha úshyrap, bosanatyn әielderding jebeushi jәrdemshisine ainalghan (16. E.D.Tursunov. Mifologicheskie y religioznye predstavleniya v narodnom miroponimaniy // Drevneturksiy foliklor:istoky y stanovleniye. Almaty, Dayk-Press, 2001, s. 23).

Mysaly, M.Qashqari: «Umayqa tabynsa, oghul bolur. Úmaygha tabynsa, úldy bolar. (Úmay – jas nәrestening ómirge kelerdegi joldasy). Kim de kim buaz qatynnyng bosanuyna kómektesip, qyzmet etse, ol da úldy bolady. Qatyndar ony jaqsylyqqa joridy» deydi (17.M.Qashqari. Týbi bir týrki tili. Almaty, Ana-tili, 1993, 40 b).

Qazaqtardyng jana týsken kelinge ýige kirerde otqa may qúighyzyp: «Ot ana, May ana jarylqa!» dep aitqyzyp jýrgenindegi May ana osy –   Úmay.

Úmaydyng taghy qalay qúbylghanyn E.Túrsynov bylay dep keltiredi: «...odin iz mifologicheskih motivov, svyazannyy s iymenem Umay, tranformirovalsya v legendu o chudesnoy ptiyse Humay, iz yais kotoroy vyluplyaetsya neobyknovennye gonchie psy (Qúmaydyng kýshigi)» (Tursunov, s.24)

S.Múqanov búl jayynda bylay deydi: «Jaqsy itter turaly qazaqta ertegi, anyzdar kóp. Qazaqtyng úghymynda eng jaqsy it – qúmay. Halyq anyzynda ony itten emes, «at-ala-qaz» deytin qara-ala qústyng júmyrtqasynan shyghypty-mys, deydi. Ol qús qasqyr men aydyng eski apandaryn nemese taudyng ýngirlerin mekendeydi. Júmyrtqalaryn da sonda salady-mys jәne kóp emes, ekeu-aq. Sonyng bireuinen kýshik shyghady eken. Qaysysynan shygharyn bilse, enesi ony uyz kýiinde jaryp tastaydy. Eger jara almasa, qabyrshaqtan shyqqan kýshik kózin asha salysymen-aq angha úmtylady. Ári jýirik, әri kýshti bolghandyqtan arystan, jolbarystan bastap almaytyn any qalmaydy-mys. Osynday anyz, ertegi týrinde qiyaldan tughan «ittin» atyn «Qúmay» dep ataydy (Múqanov, 88b).

Qazaqtyng «Aspanda –  Qúday, jerde –  Qúmay» degen eski bir sózi de tamyryn osy anyzdan taratyp túr.

«Týrik taypalarynyng әrqaysysynyng әr aluan tәnirleri bartúghyn. Ibn Fadlannyng aituyna qaraghanda bashqorttardyng 12 tәniri bolghan. Olar: qys, jaz, jauyn, jel, aghash, adam, hayuan, su, týn, kýndiz, ólim jәne ómir tәnirleri dep atalghan. Osylardyng ishinen ýsheui: kók, jer-su jәne jerasty tәniri barlyghynda da kezigushi edi. Tәnirlerding sany men olardyng esimi qauymnan qauymgha auysyp túrghan. Mәselen, Bayqal jaghalauyndaghy búryattardyng 99 tәniri bar eken (18.Gumiylev, L.N. Drevnie turki, Moskva, 1993, 81-bet// M.Búlútay, 109 b). Altaylyqtar tәnir Ýlgennin  7 nemese 9 úly jәne 9 qyzy bar dep senedi. Radlovtyng (1837-1918) aituynsha lebed týrkileri Ýlgennin  4 úly bar dep senedi. Kóptәnirli týrkilerde kýn úrghashy, ay erkek jynysty bop sanalghan. Shaman yaqúttar aidyng tútyluyn, aidyng kishirengi dep qabyldaghan; ýitkeni, olardyng әfsanalarynda anglar men qasqyrlar aidy jep tauysady dep aitylady. Altaylyq shamandar aidyng tútyluyn Elbegen dep atalghan qúbyjyq aidy jegen song bolatúghyn qorqynysh qúbylys deydi. Sondyqtan, shamandar ay tútylghanda aspangha tas atyp, qanyltyr qaghyp, aidy jep jatqan qúbyjyqtardy ýrkituge tyrysady» (Sonda, 109 b).

Elbegen qúbyjyq mening esime әjemning maghan bala kýngi aitqan bir әngimesin týsirip otyr. Ol kisi aitushy edi «ayda A r s a l a n  tentek» otyrady,  ómiri auqatqa toymaghan, sol aidy jep tauysady» dep. Mifting jany sonsha siri bolatynyn-ay, sonau Altay shamandary aitqan әngimening Qazyghúrt tóniregindegi bizding auylda jýrgenin qarasanyzshy!

Jogharyda aitylghan ýsh qúdaydyng bireui «Jer-su»  (IYer-sub) turaly L.Gumiylev bylay deydi: «...neobhodimo kosnutisya kulita zemnyh bojestv – tosey,  «hozyaev prirody» – «Altaev» u korennyh altaysev y «Yer-su» – u prishlyh yrkytov  y soyonov (19.Tokarev S.A. Perejetky rodovogo kulita u altaysev //Trudy Instituta etnografiy AN SSSR . M.,1947.T.1. s.158. Sovremennye altayskiye   delyat duhov na dva razryada: tos-duha izvechnogo-sushestvovaniya y yaadan (bukv. nechto sozdannoe) – dushy umershiyh. Religioznoe pochitanie vozdaetsya lishi tosyam, pokoynik schitaetsya chertom, a razve mojno poklonyatisya chertu? (Altaes Kulyaziyn)// Drevnie turki, s.79».

«Yer-su (bkv. «zemlya-voda») chislitsya v razryade zemnyh tosey y nahodit anologii v kulite «hozyaev» zemli, vody, rastiytelinosty y t.p. U nganasanov hozyain zemly Fannida – zloy nedobrojelateli, obitaishiy pod dernom y s raskrytoy pastiu ojidaishiy umershih ludey. Emu prinosyati v jertvu chernogo olenya (20.Popov A.A.Tavgiysy. M.-L.,1936,s.51). Yer-su takje jestokoe bojestvo. V jertvu emu prinosyat serui ily ryjuy loshadi» (Drevnie turki, s.78-79).

Osynday «Jer-su» siyaqty neshe  týrli әruaq qúdaylar (yaky qúdayshyqtar)  qazaq halqynda da kóp bolghan. Áli kýnge bar. «Kirgizy pripisyvait osobennui silu  k y e nekotorym stihiyam, napriymer ognu (kotoryy byl bojestvom), nekotorym jivotnym, ptisam y raznym predmetam, poleznym v ih kochevom bytu, y vozdayt im izvestnogo roda pochet, dumaya, chto ispolnenie etih pochetnyh obryadov utverjdaet za nimy bogatstvo y schastie – k u t (eto slovo zakluchaet v sebe iydeiy schastiya, soediynennogo s bogatstvom), a neispolnenie – bednosti y kakoe-nibudi zlo. Predmety, iymeiyshie takui silu k y e, nazyvaytsya k y e l i, a karatelinaya sila – k e s r» (Ch.Valihanov, s.312). Taghy:«Qazaq mifologiyasynda erteden kele jatqan nanymdardyng belgileri saqtalghan. Olar: tabighat kýshterinin, jaratylys qúbylystarynyng jany bar, olardyng bәri basqaratyn iyesi bar dep bilgen. Olardy «kiyeler» men «kesirler» dep eki topqa bóledi. «Kiyeler» adamdar men jan-januarlargha jaqsylyq isteydi, «kesirler» auru-indet, jút-apat, pәle-qaza taratyp, qaskóilik isteydi, kiyeler men kesirler ýnemi kýresip otyrady dep bildi. Qazaqtardyng eskilikti nanymynda tórt týlik maldyng iyeleri – kiyeleri bar delinedi. Mysaly: qoy kiyesi – Shopanata, jylqy kiyesi – Qambarata, týiening kiyesi – Oisylqara, siyrdyng kiyesi – Zengi baba, eshkining kiyesi – Shekshek ata, eginshilikting kiyesi – Diqan baba, t.b. Búlardyng bәri qoldaushy kiyeler. Al tórt týlik malgha apat әkelip, olardy qyrghyngha úshyratatyn  topalan, qarasan, shelek, mәlik, kemelik, t.b. auru-indetter men jút apattary – qaskóilik isteytin kesirler. Búl kie men kesirler ýnemi kýresip otyrady dep tanyghan. Búl kiyelerdi shamdandyrugha bolmaydy, shamdandyrghan adam onyng kәrine jolyghady. Maldy mәpelep kýtpese, orynsyz jәbirlep qinasa «mal tórkinine jaman bolady» desedi»  (21.Qazaqtyng kóne tarihy. Almaty, Jalyn, 1993, 373 b).

Taghy bir eskeretin jayt jogharyda biz Gumiylevting «Veyshu» degen eski Qytay jylnamalarynan týrikterding dini turaly keltirgen deregin paydalansaq, qytaydyng «Suyshu» degen jylnamasynan (VIII gh.)  ol taghy ejelgi týrikterding dini turaly: «Pochitait chertey y duhov y veryat koldunam» degen derek aitady ( Gumiylev L.N., s.75). Búghan tang qalugha bolmaydy. Óitkeni әruaq jýrgen jerde siqyr jýredi. Nege? Óitkeni, әruaqqa syiynghan halyq  siqyrgha jýginbey túra almaydy. Sebebi, olardyng adamnyng shamasy jetpeytin isterdi siqyrdyng kýshimen sheshkisi kelgen.  Pal ashu, ýkining qauyrsynyn taghu, týrli túmarlar jasau, aghashtargha jalbyratyp mata baylau, qoydyng kәri jiligin bosaghagha ilu siyaqty («Po povieru kirgizov, loktevaya kosti v viyde cheloveka sterejeti skot ot vorov y glazam vorov predstavlyaetsya v viyde cheloveka ( Ch.Valihanov, s.331) t.b.  nәrseler osy senimderden shyghyp jatyr.  «Abuligazy govoriyt, chto turky (turki) iymely kameni, nazyvaemyy yada ily djada, posredstvom kotorogo mogly proyzvodit dojdi, grom y molnii... Kirgizy vsyakoe charodeystvo y koldovstvo nazyvayt djadu... K djadu priybegaly obyknovenno revnivye  jeny, y my znaem po predanii, mnogo kirgizov, umershih yakoby ot djadu. Chtoby obvorojiti, zastaviti kogo-nibudi lubiti sebya, ili, kak govoryat kirgizy, «vskrujiti golovu», priybegaiyt k raznym zagovoram... Bolishey chastiu zagovory delaut na sahare ily izume, kotoryy potom dayt komu nado. Charodeystvo, koldovstvo u kirgizov nosit raznye nazvaniya: vo-pervyh, arbau...

Kirgizy upotreblyait eshe persidskoe slovo   s y h r   y  ot nego  s y h r ch y – koldovstvo (koldun)» (Ch.Valihanov, s.308).

Áruaqqa tabynghan animistik týsiniktegi qoghamda eng jaramdy jandar (vostrebovannyi)  – әr týrli baqsy-balger, siqyrshy, jәdigóiler deuge bolady. t.b. Olar sol qoghamdaghy sily, iygi jaqsylar men kósemder qatarynda  oryn alatyny aqiqat.

Bizding maqalamyzgha qatysty  aqyn Oljas Sýleymenovtyng  әigili «AZiYa» atty kitabynda «Tengrianstvo»  atty bir tarausha bar.  Onda ol bylay deydi: «Esti deni, kotoryi  doljen byti otmechen na kalendare turkologiy krasnym chislom, – 25 noyabrya.

Pervym v miyre uznal, chto u kochevyh turkov byla svoya pisimennosti, datskiy runolog Viligelim Tomsen. 25 nyabrya 1893 goda emu udalosi vydeliti iz tekstov orhonskih nadpiysey pervoe slovo – tengri. Etom slovom otkrylasi novaya glava istoriya aziatskih skifov. Etim volshebnym slovom  dlya menya otkrylasi eshe odna glava, povestvuishaya o shumere-turkskih kontaktah.

...O noveyshih religiyah napisany biblioteki. Iudaizm, hristianstvo, buddizm, musulimanstvo – staly osoznannymy ponyatiyamy daje dlya teh, kto pry chteniy gazetnyh shapok shevelit gubami. Dvuhtysyacheletie ubedilo nas v tom, chto vse very, predshestvovavshie posledniym, – suti yazychestvo y sueveriye, umstvennye izvrasheniya dalekih predkov.

Termin «tengrianstvo» ne poyavlyalsya do sih por v nauchnoy liyterature.

Samaya drevnyaya religiya na planete, oformivshayasya kak filosofskoe uchenie uje v 4 tysyacheletiy do rojdeniya hristianskogo boga, stavshaya materiu semitskih y indoiranskih religiy, zametno povliyavshaya na drevneegiypetskie kulity, – tengrianstvo uje davno jdet svoih issledovateley. Ono zagotovilo otvety y dlya teologov, y dlya ateistov iz obshestva  «Znaniye». Naskoliko by legche bylo  razbiratisya arheologam v cherepkah, esly by v bibliotekah vydavaly obshirnui materialam y myslyam knigu «Tengrianstvo» (22.O.Suleymenov. Tengrianstvo//AZiYa, Alma-Ata, Jalyn, s.567).

O.Sýleymenovting keybir pikirlerin qúptay  otyryp, onyng «O noveyshih religiyah» jәne «samaya drevnyaya religiya na planete» degen jerlerine kelise almaymyz. Óitkeni, aqiqatynda әlemdegi eng eski din ol «tengrianstvo» emes, Islam (hәm jana din de sol). Odan keyin, «tengrianstvo» (tәnirshildik) degen din emes. Óitkeni:«Keybireulerding «tәnir dini» (oryssha tengrianstvo degennen alsa kerek) dep aityp jýrgeni dúrys emes. Dúrysy «tәnirler nanymy» bolmaq, ýitkeni, bú jerde bir tәnir turaly sóz bolyp túrghan joq; kók tәnir, jer tәnir, kýn tәnir, ay tәnir, su tәnir t.t. kóptegen tәnirler bolghandyqtan  búl «idolizmnin» balamasy bola alady. Tengrianstvo degen sózding ózi «tәnirshilik» degenge, yaghny birden kóp tәnirge sayady. Búl maniyheyshildik úghymnyng ejelgi aspan kulitimen aralasqan formasy» (M.Búlútay, 2b). «...kóne týrik jazularynda qoldanylghan jәne «aspan» maghynasyndaghy «tәnir» sózinen din jasaghysy keletinderding maqsatyn týsinu qiyn. Kóne týrik tilinde «Qúday» maghynasyn beretin «Chalab» degen sóz de bolghan. Endi osyghan qarap «chalabizm» degen dindi bizding oishyldar (!) tauyp jatsa tang qalmanyz. Orystardyng hristiandyqtan búrynghy dәuirden kele jatqan «Bog» sózine qarap «Bogizm», farsilardyng «Húda» sózinen «húdaizm», qytaylardyng «aspan»  degendi bildiretin «Tyani» sózinen «tyaniizm» dinderin qoldan jasau qanshalyqty beker bolsa, «tәnir» sózine qarap «tengrizm» (aspanshyldyq) degen búryn-sondy bolmaghan, payghambary, kitaby joq nәrseni din etip shygharu da sonshalyqty beker bolmaq. Bizdegi keybir dýmsheler ne dinning tarihyn bilmey, ne filosofiyasyn bilmey, әiteuir «tengrizm», «tengrianstvo» dep baybalam sala beredi» (23.M.Búlútay.Burhanizm turaly shyndyq, Almaty, Arys, 12 b).

Oljastyng «Termin «tengrianstvo» ne poyavlyalsya do sih por v nauchnoy liyterature» dep  qapa bolyp otyrghany endi týsinikti boldy ghoy deymiz. Óitkeni, ózi joq nәrsege ol bar bolmady dep ókpe artudyn  keregi bar ma? Yaghni, kóne týrikter «tәnirshildik» (tengrianstvo) dininde emes (mysaly: «Tәniri, Úmay, qasiyetti jer-su» syndy Hәm t.b. әrtýrli) kóp tәnirshildik dininde bolghan desek dúrys bolady. Búghan qatysty kóptegen derekter keltirildi. «Tarihy derektemelerge sýiene otyryp, Ortalyq Aziya aumaghynda bolghan keybir basty inanyshtardy, dinderdi ataytúghyn bolsaq, olar mynalar; rúhqaqúldyq (animizm), tabighatqa tabynu (kók nanymy, tәnirler nanymy, shamanizm), bútqaqúldyq (paganizm,  idiolizm, fetishizm, totemizm), otqaqúldyq (zoroastrizm-zәrdýsht dini-mәjusiylik), yahúdiylik (iudaizm-jóhit dini), búddizm, maniyheizm, hristiandyq jәne Islamiyat» (M.Búlútay, 2-3 b). Búl kóne týrikterding jýrip ótken diny senim sýrleu joldary. Tek, búl tizbekting basyna Islamdy qoI kerek, óitkeni, Adam ata men Haua ananyng dini – Islam edi. Yaghni, týrikter de osy eki júptan taraghan úrpaq bolghan song olardyng da eng alghashqy hәm eng eski dini de – Islam bolghany anyq. Artynan týrli adasu jolyna týsip, aqyrynda VII gh. bastap ózining aqiqat ata dinine oralghan. Yaghni, kóptәnirshil әrtýrli dinderden bir tәnirshil Islam dinine qayta  oralghan. Qúdaydyng da jóni osy. Osy jәitti týsinu ýshin Qúran Kәrimdegi   payghambarlar tarihymen tanys bolu kerek. Óitkeni, Qúran Kәrimdegi   payghambarlar tarihy – adamzat tarihynyng negizgi dingegi bop tabylady. Ony bilmegen adam tarihty dúrys tany almaydy. Endigi bir mәsele, aqiqattan auytqyghan qanshama dinderding tarihyn qarap otyrsaq mynany bayqaymyz: olardyng әraluan bolyp, әrtýrli teris joldargha týsu sebebi, tәnirdi tanugha baylanysty qatelikterden ekendigin kóremiz. Osy maqalada biz biraz kóne týrikterding sol tәnirdi tanudaghy aqiqattan ajyraghan әrtýrli kezendegi týrli nanym-senimderin qarastyryp óttik.  Endi enbek barysynda ejelgi eski týrikter siyaqty býgingi olardyng úrpaqtary (әsirese kenestik ateizm qamauynda bolghan) – jana týrikter  shataspasyn dep sol tәnirdi  dúrys tanu ýshin aqiqat habar bere keteyik degen oida otyrmyz. Ol ýshin biz shyn Tәnirding kim ekenin aityp, Ózin adamdargha tanystyrghan Qúran-Kәrimdegi (Qúrannyng 3/1 ten) 112. Ál-Ihlas sýresin   keltirip ketpekpiz:

 Qayyrymdy, erekshe Meyirimdi Allahtyng atymen.

Ihlas – bir nәrseni tazartu, pәk tútu degendi bildiredi.

«Ubay ibn Qaghb (Allah oghan razy bolsyn) aitady: «Mýshrikter Payghambarymyzgha (Allahtyng oghan iygiligi men sәlemi bolsyn): «Bizge Rabbyndy sipattap ber» degende, Allah Taghala osy sýreni týsirdi.

Ghalymdar aitady: «Ihlas» sýresi Qúrannyng ýshten birine teng kelui – basqa birde-bir sýrede tabylmaytyn  «as-Samad» esimi osy sýrede kelgeni ýshin, sonday-aq, «әl-Ahad» esimi de osynday». Jәne mynaday pikir de aitylghan: «Qúrannyng ýshten biri – ýkimder, taghy ýshten biri – uәdeler men qorqytular, qalghan ýshten biri – esimder men sipattar. Al, «Ihlas» sýresi osy ýshtikterding bireuin – esim-sipattardy qamtyghan».

1.(Ey, Múhammed!) Ayt: «Ol Allah – Ahad (Jalghyz).

Ikrima aitady: «Yahudiyler: «Biz Allahtyng balasy Uzәiirge qúlshylyq etip, tabynamyz», hristiandar: «Biz Allahtyng balasy Isa Mәsihke qúlshylyq etemiz», mәjusiyler (otqa tabynushylar): «Biz Kýn men Aygha tabynamyz» degende, Allah Taghala Óz Elshisi Múhammedke (Allahtyng oghan iygiligi men sәlemi bolsyn): «Qúl huallahu ahad» sýresin týsirdi. Yaghni, Ol – Allah – Jalghyz, Bir Ózi, Onyng eshqanday tendesi de, serigi de, uәziri de, úqsasy da joq. Jәne búl esim Allahtan basqa eshkimge esh uaqytta aitylmaydy. Óitkeni, Ol – býkil esim sipattary men is-әreketterinde kemel» (Ibn Kәsiyr).

Ey, Múhammed(Allahtyng oghan iygiligi men sәlemi bolsyn)! Rabbyng turaly súraytyndargha ait: «Mening Rabbym – Odan basqagha tabynugha bolmaytyn Jalghyz Tәnir. Ol Óz zatynda da, sipattarynda da, is-amaldaryndada da jalghyz. Múnyng bәrinde Onyng eshqanday  tendesi de, úqsasy da joq. Óitkeni, Ol – býtin  barlyqtyng Jaratushysy jәne IYesi. Jaratylghandar esh uaqytta Jaratushysy siyaqty bola alamaydy. Allahtyng basqa qúlshylyq etuimizge layyq eshkim de, esh nәrsede joq!» (Djәzәiriy).

2. Allah – as-Samad (Múqtajsyz, al barlyq jaratylys Oghan múqtaj).

Iban Abbas (Allah oghan razy bolsyn): «as-Samad – býkil  jaratylghandar óz qajetteri men bar sharualarynda Oghan múqtaj bolatyn Zat. Ol – Óz myrzalyghynda kemel bolghan Myrza, Óz bedeldiliginde kemel bolghan Bedeldi, Óz ústamdylyghynda kemel bolghan Ústamdy, Óz danalyghynda kemel bolghan Asa Dana. Ol – danq pen sharapattyng barlyq týrlerinde kemel. Mine, osy – Allah Taghala. Osylar – Onyng sipattary. Búl sipattar Odan basqagha esh uaqytta tәn bolmaydy. Onyng tendesi joq. Oghan úqsas eshnәrse joq. Bir Ózi, Bәrin Baghyndyrushy Allah kemshilik ataulydan Pәk!».

Rabigh ibn Ánәs: «as-Samad –  Ol tumaghan jәne tuylmaghan» dedi. Sonda ol keyingi ayatty búl ayattyng tәpsiri etti. Bú ne degen keremet tәpsir!  (Ibn Kәsiyr).

Bir top ghalymdardyng aituynsha, «as-Samad» – әu bastan bar bolghan jәne búdan bylay da mәngi bar bolushy» (Qurtubiy).

3. Ol tumaghan jәne tuylmaghan,

Allah Taghala: «Ol – aspandardy jәne jerdi joqtan bar Etushi. Onyng júbayy bolmasa, Onyng balasy qalaysha bolady?!  Sonday-aq, Ol әrbir nәrseni jaratty jәne Ol – barlyq nәrseni Bilushi (6.Ál-Ángham Sharua maldary, 101)

Osy ayattaghy «lәm yәliyd» (tumaghan) degen sózde ýsh adasqan topqa: mýshrikterge, yahudiylerge jәne hristiandargha toytarys beriledi. Óitkeni, mýshrikter Allahtyng pendeleri bop tabylatyn  perishtelerdi әiel tegine jatqyzyp, olardy «Allahtyng qyzdary»  dedi. Yahudiyler Uzәiirdi, al hristiandar Isa Mәsihti «Allahtyng úly» desti. Sonda Allah Taghala «lәm yalid uә lәm yulad» sózimen olardyng sózderin de, ózderin de teriske shyghardy. Óitkeni, Allah Taghala – әuelden bar, Odan búryn esh nәrse bolghan emes. Endeshe, qalaysha Ol tuylghan bolady (Ibn Usәimiyn).

4. Ári Oghan eshkim teng emes.

Allah Taghalanyng esim-sipattarynda da, is-qimyldarynda da birde bireu Oghan eshqashan teng bola almaydy (A.Saghdiy)» (24.Qúran-Kәriym. Maghynalar jәne týsindirmelerining (tәpsirinin)  audarmasy. Almaty, HAQ, 2013, 753 b; 25. Qasiyetti Qúran. Otyzynshy para (tәfsiyr), Shymkent, Asqaraly, 2011, 352-356 b).

Mine, osy Qúday –  naghyz Qúday aghayyn! Olay bolsa biz bekerge әruaq pen Qúdaydy shatastyryp  bosqa sharshamayyq! Tәnir jayly shyn tanymdy biz tek, qazir, aspannan týsken, so týsken kýii býlinbegen qasiyetti kitap Qúran Kәrimnen ghana aluymyz kerek. Sonda ghana, biz Jaratushynyng bizge búiyrghan danghyl jolynda týse alamyz. Sonda ghana biz, әrtýrli ótirik qúdaylardan sanamyzdy tazartyp, әri-sәri kýiden qútylamyz hәm jýrek tynyshtyghyna ie bolamyz. Al, jýrek tynyshtyghyna ie bolsaq, onda tabanymyzdy jer betinde alandamay nyq basatyn bolamyz! Aqiqatynda, bizding negizgi aitpaq bolghan oiymyz da  osy edi.

Aqjol QALShABEK, M.O.Áuezov atyndaghy OQMU-ning dosenti Filologiya ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz