Halyqty kedeylikten qútqarudyng jolyn qarastyrghan Kenestik ókimet zamanynda mynaday is jasady. Ol «baylardyng malyn tartyp alyp, kedeyge bergen bolyp elding әl-auqatynyng bir kóterip tastaymyz» dep iske kirisip, tәrkiledi. Adamnyng aqylyna syimaytyn osynday atýsti úsynys negizinde tәrkileu men jer audaru eki jyl búryn kóterilgen edi. Ol kezde búl qadamgha baru ýshin aldyn ala josparlau týrleri men úiymdastyrulardy jýrgizuge basa nazar audardy. Tipti osy iydeyany kótergenderde ózimizding elding azamattary edi. Qazaq kommunistterine kezinde zamandastarynyng bergen baghasy «uyzyna jarymaghandar» degeni aitsa aitqanday eken. Dýniyening bary men joghynyng parqyna bara bermegender qalyng júrtynyng qútyn qashyratyn isti qolgha aldy.

HH-ghasyrdyng 20-30 jyldary aralyghynda bolghan almaghayyp kýnning basy kәmpeskeden bastaldy. Kәmpeskening aldynda Qazaq Elining mal sany shamamen qyryq millionnan asqan bolatyn. Al ashtyqtan keyin ne bary tórt millionnan asar-aspas mal basy qaldy.

Qazaq baylaryn tәrkileu turaly Dekret 1928 jyldyng 27 tamyzynda qabyldandy. Dekret boyynsha tәrkileu nauqany 20 qyrkýiekte bastalyp, 1 qarashada ayaqtalugha tiyis boldy. Búl zang sol jyldyng qyrkýiek jәne qarasha ailarynda zorlyq-zombylyqpen jýzege asyryldy. Sonymen iri baylargha kóshpeli audandarda iri qaragha shaqqanda 400 bastan joghary maly bar, jartylay kóshpeli audandarda 300 bastan joghary maly bar qojalyqtar jatqyzyldy. Otyryqshy audandarda múnday meje 150 bastan joghary qaray boldy. Alayda auqatty sharualardyng kópshiliginde múnday kólemde mal basynyng bolmauyna baylanysty, birneshe tuystas qojalyqtar bir sharuashylyq retinde kýshpen biriktirilip, tәrkilendi. Qazaqstan ýkimetining resmy deregi boyynsha, osy nauqan barysynda 696 sharuashylyq tәrkilengen. Shyn mәninde, kәmpeskelengen sharuashylyqtar sandary mynnan asyp ketti (Orazov. R.E. Jetisu: qazaq baylaryn tәrkileuding barysy men saldary//Otan tarihy = Otechestvennaya istoriya).

Aldymen ózgening dýnie mýlkin zang shygharyp ony tәrkileu qanshalyqty dúrys?! Jyldar boyy manday terimen tapqan dәuletin tartyp alyp ony basqalargha beremiz deu ar túrghysynan bolsyn, zang jaghynan bolsyn qylmys bolyp sanalady. Yaghni, kenes ókimeti qylmyskerlerding qúrghan memleketi boldy. Sol jasaghan qylmysty juyp-shangdyng birden-bir joly jasaghan isterin erlikke baghalau edi. Jarly jangha qazaq qoghamynda baylary mal tabuyna tiym salmaghan edi.  Tipti bizding elding dәstýrli qoghamynda bay-kedey bolyp bólinip, әrqaysysy jeke auyl bolyp otyru ýrdisi de kezdese qoymaytyn. Jataqtardyng payda boluyna aldymen Patshalyq Reseyding otarlau sayasatynyng әserleri bolsa, әleumettik jaghdaydyng tym tómendeuinen azdy-kópti batyraqtar payda boldy. Batyraqtar degenimiz – әleumetting jaghdayy tym nashar adamdardy aitqan. Basynda baspanasynyng joqtyghynan bólek ózin kýni ózi kóruge dәrmenning az jandar edi. Qazaq Elining erteden kele jatqan kәsibi mal sharuashylyghy bolsa, onda ol ýshin keng jayylym qajet boldy. Jayylymdar otarlyq elding ozbyrlyghynyng saldarynan taryla bastauy qoghamda jataq, bayghús, batyraq siyaqty әleumettik tómen toptardyng payda boluyna alyp keldi.

Múnday әleumettik toptardyng payda boluyna qatysty Kenes ókimetining sol zamandaghy mamandary onyng bayybyna baryp, tanyp bilmesten baylardan kórdi. Búlay baylardan kóruine basty sebebi ózderi ýlgi etken K.Marks pen Leninderding enbegindegi aitylghan oy men keltirilgen mysaldardyng barlyghynyng sol qalpynda týsindi, sony bizding elde iske asyrdy. Europa elderinde júmysshy buynnyng mýddesining taptaluyna kapitalisterding mәselege mәn bermeui K.Marks siyaqty adamdardyng narazylyq әreketteri men tújyrymdarynyng payda boluyna alyp keldi.Sosializm shyn mәninde ghylym bolyp sanalmaydy. Ol bar bolghany sol kezdegi qalyptasqan kónil kýiden tuyndaghan әreket qana. Al onyng enbekterinde aitylghan oilardy bizding eldegi zamanynda ótken sholaq belsendiler ómir ólshemi retinde aldy. Europadaghy júmysshy tabynyng jaldanyp júmys jasap, qoymay onyng enbegi men qúqynyng taptaluy bizding qoghammen janasatyn tústaryn izdep baqty. «Joqty barday qylyp, bardy qúday úrghanday qylyp» aitu oryn aldy.

Europalyq kapitalisterding ozbyr beynesin qazaq baylarynyng bolmysyn solay qylyp kóru payda boldy. Mine, sodan kelip alys elde ómir sýrgen ghalymnyng tújyrymdaryn bizde iske asyru ýshin bay men kedeydi birdey qylu degen úranda qosarlasa jýrdi. Bastapqyda irilegen baylardy tәrkelep, ózderin jer audaryp jiberse, artynsha orta dәuletti adamdardyng mal tәrkilep, ózderin aldynghy ketken baylardyng artynnan jer audartyp jibere saldy. Sol kezdegi derekter boyynsha bes jýz ben jeti jýz arasynda qazaq baylary tәrkileuge úshyrap, ózderin elden alystatyldy.

Ózining kedeyligin baylardan kóretin psihologiyalyq sana ol bizding elde ghana emes jalpy batys elderining túrghyndarynda bolsyn, damushy elderde bolsyn bar qúbylys. Amerikalyq ghalymdar osyghan qatysty mynaday bir psihologiyalyq zertteu jýrgizgen eken. Sonday әleumettik jaghdayy tómen adamdargha bir million AQSh dollarynan beredi. Kelesi jyly janaghy әleumettik jaghdayy tómen adamdar sol búrynghy qalpymen ómir sýrip jatqandyghy anyqtalghan. Búdan kelip shygharghan qorytyndy adamdaryng әleumettik jaghdayynyng tómendep ketui kóp jaghdayda ózinen bolady dep týiindeydi.

Sol siyaqty Kenes Odaghy taraghan tústa bizding elde auylsharuashylyghyna qatysty aty shuly reforma jýrgizilip kolhoz ben sovhozdaghy bar maldy az uaqytta jekeshelendirildi. Sonda sol kolhoz men sovhozda jiyrma jyl qoyshy bolghan ýlesi taratyldy. Tipti, solardyng birazy bir  aigha jetkizbey myng bas maldan aiyrylyp qalghan oqighalar kezdesken. Ayyrylghanda әlde bireuler kelip tartyp almaghan, maqsatsyz júmsap bar maldan aiyrylypty. Maldy bermes búryn oghan aldymen sharuashylyqty basqaru turaly ilim berilu kerek edi. Malshy bolyp ómir boyy jýrgender bar bolghany maldy baghudy biletinder. Al ony basqaru sharuany dóngeletip alyp ketu degen ol basqa әngime.

Endi Kenes ókimeti ornaghannan keyin kishi qazan tónkerisi degen iydeyany algha tartyp bar maldy tәrkilep kedeylerge bergen boldy. Qalghan bóligin әskerding qajettiligi men Reseyding ortalyq qalalaryn ashyqtyryp almau ýshin sol jaqqa et qylyp vagondargha artyp jiberip jatty. Osylay Qazaq Elin ashtyqqa degen alghashqy qadam jasaldy. Olar sonymen birge ashtyqqa degen qadamdy sәtti jasay bildi. Arada eki jyl ótkende qalyng halyq jút kelgende qoradaghy qoy qalay qyrysa, elde solay qyrylyp qaldy.

Kenestik әdebiyetterdi oqysaq qazaq baylarynyng ozbyr beynesi qalyptasyp sinip qalghan. Rasynda solay boldy ma? Kerek deseniz kәmpeske men újymdastyrugha qatysty elimizding әr aimaghynda týrli kóterilister boldy. Sol kóterilisterge bay bar, kedeyi bar ruly el bolyp qatysqanyna mәn berer bolsaq. Qazaq qoghamynda bay men kedey bolyp bólinetin týsinikter qylang bere bermegen. Qazaq baylary kәmpeskege úshyrap, jer audarylar kezinde auyldas aghayyndary arasha týsken sәtter az kezdespegen. Biz osy jaghyna mәn berip birneshe mysaldy keltirsek.

«Sozaq oqighasyn» basynan ayaghyna deyin kózimen kórgen ziyaly azamat Áshirbek Tastybaev bylay deydi: «Men talay baylardyng kәmpeskelegenin kózben kórdim sonyng ishinde erekshe este qalghany Jiyembet Abaq batyrdyng úly Dayyrbekti kәmpiskeleu edi. Dayyrbekting әkesi Abaq Teriskey ónirine belgili batyr bolghan adam. Kórnekti aqyn Asqar Toghmaghanbetov:

Aqsýmbe, Abaq batyr Sozaqtaghy,

Kem edi qay batyrdan qazaqtaghy - dep jyrgha osy Abaq batyrdy qosqan edi. Dayyrbek kәmpeskege úshyraghan jylqylaryna qarap túryp: «bireuden oljalanghan mal emes edi, atadan balagha miras bolghan adal malym edi, endi ózimdi jylan bolyp shaqqaly túr. Búl da bir nәubet shyghar», - dep, atyna minip ózin tútqyndaugha kelgen belsendilerding aldyna týsip jýre beredi. Dayyrbekting jylqysynyng kópshiligi jorgha eken. Osy jylqylardyng bir bóligi soldattargha minis kóligi retinde berilip, bir bóligi kedeylerge bólinip, taratylady.

Baylardyng malyn kәmpeskeleumen birge sholaq belsendiler olardyng ýi-mýlkin, tipti kiyim-keshekterin, azyq-auqattaryn tartyp alady. Olardyng sonynda qalghan bala-shaghasynyng taghdyry belsendilerdi tipti oilandyrmaydy. Dayyrbekpen qatar Jana Tama jatatyn Shaghyrdyng Álisi kәmpeskelendi deydi, Shu boyyndaghy Juantóbe kensharynyng túrghyny Moldaghaly Qorqarbayúly: Shaghyrdyng Álisi mening naghashym edi. Álekenning aty baylyghymen qatar saqylyghymen elge tanymal bolghan adam. Birde Tamanyng ataqty bolysy Ondybaydyng serikteri siz kimnen qorqasyz degende ol: «Shaghyrdyng Álisinen qorqamyn. Ol – әri bay, әri dastarhandy, saqy» degen eken. Álekeng auyl adamdaryna sauyn, soyys berip, qiyn-qystau kezde kómek berip otyrady eken.

Shaghyrdyng Álisin belsendiler kәmpiskelep, ózin aidap әketkeli jatqanda kórshi auyldardyng kedeyleri jinalyp kelip: «Biz Álekendi aidap ketuge jol bermeymiz, ol bizding – qonghanda jaylauymyz, kóshkende týiemiz, sharshaghanda atymyz, ashyqqanda asymyz, shóldegende susynymyz edi!», - dep bosatuyn ótinedi. Biraq belsendiler auyl adamdarynyng ótinishin tyndamaydy. Shaghyrdyng Álisi osy ketkennen elge oralmaydy ( Tәbirizúly S. Sozaq óniri. -Almaty, 2007. -432 bet.).

Berdibay qamalarynyng aldynda halyqty jinap ýlken as beredi. Astyng sonynda: «Tayau kýnderi qamaugha alatyn shyghar, elge oralar-oralmasymyz belgisiz. Mende qaryzdaryng bolsa súranyzdar. Renjitken jerim bolsa keshirulerinizdi ótinemin» deydi. Berdibaydyng búl sózine jinalghan halyq qatty qamyghady. Biraq qoldan keler qayran joq (Tәbirizúly S. Sozaq óniri. -Almaty, 2007. -432 bet.).

Adaldan jighan maldy alyp, ózdering jer audaryp, bastan dәuren ótip, zaman terisinen tónkerilgenine kәu bolghan dәuletti kisiler qoghamda ornaghan jýiege jәne aghayyngha kýiinip myna ólen-shumaqtarynda tebirene tolghanypty:

Qúm jinalyp tas bolyp,

Talqan bolghan shaghymyz.

Qúl jinalyp bas bolyp,

IYesiz qaldy taghymyz.

Bay, bay, bay, balshebek,

Kәmpeskelep, pәrshelep,

Bastan taydy baghymyz!

Azghanymyz emes pe,

Qoyshydan syndy saghymyz.

Aghayyn, senen raqym joq,

Talaugha týsti malymyz.

Aruaq senen jaqyn joq,

Osylay boldy halimiz.

Kәmpeskening boluynyng bir sebebi bay men kedeydi birdey qylu degen úranda jatty. Kenes ókimeti barlyghy birdey bolsyn degen ústanymdardy ústandy. Ony dәlel degen bolyp әrtýrli ister jasasady da, týptep kelgende onyng mýmkin emestigi belgili sol memleketting ydyrap tarauymen ayaqtaldy. Qoghamda adamdardyng bir-birimen teng bolatyn jaqtaryn qarastyratyn bolsaq. Bizding payymdauymyz boyynsha ol qúqyghy túrghysynan teng bolady. Zang aldynda barlyghy teng degen osydan shyghady. Ar túrghysynan da teng bolady. Sol zamanda batys qoghamynda kapitalist magnattardyng júmysshygha degen óktemdigi rasynda júmysshynyng enbek qúqyqtarynyng búzyluyna alyp keldi. Al bizding qoghamda rasyn aitqanda barlyghyda basqasha edi. Bizding elding baylary jogharghy qauymbyz dep ózgelerden ala bóten bolyp aghayynnan bezingen joq. Qazaq baylarynyng jalshylary, yaghny júmysshylary rulas tuystary men auyldas aghayyndardan túrdy. Barlyghy qauym bolyp solay ómir sýrip jatqan. Batysta solay bolsa múnda da dәl sonday aina qatesiz sol ýrdis bar dep tәrkileu bastalyp ketti. «Jalshygha azghantay jalaqy berdi» dep aiyp taqqan kommunistter shyndap kelgende kolhoz júmysyna halyqty tegin júmys jasatyp qoydy. Ony týrli is shara men partiyalyq bastama dep ónin teris ainaldyryp kórsetken boldy. Ony el ýshin qyzmet dep býrkemelep kórsetti. Adamdardyng barlyghy bilim jaghynan bir-birimen teng bolmaytyny beseneden belgili. Biri bilimdi, biri nadan bolady. Ol ghasyrlardan kele jatqan tabighy ýderis. Sol siyaqty adamnyng dәuletti boluyda sonday tepe-teng bola bermeytin tabighy jaghday. Bizding dәstýrli qoghamdyq qatynastarymyz ejelden erkindikti jaqtaghan qogham. Sondyqtanda kastalyq jýie degen bolghan emes. Jasynan bilimge úmtylsa bilimdi bolady. Kim tәuekel etip is qylsa onyng bangyna degen mýmkindigi bar. Demek qajyrly enbek etkende kózdegen maqsatyn baghyndyrady. Qazaq baylarynda jeti atasynan kele jatqan baylar kóp kezdesken. Onyng syryna ýniler bolsaq. Árgi atalary keler úrpaqtyng qamyn oilap, ózining qolyndaghy dәuletti úrpaghynyng iygiligine ainalu ýshin úrpaq tәrbiyesinde asa erekshe jauapkershilikpen qarauynyng nәtiyjesinde. Búl jaghynan kinәlaugha taghy kelmeydi.

Kәmpeskening saldyry ashtyqqa degen dayyndyqtyng basy dep óttik. Odan bólek qazaq qoghamy býgingining tilimen aitqanda el ekonomikasynyng algha alyp jýrgizushi top menedjerler men biznesmenderinen aiyrylyp qaldy. Egerde qandayda bir elding jetekshi myngha juyq kompaniya basshylaryn bir kýnde tútqyndap, onyng diyrektorlaryn týrmege jauyp, al kompaniyalaryn tәrkilep elge taratyp jiberse delik. Onda atalghan elding ekonomikasy bir kýnde artqa ketip, tereng ekonomikalyq daghdarysqa úshyrar edi. Al bizding elde onday jaghday ótken tarihymyzda boldy. Qoghamyzda jiyrma segizinshi jyly bolghan kәmpeskeni «zandy qúbylys, solay jasaluy kerek edi» dep týsinu әli de bolsa saqtalyp qalghan. Búdan týsinermiz sanamyzda kommunisttik oilar kete qoymaghandyghyn bildiredi.

Kәmpeske bolghan kezde qazaq baylarynyng bir bóligi Qytay, Orta Aziya, Iran jәne Aughanstangha aua kóshti. Olardyng osylay kóshuin bizde kenestik sinirgen sanadan qalghan sarqynshaq bolar «qashqyn» degen oidyng jeteginen  shygha almay jýrmiz. «Qashqyn» degen sózdi jetpis jylghy iydeologiyalyq sayasattan qalyptasqan sana. Rasynda qazaqtyng ózining sol kezdegi ústanymdarymen qarap kórdik pe?! Baylar shetelge asyp kóshkende bay bolmasa da aghayyn tuystary birge kóshkender de bolghan. Kóship ketuine kómektesken auyldastary da kezdesken. Kim ózining tughan jerinen kóship tastap ketkisi keledi?! Amalsyzdyng kýiin keship kóshe jóneldi. Shekara asqan kezde onaygha sogha qoyghan joq. Shetel asyp kóshpese de bәri bir kóretin kýni «it jekkenge» aidalyp, qughyn sýrginnen qútylmaytyn bolghandyqtan bas saughalap kóshe jóneldi.

Qazaq baylarynyng sol kezdegi altyndaryn kómip ketuine baylanysty Qazaq elining qay týpkirine barsanyz da «kómilgen altynnyn» anyzy men aqiqaty aralas әngimeler aitylady. Taqyryp ayasynda zertteulerden bayqaghanymyz qazaq baylary shetel asyp ketkende «myna ornaghan ýkimet alysqa barmas, qaytyp kelip iygiligimiz jaratamyz» dep ertengi kýnge degen senimmen ketken. Sibirge jer audarylghandaryna keler bolsaq, olarda ózim bolmasam úrpaghym bir kәdesine jaratar dep altyn elge qaldyryp ketken. Býginde jayma shuaq beybit uaqytta qazaq elining key dәuletti azamattary qarjysynyng kóp bóligin shetel bankterinde ústap, oghan qatysty týrli sózder aitylyp jýr. Ótken baylarymyz altynyn elge qaldyryp bolashaghyn ózining tughan elimen baylanystyrghan. Al býginde shetelden ýy alyp, bar qarjyny sonda saqtauy bolashaghyn sol jaqpen baylanystyru dep aitugha bolady. Biraq shetelde qarjy ústaghan iskerdi de kinәlaugha taghy kelmeydi. Tarihtaghy bolghan oqighalar tarih betinde barlyq jaghdayda týse bermese de. Onyng әseri halyqtyng sanasynda, psihologiyasyna, tipti sózdik qoldanysy men otbasyndaghy tәrbiyening ózgeruine alyp keledi. Otyzynshy jyly ashtyqtan keyin «altyn, kýmis tas eken, arpa biday as eken» degen sóz qazaqtyng týsiniginde payda bolyp sol uaqyttyng beynesin beredi. Al otyz jetidegi oqyghan, qolgha qalam alyp: «elim» degen erlerding jappay atyluynan kitapqa týsip hattalmaghan sóz bolsa da qazaq otbasyndaghy tәrbiyege aitylatyn «ýndeme, pәlesinen aulaq» degen payym payda boldy. El ýshin sóilegen azamattardyng atyluynan bolghan edi. Býginde jurnalister әsirese qazaq últynyng ókilderi kóshede saualnama alu ýshin kamerany, mikrofondy jaqyndatsa, keybirining qasha jóneletin aityp shaghymdanyp jatady. Búlda sol otyz jetiden qalghan sanadaghy ýreyden bolsa kerek. Kәmpeskening sana men bolmysqa  keler әserine toqtalsaq. Qarapayym auyldaghy sharuanyng ózi mal sanaghy bolyp jatsa, bar malyn aitpay jasyryp, kemitip aitady (mýmkin qazir olay emes shyghar, on jyl búryn shamasynda sonday jaghdaydyng kuәsi bolghanbyz). Sanaqshygha da «azaytyp jaz» dep ótinish aitady. Ony talay ret kózimiz kórdi. Kәmpeskening әseri bir bolsa, keshegi kenes qoghamynda «bes qoydan artyq bolmauy» kerek degen sayasattyng salqynynan qalghan әser. «Shetelde qarjysynyng ústaghannyng barlyghy aram jolmen tapqannan keyin solay jasauda» dep aita almas edik. Búlda kәmpeskening әserinen bolsa kerek. Kәmpeskeden qalghan sanadaghy, bolmystaghy qaldyghy «bireuding mal mýlkin jalpy týrli syltaumen tartyp alugha bolady» degen «zandastyrudyng sanalyq» týsinigi qalyptasqan.  Mýmkin, «jauda da bir ýiin bolsyn» degen naqyldy dәuletti kisiler erekshe eskere otyryp, shet júrtta da qarjy saqtaghandy jón kórgen shyghar.Eskerte keteyik búl jerde qoghamdaghy әdiletsizdik pen әdildik nemese aq pen qarasynyng ajyratudy maqsat etip otyrghan joqpyz. Qogham bolghandyqtan da aq pen qarasy aralasyp jýretini zandylyq. Aytpaghymyz bolmys pen sanagha engen nәrselerding bastauyn toqtalyp ótudi jón kórdik. Býgingi kýnde qylmystyq әreketterge barghan biznesmenderding bar mýlkin sottyng ýkimimen tartyp alu siyaqty jayttardy BAQ betterinde talqylap jatady. Oghan degen kópshilik búqaranyng kózqarasynda «solay bolugha tiyis» degen oidaghy pikirdi bildirui bayqalady. Zang búzushylyq әreketter qarjylyq jymqyru nemese salyqtan jaltaru siyaqty bolsa jón. Al biraqta, zang búzushylyq biznesmenning jeke basyna ghana qatysty bolyp, onyng jasap jýrgen biznesine qatysy joqtyghyn at tóbelindey zangerler qoghamgha týsindirip baghyp jatady.Sol sanadaghy sarqynshaqtar men ýreyler bizding kýndelikti ómirimizde әser etip jatqanyn keyde bayqaymyz, keyde beysanalyq dengeyinde sol әreketterdi jasaymyz. «Kósh jýre týzeledi» degendey qoghamda birte-birte jaqsy jaghynan ózgere týsetine senimdimiz. Bir aita ketetin jaghday, on altynshy jyly qazaq «әskerge bala bermeymiz» dep últ-azattyq eruler jasaghan halyq, qyryq birde ózderi súranyp soghysqa attandy. Sonshama qalyng qyrghyndy jasaghan rejimdi qorghau ýshin jan berip, qan tókti. Últymyzdyng bar ruhy men kýshi ketkendikten ol basqa qalypqa týsken edi. Múnyng barlyghy jiyrma segizdegi kәmpeskeden bastaldy. Aynalasy jiyrma jylda osynsha nәubetten keyin bir últtyng bolmysy men tanymy basqa formagha auysyp kete bardy.

Biz aityp otyrghan mәselege qatysty Senat tóraghasy Qasysjomart Toqaevta mazmúndas oidy aitypty.

«Eger qúqyq búzushylyq (sonyng ishinde qylmystyq is) kәsipkerlik qyzmetke qatysty bolmasa, onda jekemenshikke qol súghylmauy tiyis. Qylmysker jasaghan naqty qylmysy ýshin ghana jauap berui qajet. Onyng iyeligindegi menshik, atap aitqanda, onyng biznesi men mýlki bóten adamdardyng arasynda bóliske salynbauy kerek. Biz qúqyqtyq memlekette ómir sýrip jatyrmyz. Sondyqtan búl mәselede eshqanday ekiúshtylyqqa jol bermeu qajet (Serik Qarajan .Toqaev aiyptalushynyng iske qatysy joq biznesi men mýlkin bóliske salmaugha shaqyrdy. //Inform.kz)», - dedi Senat Tóraghasy Qasym-Jomart Toqaev.

Kәmpeske kezinde jasyrylghan altyn men dýniye-mýlikter turaly aityp qaldyq. Sondyqtan shetin shygharylghan sóz bolghandyqtan da ony aityp ótsek. Qazaqtyng keybir baylary kәmpeske bolady eken dep bir jyl búryn tyghyp tastaghandary bolypty. Al qalghandary sol kәmpeske kezinde jasyryp ýlgergen. Biri shetel asyp bara jatyp jolda jasyryp kete bardy. Kәmpeskelengen baylardyng birazy jer audarylsa, keybiri atu jazasyn kesilgenderi de boldy. Olardyng qarsylasyp baqqandaryna qatang jazalar qoldanylghan eken. Qughyngha úshyraghandargha bolisheviktik chekistter «aqtyq sózindi ait shynyndy aityp, jasyrghan dýniyendi aitsang basyna amandyq beremiz» dep jasyrghan jerlerin hatqa týsirip alyp, ózderin atyp tastap otyrghan kezderi de bolypty. Almaty manyndaghy «kәpirsay» degen jeri sol kezdegi zúlmattyng atymen atalady eken. Onday jerler elimizding әr týpkirinde kóptep kezdesedi.

Otyz jetide atylghan azamattardyng balalaryn, úrpaqtaryn Kenes ókimeti olardy mektepte oquyna tiym saldy. Qoghamnan shektetip «halyq jauynyng balasy», «halyq jauynyng әieli» dep aidar taghyp úrandatyp, ómirlerin beybit uaqytta da qor qyludy  kózdedi. Dәl sol siyaqty әkeleri bay bolghandardyng balalarynda «bay balasy», «kedeydi qanaushynyng balasy» dep qarapayym orta mektepterding esigine jolatpay oqytpay ústaghan. Sol «halyq jauynyng balasy», «bay balasy» degendering mektepten sauatyn ashyp JOO týserde, qyzmette kóterilerde ýnemi kedergilerge jolyghyp otyrdy. Kompartiyagha mýshe bolu esigi olar ýshin jabyq edi.  Búnyng mәni mynada. Rasynda atalghan úrpaqtar arghy atalarynan bastap Qazaq elining qúty bolghan әuletterding teginen taraghan. Olar erteng biylikke qol jetkizetin bolsa kommunistik kózqarasqa qandary da, jandary qas ekendikterin eskergen kompartiyalyq basshylyghy osy isti jasaghan bolatyn. Mәselen, AQSh-ta alpysynshy jyldary qara nәsildiler ózderining qúqyqtaryn aityp ýlken sherulerge shyqty. Sonda olar eki ghasyr boyy ýnsiz kelip, nege alpysynshy jyldary múnday qadamgha baruyn zertteushilerdi qyzyqtyrdy. Onyng mәnisi mynada eken. Alpysynshy jyldary qara nәsildiler amerika ekonomikasynyng negizgi sektorlarynda ózderining basymdyqtaryn tanytyp jatqandyqtan, óz qúqyqtaryn talap etetin kýshti iyelenedi. Sol siyaqty jiyrmasynshy, otyzynshy jyldardy naqaq ketken arystardyng qúnyn qúndamasyn dep kenestik biylik mәselening aldyn alghan. Odan qaldy olardyng kóbi qazaqtyng qarakókting túqymy degen tekti әuletterdi úrpaghy bolghandyqtan da osylay qoghamnan tysqary ústap túru sayasatyn jasady. Batyrlar jyrynda kezdesetin tektilerdi zyndangha jatqyzyp, últandar el biylegen kezderi turaly aitylyp, anyzy aralas sujetter kózimizge elestegen bolsa, al ony kenestik biylik praktikalyq túrghydan iske asyryp, kórsete bildi. Sodan qalghan әseri bolar asyra silteu, sholaq belsendilik, mәselening bayybyna barmaudy ómirimizding bir bólshegine qogham bolyp sinirip aldyq. Últandar el biylegende bolatyn osyghan úqsas bayan etu Alpamys jyrynda da kezdesedi.

Kәmpeskening tarihyn jan-jaqty qaraudy negizi qajet etedi. Búl oqigha tarih ghylymy túrghysynan ghana emes, zantanu, psihologiya, ekonomika, әleumettanu ghylymdary zertteu әdistemesi, odan qaldy bolmys túrghysynan da qarastyryluy tiyis. Sonda osynau bolghan nәubәtting mәni tolyq ashqan bolar edik. Endi qazaq baylarynyng ómir derekterine jekelep toqtalyp ótsek. Olardyng ómir bayanyna qatysty derekterdi osy taqyrypty qalam siltep, oy terbegen zertteushilerding izdenisterin paydalana otyryp qarastyrdyq. Keybir baylardyng ómir jolyna qatysty úrpaqtardyng auyzyna jazyp aldyq. Jiyrmagha juyq qazaq bayyna qatysty derekter qamtyldy. Álide bolsa aldaghy uaqytta ózining ónegeli ómirimen úrpaqqa ýlgi bererlik baylardy qamtityn bolamyz.

Jylda mamyrdyng 31-júldyzynda jazyqsyz japa shekkenderi eske alamyz. Osy tústa 28-jyly jazyqsyz kәmpeskege úshyraghan qazaq baylaryn da eskeretin uaqyt jetken sekildi.

Ruslan Ahmaghanbetov 

Abai.kz