حالىقتى كەدەيلىكتەن قۇتقارۋدىڭ جولىن قاراستىرعان كەڭەستىك وكىمەت زامانىندا مىناداي ءىس جاسادى. ول «بايلاردىڭ مالىن تارتىپ الىپ، كەدەيگە بەرگەن بولىپ ەلدىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ءبىر كوتەرىپ تاستايمىز» دەپ ىسكە كىرىسىپ، تاركىلەدى. ادامنىڭ اقىلىنا سىيمايتىن وسىنداي ءاتۇستى ۇسىنىس نەگىزىندە تاركىلەۋ مەن جەر اۋدارۋ ەكى جىل بۇرىن كوتەرىلگەن ەدى. ول كەزدە بۇل قادامعا بارۋ ءۇشىن الدىن الا جوسپارلاۋ تۇرلەرى مەن ۇيىمداستىرۋلاردى جۇرگىزۋگە باسا نازار اۋداردى. ءتىپتى وسى يدەيانى كوتەرگەندەردە ءوزىمىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتارى ەدى. قازاق كوممۋنيستتەرىنە كەزىندە زامانداستارىنىڭ بەرگەن باعاسى «ۋىزىنا جارىماعاندار» دەگەنى ايتسا ايتقانداي ەكەن. دۇنيەنىڭ بارى مەن جوعىنىڭ پارقىنا بارا بەرمەگەندەر قالىڭ جۇرتىنىڭ قۇتىن قاشىراتىن ءىستى قولعا الدى.

حح-عاسىردىڭ 20-30 جىلدارى ارالىعىندا بولعان الماعايىپ كۇننىڭ باسى كامپەسكەدەن باستالدى. كامپەسكەنىڭ الدىندا قازاق ەلىنىڭ مال سانى شامامەن قىرىق ميلليوننان اسقان بولاتىن. ال اشتىقتان كەيىن نە بارى ءتورت ميلليوننان اسار-اسپاس مال باسى قالدى.

قازاق بايلارىن تاركىلەۋ تۋرالى دەكرەت 1928 جىلدىڭ 27 تامىزىندا قابىلداندى. دەكرەت بويىنشا تاركىلەۋ ناۋقانى 20 قىركۇيەكتە باستالىپ، 1 قاراشادا اياقتالۋعا ءتيىس بولدى. بۇل زاڭ سول جىلدىڭ قىركۇيەك جانە قاراشا ايلارىندا زورلىق-زومبىلىقپەن جۇزەگە اسىرىلدى. سونىمەن ءىرى بايلارعا كوشپەلى اۋدانداردا ءىرى قاراعا شاققاندا 400 باستان جوعارى مالى بار، جارتىلاي كوشپەلى اۋدانداردا 300 باستان جوعارى مالى بار قوجالىقتار جاتقىزىلدى. وتىرىقشى اۋدانداردا مۇنداي مەجە 150 باستان جوعارى قاراي بولدى. الايدا اۋقاتتى شارۋالاردىڭ كوپشىلىگىندە مۇنداي كولەمدە مال باسىنىڭ بولماۋىنا بايلانىستى، بىرنەشە تۋىستاس قوجالىقتار ءبىر شارۋاشىلىق رەتىندە كۇشپەن بىرىكتىرىلىپ، تاركىلەندى. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ رەسمي دەرەگى بويىنشا، وسى ناۋقان بارىسىندا 696 شارۋاشىلىق تاركىلەنگەن. شىن مانىندە، كامپەسكەلەنگەن شارۋاشىلىقتار ساندارى مىڭنان اسىپ كەتتى (ورازوۆ. ر.ە. جەتىسۋ: قازاق بايلارىن تاركىلەۋدىڭ بارىسى مەن سالدارى//وتان تاريحى = وتەچەستۆەننايا يستوريا).

الدىمەن وزگەنىڭ دۇنيە مۇلكىن زاڭ شىعارىپ ونى تاركىلەۋ قانشالىقتى دۇرىس؟! جىلدار بويى ماڭداي تەرىمەن تاپقان داۋلەتىن تارتىپ الىپ ونى باسقالارعا بەرەمىز دەۋ ار تۇرعىسىنان بولسىن، زاڭ جاعىنان بولسىن قىلمىس بولىپ سانالادى. ياعني، كەڭەس وكىمەتى قىلمىسكەرلەردىڭ قۇرعان مەملەكەتى بولدى. سول جاساعان قىلمىستى جۋىپ-شايۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى جاساعان ىستەرىن ەرلىككە باعالاۋ ەدى. جارلى جانعا قازاق قوعامىندا بايلارى مال تابۋىنا تيىم سالماعان ەدى.  ءتىپتى ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءداستۇرلى قوعامىندا باي-كەدەي بولىپ ءبولىنىپ، ارقايسىسى جەكە اۋىل بولىپ وتىرۋ ءۇردىسى دە كەزدەسە قويمايتىن. جاتاقتاردىڭ پايدا بولۋىنا الدىمەن پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ اسەرلەرى بولسا، الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ تىم تومەندەۋىنەن ازدى-كوپتى باتىراقتار پايدا بولدى. باتىراقتار دەگەنىمىز – الەۋمەتتىڭ جاعدايى تىم ناشار ادامداردى ايتقان. باسىندا باسپاناسىنىڭ جوقتىعىنان بولەك ءوزىن كۇنى ءوزى كورۋگە دارمەننىڭ از جاندار ەدى. قازاق ەلىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان كاسىبى مال شارۋاشىلىعى بولسا، وندا ول ءۇشىن كەڭ جايىلىم قاجەت بولدى. جايىلىمدار وتارلىق ەلدىڭ وزبىرلىعىنىڭ سالدارىنان تارىلا باستاۋى قوعامدا جاتاق، بايعۇس، باتىراق سياقتى الەۋمەتتىك تومەن توپتاردىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلدى.

مۇنداي الەۋمەتتىك توپتاردىڭ پايدا بولۋىنا قاتىستى كەڭەس وكىمەتىنىڭ سول زامانداعى ماماندارى ونىڭ بايىبىنا بارىپ، تانىپ بىلمەستەن بايلاردان كوردى. بۇلاي بايلاردان كورۋىنە باستى سەبەبى وزدەرى ۇلگى ەتكەن ك.ماركس پەن لەنيندەردىڭ ەڭبەگىندەگى ايتىلعان وي مەن كەلتىرىلگەن مىسالداردىڭ بارلىعىنىڭ سول قالپىندا ءتۇسىندى، سونى ءبىزدىڭ ەلدە ىسكە اسىردى. ەۋروپا ەلدەرىندە جۇمىسشى بۋىننىڭ مۇددەسىنىڭ تاپتالۋىنا كاپيتاليستەردىڭ ماسەلەگە ءمان بەرمەۋى ك.ماركس سياقتى ادامداردىڭ نارازىلىق ارەكەتتەرى مەن تۇجىرىمدارىنىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلدى.سوتسياليزم شىن مانىندە عىلىم بولىپ سانالمايدى. ول بار بولعانى سول كەزدەگى قالىپتاسقان كوڭىل كۇيدەن تۋىنداعان ارەكەت قانا. ال ونىڭ ەڭبەكتەرىندە ايتىلعان ويلاردى ءبىزدىڭ ەلدەگى زامانىندا وتكەن شولاق بەلسەندىلەر ءومىر ولشەمى رەتىندە الدى. ەۋروپاداعى جۇمىسشى تابىنىڭ جالدانىپ جۇمىس جاساپ، قويماي ونىڭ ەڭبەگى مەن قۇقىنىڭ تاپتالۋى ءبىزدىڭ قوعاممەن جاناساتىن تۇستارىن ىزدەپ باقتى. «جوقتى بارداي قىلىپ، باردى قۇداي ۇرعانداي قىلىپ» ايتۋ ورىن الدى.

ەۋروپالىق كاپيتاليستەردىڭ وزبىر بەينەسىن قازاق بايلارىنىڭ بولمىسىن سولاي قىلىپ كورۋ پايدا بولدى. مىنە، سودان كەلىپ الىس ەلدە ءومىر سۇرگەن عالىمنىڭ تۇجىرىمدارىن بىزدە ىسكە اسىرۋ ءۇشىن باي مەن كەدەيدى بىردەي قىلۋ دەگەن ۇراندا قوسارلاسا ءجۇردى. باستاپقىدا ىرىلەگەن بايلاردى تاركەلەپ، وزدەرىن جەر اۋدارىپ جىبەرسە، ارتىنشا ورتا داۋلەتتى ادامداردىڭ مال تاركىلەپ، وزدەرىن الدىڭعى كەتكەن بايلاردىڭ ارتىننان جەر اۋدارتىپ جىبەرە سالدى. سول كەزدەگى دەرەكتەر بويىنشا بەس ءجۇز بەن جەتى ءجۇز اراسىندا قازاق بايلارى تاركىلەۋگە ۇشىراپ، وزدەرىن ەلدەن الىستاتىلدى.

ءوزىنىڭ كەدەيلىگىن بايلاردان كورەتىن پسيحولوگيالىق سانا ول ءبىزدىڭ ەلدە عانا ەمەس جالپى باتىس ەلدەرىنىڭ تۇرعىندارىندا بولسىن، دامۋشى ەلدەردە بولسىن بار قۇبىلىس. امەريكالىق عالىمدار وسىعان قاتىستى مىناداي ءبىر پسيحولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ەكەن. سونداي الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن ادامدارعا ءبىر ميلليون اقش دوللارىنان بەرەدى. كەلەسى جىلى جاناعى الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن ادامدار سول بۇرىنعى قالپىمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعى انىقتالعان. بۇدان كەلىپ شىعارعان قورىتىندى ادامدارىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ تومەندەپ كەتۋى كوپ جاعدايدا وزىنەن بولادى دەپ تۇيىندەيدى.

سول سياقتى كەڭەس وداعى تاراعان تۇستا ءبىزدىڭ ەلدە اۋىلشارۋاشىلىعىنا قاتىستى اتى شۋلى رەفورما جۇرگىزىلىپ كولحوز بەن سوۆحوزداعى بار مالدى از ۋاقىتتا جەكەشەلەندىرىلدى. سوندا سول كولحوز مەن سوۆحوزدا جيىرما جىل قويشى بولعان ۇلەسى تاراتىلدى. ءتىپتى، سولاردىڭ ءبىرازى ءبىر  ايعا جەتكىزبەي مىڭ باس مالدان ايىرىلىپ قالعان وقيعالار كەزدەسكەن. ايىرىلعاندا الدە بىرەۋلەر كەلىپ تارتىپ الماعان، ماقساتسىز جۇمساپ بار مالدان ايىرىلىپتى. مالدى بەرمەس بۇرىن وعان الدىمەن شارۋاشىلىقتى باسقارۋ تۋرالى ءىلىم بەرىلۋ كەرەك ەدى. مالشى بولىپ ءومىر بويى جۇرگەندەر بار بولعانى مالدى باعۋدى بىلەتىندەر. ال ونى باسقارۋ شارۋانى دوڭگەلەتىپ الىپ كەتۋ دەگەن ول باسقا اڭگىمە.

ەندى كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن كىشى قازان تونكەرىسى دەگەن يدەيانى العا تارتىپ بار مالدى تاركىلەپ كەدەيلەرگە بەرگەن بولدى. قالعان بولىگىن اسكەردىڭ قاجەتتىلىگى مەن رەسەيدىڭ ورتالىق قالالارىن اشىقتىرىپ الماۋ ءۇشىن سول جاققا ەت قىلىپ ۆاگوندارعا ارتىپ جىبەرىپ جاتتى. وسىلاي قازاق ەلىن اشتىققا دەگەن العاشقى قادام جاسالدى. ولار سونىمەن بىرگە اشتىققا دەگەن قادامدى ءساتتى جاساي ءبىلدى. ارادا ەكى جىل وتكەندە قالىڭ حالىق جۇت كەلگەندە قوراداعى قوي قالاي قىرىسا، ەلدە سولاي قىرىلىپ قالدى.

كەڭەستىك ادەبيەتتەردى وقىساق قازاق بايلارىنىڭ وزبىر بەينەسى قالىپتاسىپ ءسىڭىپ قالعان. راسىندا سولاي بولدى ما؟ كەرەك دەسەڭىز كامپەسكە مەن ۇجىمداستىرۋعا قاتىستى ەلىمىزدىڭ ءار ايماعىندا ءتۇرلى كوتەرىلىستەر بولدى. سول كوتەرىلىستەرگە باي بار، كەدەيى بار رۋلى ەل بولىپ قاتىسقانىنا ءمان بەرەر بولساق. قازاق قوعامىندا باي مەن كەدەي بولىپ بولىنەتىن تۇسىنىكتەر قىلاڭ بەرە بەرمەگەن. قازاق بايلارى كامپەسكەگە ۇشىراپ، جەر اۋدارىلار كەزىندە اۋىلداس اعايىندارى اراشا تۇسكەن ساتتەر از كەزدەسپەگەن. ءبىز وسى جاعىنا ءمان بەرىپ بىرنەشە مىسالدى كەلتىرسەك.

«سوزاق وقيعاسىن» باسىنان اياعىنا دەيىن كوزىمەن كورگەن زيالى ازامات اشىربەك تاستىباەۆ بىلاي دەيدى: «مەن تالاي بايلاردىڭ كامپەسكەلەگەنىن كوزبەن كوردىم سونىڭ ىشىندە ەرەكشە ەستە قالعانى جيەمبەت اباق باتىردىڭ ۇلى دايىربەكتى كامپىسكەلەۋ ەدى. دايىربەكتىڭ اكەسى اباق تەرىسكەي وڭىرىنە بەلگىلى باتىر بولعان ادام. كورنەكتى اقىن اسقار توعماعانبەتوۆ:

اقسۇمبە، اباق باتىر سوزاقتاعى،

كەم ەدى قاي باتىردان قازاقتاعى - دەپ جىرعا وسى اباق باتىردى قوسقان ەدى. دايىربەك كامپەسكەگە ۇشىراعان جىلقىلارىنا قاراپ تۇرىپ: «بىرەۋدەن ولجالانعان مال ەمەس ەدى، اتادان بالاعا ميراس بولعان ادال مالىم ەدى، ەندى ءوزىمدى جىلان بولىپ شاققالى تۇر. بۇل دا ءبىر ناۋبەت شىعار»، - دەپ، اتىنا ءمىنىپ ءوزىن تۇتقىنداۋعا كەلگەن بەلسەندىلەردىڭ الدىنا ءتۇسىپ جۇرە بەرەدى. دايىربەكتىڭ جىلقىسىنىڭ كوپشىلىگى جورعا ەكەن. وسى جىلقىلاردىڭ ءبىر بولىگى سولداتتارعا ءمىنىس كولىگى رەتىندە بەرىلىپ، ءبىر بولىگى كەدەيلەرگە ءبولىنىپ، تاراتىلادى.

بايلاردىڭ مالىن كامپەسكەلەۋمەن بىرگە شولاق بەلسەندىلەر ولاردىڭ ءۇي-مۇلكىن، ءتىپتى كيىم-كەشەكتەرىن، ازىق-اۋقاتتارىن تارتىپ الادى. ولاردىڭ سوڭىندا قالعان بالا-شاعاسىنىڭ تاعدىرى بەلسەندىلەردى ءتىپتى ويلاندىرمايدى. دايىربەكپەن قاتار جاڭا تاما جاتاتىن شاعىردىڭ ءالىسى كامپەسكەلەندى دەيدى، شۋ بويىنداعى جۋانتوبە كەڭشارىنىڭ تۇرعىنى مولداعالي قورقاربايۇلى: شاعىردىڭ ءالىسى مەنىڭ ناعاشىم ەدى. الەكەڭنىڭ اتى بايلىعىمەن قاتار ساقىلىعىمەن ەلگە تانىمال بولعان ادام. بىردە تامانىڭ اتاقتى بولىسى وندىبايدىڭ سەرىكتەرى ءسىز كىمنەن قورقاسىز دەگەندە ول: «شاعىردىڭ الىسىنەن قورقامىن. ول – ءارى باي، ءارى داستارحاندى، ساقى» دەگەن ەكەن. الەكەڭ اۋىل ادامدارىنا ساۋىن، سويىس بەرىپ، قيىن-قىستاۋ كەزدە كومەك بەرىپ وتىرادى ەكەن.

شاعىردىڭ ءالىسىن بەلسەندىلەر كامپىسكەلەپ، ءوزىن ايداپ اكەتكەلى جاتقاندا كورشى اۋىلداردىڭ كەدەيلەرى جينالىپ كەلىپ: «ءبىز الەكەڭدى ايداپ كەتۋگە جول بەرمەيمىز، ول ءبىزدىڭ – قونعاندا جايلاۋىمىز، كوشكەندە تۇيەمىز، شارشاعاندا اتىمىز، اشىققاندا اسىمىز، شولدەگەندە سۋسىنىمىز ەدى!»، - دەپ بوساتۋىن وتىنەدى. بىراق بەلسەندىلەر اۋىل ادامدارىنىڭ ءوتىنىشىن تىڭدامايدى. شاعىردىڭ ءالىسى وسى كەتكەننەن ەلگە ورالمايدى ( ءتابىرىزۇلى س. سوزاق ءوڭىرى. -الماتى، 2007. -432 بەت.).

بەردىباي قامالارىنىڭ الدىندا حالىقتى جيناپ ۇلكەن اس بەرەدى. استىڭ سوڭىندا: «تاياۋ كۇندەرى قاماۋعا الاتىن شىعار، ەلگە ورالار-ورالماسىمىز بەلگىسىز. مەندە قارىزدارىڭ بولسا سۇراڭىزدار. رەنجىتكەن جەرىم بولسا كەشىرۋلەرىڭىزدى وتىنەمىن» دەيدى. بەردىبايدىڭ بۇل سوزىنە جينالعان حالىق قاتتى قامىعادى. بىراق قولدان كەلەر قايران جوق ء(تابىرىزۇلى س. سوزاق ءوڭىرى. -الماتى، 2007. -432 بەت.).

ادالدان جيعان مالدى الىپ، وزدەرىڭ جەر اۋدارىپ، باستان داۋرەن ءوتىپ، زامان تەرىسىنەن توڭكەرىلگەنىنە كاۋ بولعان داۋلەتتى كىسىلەر قوعامدا ورناعان جۇيەگە جانە اعايىنعا كۇيىنىپ مىنا ولەڭ-شۋماقتارىندا تەبىرەنە تولعانىپتى:

قۇم جينالىپ تاس بولىپ،

تالقان بولعان شاعىمىز.

قۇل جينالىپ باس بولىپ،

يەسىز قالدى تاعىمىز.

باي، باي، باي، بالشەبەك،

كامپەسكەلەپ، پارشەلەپ،

باستان تايدى باعىمىز!

ازعانىمىز ەمەس پە،

قويشىدان سىندى ساعىمىز.

اعايىن، سەنەن راقىم جوق،

تالاۋعا ءتۇستى مالىمىز.

ارۋاق سەنەن جاقىن جوق،

وسىلاي بولدى ءحالىمىز.

كامپەسكەنىڭ بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى باي مەن كەدەيدى بىردەي قىلۋ دەگەن ۇراندا جاتتى. كەڭەس وكىمەتى بارلىعى بىردەي بولسىن دەگەن ۇستانىمداردى ۇستاندى. ونى دالەل دەگەن بولىپ ءارتۇرلى ىستەر جاساسادى دا، تۇپتەپ كەلگەندە ونىڭ مۇمكىن ەمەستىگى بەلگىلى سول مەملەكەتتىڭ ىدىراپ تاراۋىمەن اياقتالدى. قوعامدا ادامداردىڭ ءبىر-بىرىمەن تەڭ بولاتىن جاقتارىن قاراستىراتىن بولساق. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىز بويىنشا ول قۇقىعى تۇرعىسىنان تەڭ بولادى. زاڭ الدىندا بارلىعى تەڭ دەگەن وسىدان شىعادى. ار تۇرعىسىنان دا تەڭ بولادى. سول زاماندا باتىس قوعامىندا كاپيتاليست ماگناتتاردىڭ جۇمىسشىعا دەگەن وكتەمدىگى راسىندا جۇمىسشىنىڭ ەڭبەك قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا الىپ كەلدى. ال ءبىزدىڭ قوعامدا راسىن ايتقاندا بارلىعىدا باسقاشا ەدى. ءبىزدىڭ ەلدىڭ بايلارى جوعارعى قاۋىمبىز دەپ وزگەلەردەن الا بوتەن بولىپ اعايىننان بەزىنگەن جوق. قازاق بايلارىنىڭ جالشىلارى، ياعني جۇمىسشىلارى رۋلاس تۋىستارى مەن اۋىلداس اعايىنداردان تۇردى. بارلىعى قاۋىم بولىپ سولاي ءومىر ءسۇرىپ جاتقان. باتىستا سولاي بولسا مۇندا دا ءدال سونداي اينا قاتەسىز سول ءۇردىس بار دەپ تاركىلەۋ باستالىپ كەتتى. «جالشىعا ازعانتاي جالاقى بەردى» دەپ ايىپ تاققان كوممۋنيستتەر شىنداپ كەلگەندە كولحوز جۇمىسىنا حالىقتى تەگىن جۇمىس جاساتىپ قويدى. ونى ءتۇرلى ءىس شارا مەن پارتيالىق باستاما دەپ ءونىن تەرىس اينالدىرىپ كورسەتكەن بولدى. ونى ەل ءۇشىن قىزمەت دەپ بۇركەمەلەپ كورسەتتى. ادامداردىڭ بارلىعى ءبىلىم جاعىنان ءبىر-بىرىمەن تەڭ بولمايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ءبىرى ءبىلىمدى، ءبىرى نادان بولادى. ول عاسىرلاردان كەلە جاتقان تابيعي ۇدەرىس. سول سياقتى ادامنىڭ داۋلەتتى بولۋىدا سونداي تەپە-تەڭ بولا بەرمەيتىن تابيعي جاعداي. ءبىزدىڭ ءداستۇرلى قوعامدىق قاتىناستارىمىز ەجەلدەن ەركىندىكتى جاقتاعان قوعام. سوندىقتاندا كاستالىق جۇيە دەگەن بولعان ەمەس. جاسىنان بىلىمگە ۇمتىلسا ءبىلىمدى بولادى. كىم تاۋەكەل ەتىپ ءىس قىلسا ونىڭ بايۋىنا دەگەن مۇمكىندىگى بار. دەمەك قاجىرلى ەڭبەك ەتكەندە كوزدەگەن ماقساتىن باعىندىرادى. قازاق بايلارىندا جەتى اتاسىنان كەلە جاتقان بايلار كوپ كەزدەسكەن. ونىڭ سىرىنا ۇڭىلەر بولساق. ارگى اتالارى كەلەر ۇرپاقتىڭ قامىن ويلاپ، ءوزىنىڭ قولىنداعى داۋلەتتى ۇرپاعىنىڭ يگىلىگىنە اينالۋ ءۇشىن ۇرپاق تاربيەسىندە اسا ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋىنىڭ ناتيجەسىندە. بۇل جاعىنان كىنالاۋعا تاعى كەلمەيدى.

كامپەسكەنىڭ سالدىرى اشتىققا دەگەن دايىندىقتىڭ باسى دەپ وتتىك. ودان بولەك قازاق قوعامى بۇگىنگىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا ەل ەكونوميكاسىنىڭ العا الىپ جۇرگىزۋشى توپ مەنەدجەرلەر مەن بيزنەسمەندەرىنەن ايىرىلىپ قالدى. ەگەردە قاندايدا ءبىر ەلدىڭ جەتەكشى مىڭعا جۋىق كومپانيا باسشىلارىن ءبىر كۇندە تۇتقىنداپ، ونىڭ ديرەكتورلارىن تۇرمەگە جاۋىپ، ال كومپانيالارىن تاركىلەپ ەلگە تاراتىپ جىبەرسە دەلىك. وندا اتالعان ەلدىڭ ەكونوميكاسى ءبىر كۇندە ارتقا كەتىپ، تەرەڭ ەكونوميكالىق داعدارىسقا ۇشىرار ەدى. ال ءبىزدىڭ ەلدە ونداي جاعداي وتكەن تاريحىمىزدا بولدى. قوعامىزدا جيىرما سەگىزىنشى جىلى بولعان كامپەسكەنى «زاڭدى قۇبىلىس، سولاي جاسالۋى كەرەك ەدى» دەپ ءتۇسىنۋ ءالى دە بولسا ساقتالىپ قالعان. بۇدان تۇسىنەرمىز سانامىزدا كوممۋنيستتىك ويلار كەتە قويماعاندىعىن بىلدىرەدى.

كامپەسكە بولعان كەزدە قازاق بايلارىنىڭ ءبىر بولىگى قىتاي، ورتا ازيا، يران جانە اۋعانستانعا اۋا كوشتى. ولاردىڭ وسىلاي كوشۋىن بىزدە كەڭەستىك سىڭىرگەن سانادان قالعان سارقىنشاق بولار «قاشقىن» دەگەن ويدىڭ جەتەگىنەن  شىعا الماي ءجۇرمىز. «قاشقىن» دەگەن ءسوزدى جەتپىس جىلعى يدەولوگيالىق ساياساتتان قالىپتاسقان سانا. راسىندا قازاقتىڭ ءوزىنىڭ سول كەزدەگى ۇستانىمدارىمەن قاراپ كوردىك پە؟! بايلار شەتەلگە اسىپ كوشكەندە باي بولماسا دا اعايىن تۋىستارى بىرگە كوشكەندەر دە بولعان. كوشىپ كەتۋىنە كومەكتەسكەن اۋىلداستارى دا كەزدەسكەن. كىم ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنەن كوشىپ تاستاپ كەتكىسى كەلەدى؟! امالسىزدىڭ كۇيىن كەشىپ كوشە جونەلدى. شەكارا اسقان كەزدە وڭايعا سوعا قويعان جوق. شەتەل اسىپ كوشپەسە دە ءبارى ءبىر كورەتىن كۇنى «يت جەككەنگە» ايدالىپ، قۋعىن سۇرگىننەن قۇتىلمايتىن بولعاندىقتان باس ساۋعالاپ كوشە جونەلدى.

قازاق بايلارىنىڭ سول كەزدەگى التىندارىن كومىپ كەتۋىنە بايلانىستى قازاق ەلىنىڭ قاي تۇپكىرىنە بارساڭىز دا «كومىلگەن التىننىڭ» اڭىزى مەن اقيقاتى ارالاس اڭگىمەلەر ايتىلادى. تاقىرىپ اياسىندا زەرتتەۋلەردەن بايقاعانىمىز قازاق بايلارى شەتەل اسىپ كەتكەندە «مىنا ورناعان ۇكىمەت الىسقا بارماس، قايتىپ كەلىپ يگىلىگىمىز جاراتامىز» دەپ ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىممەن كەتكەن. سىبىرگە جەر اۋدارىلعاندارىنا كەلەر بولساق، ولاردا ءوزىم بولماسام ۇرپاعىم ءبىر كادەسىنە جاراتار دەپ التىن ەلگە قالدىرىپ كەتكەن. بۇگىندە جايما شۋاق بەيبىت ۋاقىتتا قازاق ەلىنىڭ كەي داۋلەتتى ازاماتتارى قارجىسىنىڭ كوپ بولىگىن شەتەل بانكتەرىندە ۇستاپ، وعان قاتىستى ءتۇرلى سوزدەر ايتىلىپ ءجۇر. وتكەن بايلارىمىز التىنىن ەلگە قالدىرىپ بولاشاعىن ءوزىنىڭ تۋعان ەلىمەن بايلانىستىرعان. ال بۇگىندە شەتەلدەن ءۇي الىپ، بار قارجىنى سوندا ساقتاۋى بولاشاعىن سول جاقپەن بايلانىستىرۋ دەپ ايتۋعا بولادى. بىراق شەتەلدە قارجى ۇستاعان ىسكەردى دە كىنالاۋعا تاعى كەلمەيدى. تاريحتاعى بولعان وقيعالار تاريح بەتىندە بارلىق جاعدايدا تۇسە بەرمەسە دە. ونىڭ اسەرى حالىقتىڭ ساناسىندا، پسيحولوگياسىنا، ءتىپتى سوزدىك قولدانىسى مەن وتباسىنداعى تاربيەنىڭ وزگەرۋىنە الىپ كەلەدى. وتىزىنشى جىلى اشتىقتان كەيىن «التىن، كۇمىس تاس ەكەن، ارپا بيداي اس ەكەن» دەگەن ءسوز قازاقتىڭ تۇسىنىگىندە پايدا بولىپ سول ۋاقىتتىڭ بەينەسىن بەرەدى. ال وتىز جەتىدەگى وقىعان، قولعا قالام الىپ: «ەلىم» دەگەن ەرلەردىڭ جاپپاي اتىلۋىنان كىتاپقا ءتۇسىپ حاتتالماعان ءسوز بولسا دا قازاق وتباسىنداعى تاربيەگە ايتىلاتىن «ۇندەمە، پالەسىنەن اۋلاق» دەگەن پايىم پايدا بولدى. ەل ءۇشىن سويلەگەن ازاماتتاردىڭ اتىلۋىنان بولعان ەدى. بۇگىندە جۋرناليستەر اسىرەسە قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى كوشەدە ساۋالناما الۋ ءۇشىن كامەرانى، ميكروفوندى جاقىنداتسا، كەيبىرىنىڭ قاشا جونەلەتىن ايتىپ شاعىمدانىپ جاتادى. بۇلدا سول وتىز جەتىدەن قالعان ساناداعى ۇرەيدەن بولسا كەرەك. كامپەسكەنىڭ سانا مەن بولمىسقا  كەلەر اسەرىنە توقتالساق. قاراپايىم اۋىلداعى شارۋانىڭ ءوزى مال ساناعى بولىپ جاتسا، بار مالىن ايتپاي جاسىرىپ، كەمىتىپ ايتادى (مۇمكىن قازىر ولاي ەمەس شىعار، ون جىل بۇرىن شاماسىندا سونداي جاعدايدىڭ كۋاسى بولعانبىز). ساناقشىعا دا «ازايتىپ جاز» دەپ ءوتىنىش ايتادى. ونى تالاي رەت كوزىمىز كوردى. كامپەسكەنىڭ اسەرى ءبىر بولسا، كەشەگى كەڭەس قوعامىندا «بەس قويدان ارتىق بولماۋى» كەرەك دەگەن ساياساتتىڭ سالقىنىنان قالعان اسەر. «شەتەلدە قارجىسىنىڭ ۇستاعاننىڭ بارلىعى ارام جولمەن تاپقاننان كەيىن سولاي جاساۋدا» دەپ ايتا الماس ەدىك. بۇلدا كامپەسكەنىڭ اسەرىنەن بولسا كەرەك. كامپەسكەدەن قالعان ساناداعى، بولمىستاعى قالدىعى «بىرەۋدىڭ مال مۇلكىن جالپى ءتۇرلى سىلتاۋمەن تارتىپ الۋعا بولادى» دەگەن «زاڭداستىرۋدىڭ سانالىق» تۇسىنىگى قالىپتاسقان.  مۇمكىن، «جاۋدا دا ءبىر ءۇيىن بولسىن» دەگەن ناقىلدى داۋلەتتى كىسىلەر ەرەكشە ەسكەرە وتىرىپ، شەت جۇرتتا دا قارجى ساقتاعاندى ءجون كورگەن شىعار.ەسكەرتە كەتەيىك بۇل جەردە قوعامداعى ادىلەتسىزدىك پەن ادىلدىك نەمەسە اق پەن قاراسىنىڭ اجىراتۋدى ماقسات ەتىپ وتىرعان جوقپىز. قوعام بولعاندىقتان دا اق پەن قاراسى ارالاسىپ جۇرەتىنى زاڭدىلىق. ايتپاعىمىز بولمىس پەن ساناعا ەنگەن نارسەلەردىڭ باستاۋىن توقتالىپ ءوتۋدى ءجون كوردىك. بۇگىنگى كۇندە قىلمىستىق ارەكەتتەرگە بارعان بيزنەسمەندەردىڭ بار مۇلكىن سوتتىڭ ۇكىمىمەن تارتىپ الۋ سياقتى جايتتاردى باق بەتتەرىندە تالقىلاپ جاتادى. وعان دەگەن كوپشىلىك بۇقارانىڭ كوزقاراسىندا «سولاي بولۋعا ءتيىس» دەگەن ويداعى پىكىردى ءبىلدىرۋى بايقالادى. زاڭ بۇزۋشىلىق ارەكەتتەر قارجىلىق جىمقىرۋ نەمەسە سالىقتان جالتارۋ سياقتى بولسا ءجون. ال بىراقتا، زاڭ بۇزۋشىلىق بيزنەسمەننىڭ جەكە باسىنا عانا قاتىستى بولىپ، ونىڭ جاساپ جۇرگەن بيزنەسىنە قاتىسى جوقتىعىن ات توبەلىندەي زاڭگەرلەر قوعامعا ءتۇسىندىرىپ باعىپ جاتادى.سول ساناداعى سارقىنشاقتار مەن ۇرەيلەر ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە اسەر ەتىپ جاتقانىن كەيدە بايقايمىز، كەيدە بەيسانالىق دەڭگەيىندە سول ارەكەتتەردى جاسايمىز. «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەگەندەي قوعامدا بىرتە-بىرتە جاقسى جاعىنان وزگەرە تۇسەتىنە سەنىمدىمىز. ءبىر ايتا كەتەتىن جاعداي، ون التىنشى جىلى قازاق «اسكەرگە بالا بەرمەيمىز» دەپ ۇلت-ازاتتىق ەرۋلەر جاساعان حالىق، قىرىق بىردە وزدەرى سۇرانىپ سوعىسقا اتتاندى. سونشاما قالىڭ قىرعىندى جاساعان رەجيمدى قورعاۋ ءۇشىن جان بەرىپ، قان توكتى. ۇلتىمىزدىڭ بار رۋحى مەن كۇشى كەتكەندىكتەن ول باسقا قالىپقا تۇسكەن ەدى. مۇنىڭ بارلىعى جيىرما سەگىزدەگى كامپەسكەدەن باستالدى. اينالاسى جيىرما جىلدا وسىنشا ناۋبەتتەن كەيىن ءبىر ۇلتتىڭ بولمىسى مەن تانىمى باسقا فورماعا اۋىسىپ كەتە باردى.

ءبىز ايتىپ وتىرعان ماسەلەگە قاتىستى سەنات توراعاسى قاسىسجومارت توقاەۆتا مازمۇنداس ويدى ايتىپتى.

«ەگەر قۇقىق بۇزۋشىلىق (سونىڭ ىشىندە قىلمىستىق ءىس) كاسىپكەرلىك قىزمەتكە قاتىستى بولماسا، وندا جەكەمەنشىككە قول سۇعىلماۋى ءتيىس. قىلمىسكەر جاساعان ناقتى قىلمىسى ءۇشىن عانا جاۋاپ بەرۋى قاجەت. ونىڭ يەلىگىندەگى مەنشىك، اتاپ ايتقاندا، ونىڭ بيزنەسى مەن مۇلكى بوتەن ادامداردىڭ اراسىندا بولىسكە سالىنباۋى كەرەك. ءبىز قۇقىقتىق مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. سوندىقتان بۇل ماسەلەدە ەشقانداي ەكىۇشتىلىققا جول بەرمەۋ قاجەت (سەرىك قاراجان .توقاەۆ ايىپتالۋشىنىڭ ىسكە قاتىسى جوق بيزنەسى مەن مۇلكىن بولىسكە سالماۋعا شاقىردى. //Inform.kz)»، - دەدى سەنات توراعاسى قاسىم-جومارت توقاەۆ.

كامپەسكە كەزىندە جاسىرىلعان التىن مەن دۇنيە-مۇلىكتەر تۋرالى ايتىپ قالدىق. سوندىقتان شەتىن شىعارىلعان ءسوز بولعاندىقتان دا ونى ايتىپ وتسەك. قازاقتىڭ كەيبىر بايلارى كامپەسكە بولادى ەكەن دەپ ءبىر جىل بۇرىن تىعىپ تاستاعاندارى بولىپتى. ال قالعاندارى سول كامپەسكە كەزىندە جاسىرىپ ۇلگەرگەن. ءبىرى شەتەل اسىپ بارا جاتىپ جولدا جاسىرىپ كەتە باردى. كامپەسكەلەنگەن بايلاردىڭ ءبىرازى جەر اۋدارىلسا، كەيبىرى اتۋ جازاسىن كەسىلگەندەرى دە بولدى. ولاردىڭ قارسىلاسىپ باققاندارىنا قاتاڭ جازالار قولدانىلعان ەكەن. قۋعىنعا ۇشىراعاندارعا بولشەۆيكتىك چەكيستتەر «اقتىق ءسوزىڭدى ايت شىنىڭدى ايتىپ، جاسىرعان دۇنيەڭدى ايتساڭ باسىنا اماندىق بەرەمىز» دەپ جاسىرعان جەرلەرىن حاتقا ءتۇسىرىپ الىپ، وزدەرىن اتىپ تاستاپ وتىرعان كەزدەرى دە بولىپتى. الماتى ماڭىنداعى «كاپىرساي» دەگەن جەرى سول كەزدەگى زۇلماتتىڭ اتىمەن اتالادى ەكەن. ونداي جەرلەر ەلىمىزدىڭ ءار تۇپكىرىندە كوپتەپ كەزدەسەدى.

وتىز جەتىدە اتىلعان ازاماتتاردىڭ بالالارىن، ۇرپاقتارىن كەڭەس وكىمەتى ولاردى مەكتەپتە وقۋىنا تيىم سالدى. قوعامنان شەكتەتىپ «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى»، «حالىق جاۋىنىڭ ايەلى» دەپ ايدار تاعىپ ۇرانداتىپ، ومىرلەرىن بەيبىت ۋاقىتتا دا قور قىلۋدى  كوزدەدى. ءدال سول سياقتى اكەلەرى باي بولعانداردىڭ بالالارىندا «باي بالاسى»، «كەدەيدى قاناۋشىنىڭ بالاسى» دەپ قاراپايىم ورتا مەكتەپتەردىڭ ەسىگىنە جولاتپاي وقىتپاي ۇستاعان. سول «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى»، «باي بالاسى» دەگەندەرىڭ مەكتەپتەن ساۋاتىن اشىپ جوو تۇسەردە، قىزمەتتە كوتەرىلەردە ۇنەمى كەدەرگىلەرگە جولىعىپ وتىردى. كومپارتياعا مۇشە بولۋ ەسىگى ولار ءۇشىن جابىق ەدى.  بۇنىڭ ءمانى مىنادا. راسىندا اتالعان ۇرپاقتار ارعى اتالارىنان باستاپ قازاق ەلىنىڭ قۇتى بولعان اۋلەتتەردىڭ تەگىنەن تاراعان. ولار ەرتەڭ بيلىككە قول جەتكىزەتىن بولسا كوممۋنيستىك كوزقاراسقا قاندارى دا، جاندارى قاس ەكەندىكتەرىن ەسكەرگەن كومپارتيالىق باسشىلىعى وسى ءىستى جاساعان بولاتىن. ماسەلەن، اقش-تا الپىسىنشى جىلدارى قارا ناسىلدىلەر وزدەرىنىڭ قۇقىقتارىن ايتىپ ۇلكەن شەرۋلەرگە شىقتى. سوندا ولار ەكى عاسىر بويى ءۇنسىز كەلىپ، نەگە الپىسىنشى جىلدارى مۇنداي قادامعا بارۋىن زەرتتەۋشىلەردى قىزىقتىردى. ونىڭ ءمانىسى مىنادا ەكەن. الپىسىنشى جىلدارى قارا ناسىلدىلەر امەريكا ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزگى سەكتورلارىندا وزدەرىنىڭ باسىمدىقتارىن تانىتىپ جاتقاندىقتان، ءوز قۇقىقتارىن تالاپ ەتەتىن كۇشتى يەلەنەدى. سول سياقتى جيىرماسىنشى، وتىزىنشى جىلداردى ناقاق كەتكەن ارىستاردىڭ قۇنىن قۇنداماسىن دەپ كەڭەستىك بيلىك ماسەلەنىڭ الدىن العان. ودان قالدى ولاردىڭ كوبى قازاقتىڭ قاراكوكتىڭ تۇقىمى دەگەن تەكتى اۋلەتتەردى ۇرپاعى بولعاندىقتان دا وسىلاي قوعامنان تىسقارى ۇستاپ تۇرۋ ساياساتىن جاسادى. باتىرلار جىرىندا كەزدەسەتىن تەكتىلەردى زىندانعا جاتقىزىپ، ۇلتاندار ەل بيلەگەن كەزدەرى تۋرالى ايتىلىپ، اڭىزى ارالاس سيۋجەتتەر كوزىمىزگە ەلەستەگەن بولسا، ال ونى كەڭەستىك بيلىك پراكتيكالىق تۇرعىدان ىسكە اسىرىپ، كورسەتە ءبىلدى. سودان قالعان اسەرى بولار اسىرا سىلتەۋ، شولاق بەلسەندىلىك، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماۋدى ءومىرىمىزدىڭ ءبىر بولشەگىنە قوعام بولىپ ءسىڭىرىپ الدىق. ۇلتاندار ەل بيلەگەندە بولاتىن وسىعان ۇقساس بايان ەتۋ الپامىس جىرىندا دا كەزدەسەدى.

كامپەسكەنىڭ تاريحىن جان-جاقتى قاراۋدى نەگىزى قاجەت ەتەدى. بۇل وقيعا تاريح عىلىمى تۇرعىسىنان عانا ەمەس، زاڭتانۋ، پسيحولوگيا، ەكونوميكا، الەۋمەتتانۋ عىلىمدارى زەرتتەۋ ادىستەمەسى، ودان قالدى بولمىس تۇرعىسىنان دا قاراستىرىلۋى ءتيىس. سوندا وسىناۋ بولعان ءناۋباتتىڭ ءمانى تولىق اشقان بولار ەدىك. ەندى قازاق بايلارىنىڭ ءومىر دەرەكتەرىنە جەكەلەپ توقتالىپ وتسەك. ولاردىڭ ءومىر بايانىنا قاتىستى دەرەكتەردى وسى تاقىرىپتى قالام سىلتەپ، وي تەربەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ىزدەنىستەرىن پايدالانا وتىرىپ قاراستىردىق. كەيبىر بايلاردىڭ ءومىر جولىنا قاتىستى ۇرپاقتاردىڭ اۋىزىنا جازىپ الدىق. جيىرماعا جۋىق قازاق بايىنا قاتىستى دەرەكتەر قامتىلدى. الىدە بولسا الداعى ۋاقىتتا ءوزىنىڭ ونەگەلى ومىرىمەن ۇرپاققا ۇلگى بەرەرلىك بايلاردى قامتيتىن بولامىز.

جىلدا مامىردىڭ 31-جۇلدىزىندا جازىقسىز جاپا شەككەندەرى ەسكە الامىز. وسى تۇستا 28-جىلى جازىقسىز كامپەسكەگە ۇشىراعان قازاق بايلارىن دا ەسكەرەتىن ۋاقىت جەتكەن سەكىلدى.

رۋسلان احماعانبەتوۆ 

Abai.kz