N.Kәdirimbetova. Týrk dәuiri eskertkishterining zerttelui
Batys Qazaqstan aimaghy boyynsha
Býgingi tanda Qazaqstan tarihynyng aldynda túrghan ýlken mindetterding biri - ortaghasyrlyq kóshpelilerding tarihiy-mәdeny damu erekshelikterin zertteu. Búl baghyttaghy basty kedergiler jeke aimaqtardyng az zertteluine baylanysty tuyndaydy. Sonday aimaqtardyng biri - Batys Qazaqstan dalasy.
Syrdariyanyng orta jәne tómengi boyynda jәne oghan jalghasyp jatqan Batys Qazaqstan territoriyasynda IX-X ghasyrlarda oghyz taypalarynyng әuelgi feodaldyq memleketi qalyptasty. Oghyz konfederasiyasy kirme elementterding Ontýstik jәne Batys Qazaqstannyng bayyrghy túrghyndarymen aralasuynyng nәtiyjesinde qúryldy. Onyng qúramyna qanghar-pechenegterding birazy jәne Syrdariya angharynyn, Aral manynyng jәne Kaspiyding soltýstik tóniregindegi basqa da dalalyq taypalar endi. Olardyng birsypyrasy Aral tenizinen Kaspiyding shyghys jaghalauyna deyingi dalany mekendegen alandar, astar boldy (1).
Batys Qazaqstan aimaghy boyynsha
Býgingi tanda Qazaqstan tarihynyng aldynda túrghan ýlken mindetterding biri - ortaghasyrlyq kóshpelilerding tarihiy-mәdeny damu erekshelikterin zertteu. Búl baghyttaghy basty kedergiler jeke aimaqtardyng az zertteluine baylanysty tuyndaydy. Sonday aimaqtardyng biri - Batys Qazaqstan dalasy.
Syrdariyanyng orta jәne tómengi boyynda jәne oghan jalghasyp jatqan Batys Qazaqstan territoriyasynda IX-X ghasyrlarda oghyz taypalarynyng әuelgi feodaldyq memleketi qalyptasty. Oghyz konfederasiyasy kirme elementterding Ontýstik jәne Batys Qazaqstannyng bayyrghy túrghyndarymen aralasuynyng nәtiyjesinde qúryldy. Onyng qúramyna qanghar-pechenegterding birazy jәne Syrdariya angharynyn, Aral manynyng jәne Kaspiyding soltýstik tóniregindegi basqa da dalalyq taypalar endi. Olardyng birsypyrasy Aral tenizinen Kaspiyding shyghys jaghalauyna deyingi dalany mekendegen alandar, astar boldy (1).
Oghyz memleketi turaly alghashqy mәlimet beretin shygharmalardyng biri - Ibn Badih әl-Yakubiyding «Kitab al budan» geografiyalyq enbegi. Onda avtor týrk tildi halyqtar men taypalar turaly aita kelip: «...Týrkistan jәne týrkter birneshe halyqtar men memleketke bólindi. Sonyng ishinde: qarlúq, toghyz-oghyz, týrgesh, kiymek jәne ghúndar bar» dep sipattama beredi (2). Sonymen qatar, Ibn әl-Fakihtyn «Kitab-ahbar al buldan» shygharmasynda oghyzdar kiymek, toghyz-oghyz taypalary sekildi «biyleushi» taypa dep eseptelip, týrkter arasynda bedeli ýstem bolghandyghy aitylady (3).
Orta ghasyrlarda ýstirt oghyzdary jayynda mәlimetterdi A.Kovalevskiy týsinikteme berip basyp shygharghan, arab missioneri Ahmet Ibn-Fadlannyng qoljazbalary da beredi. Ol qoljazbalarynda Horezmnen elu farsah qashyqtyqtaghy Djurdjammo (4), odan shamamen 30 shaqyrym jerde oranalasqan týrkterding qaqpasy Zamdjan, Zamdjannan kýndik jerdegi Djit dep atalatyn týrk mekenderining ataulary kezdesedi (4). Ál-Mukkadiydin derekterinde «Djit - oghyzdardyng jerindegi halqy jii qonystanghan ýlken bekinisti qala».
Oghyz memleketining әleumettik stratifikasiyasy men qoghamdyq ómirindegi әdet-ghúryptar men rәsimder jóninde Ahmet Ibn Fadlan: «...Taudan asyp týrk taypalary ghúzdardyng eline keldik. Búlar basqa da týrk taypalary tәrizdi kóshpeli halyq. Kiyiz ýide túrady. Kiyizden túrghyzylghan ýilerin bir jerden ekinshi jerge tigip, kóship jýredi. Ghúzdar allagha moyynsúnbaydy, ghylym degendi bilmeydi jәne eshtenege tabynbaydy. Ózderining aqsaqaldaryna siynyp, olardy qúdayday kóredi. Búlardyng mәseleleri keneste sheshiledi» deydi (4).
«...Belgili aqsýiekterding bireui qaytys bolghan jaghdayda, oghan arnap ýy tәrizdes ýlken shúnqyr qazady. Marqúmdy shúnqyrgha jatqyzyp, ton kiygizip, sadaq pen kisenin qoyyp, qolyna susyn qúiylghan qúmyra ústatady jәne osynday susyny bar ydysty onyng aldyna qoyady. Marqúmmen birge shúnqyrgha onyng mýlki qoyylady. Odan keyin ýy shúnqyrdyng tóbesi jabylyp, topyraqpen ýiiledi. Sodan keyin marqúmnyng әleumettik jaghdayyna baylanysty bir jýz nemese eki jýz bas jylqy qúrbandyqqa shalynady. Basy, terisi, siraghy men qúimyshaghy aghash syryqtargha ilinip «búl atpen marqúm júmaqqa jetedi» degen sózder aitylady. Eger marqúm batyr bolyp, tiri kezinde jaudy óltirip, erlik tanytqan bolsa, óltirilgen adam sanyna baylanysty, aghashtan olardyng beynesi mýsindelip, mola basyna qoyylyp: «Búlar saghan júmaqqa barghanda qyzmet etedi» delingen (4).
Oghyzdardan qaytar jolda pechenegterge soqqan Ahmet Ibn-Fadlan olardyng tirshiligin oghyzdargha kerisinshe sipattaydy. «...Kelbetteri qara-tory, saqal-múrttary qyrylghan pechenegterding oghyzdarmen salystyrghanda tirshiligi әldeqayda tómen» (4).
Tarihy túrghydan Batys Qazaqstan dalasy turaly eng alghashqy derek osy kezenmen baylanysty aitylady.
Batys Qazaqstan dalasynda dәlirek aitsaq, Manghystau men Týpqaraghan audandarynda ortaghasyrmen baylanysty tórt eldi meken qaldyqtary belgili. Solardyng birining qazirgi atauy - Qyzylqala. Ol Sherqara tauyna jaqyn Aqmysh degen jerde ornalasqan. 2004 jyly Qyzylqalanyng azdaghan jerine zertteu júmystary jýrgizildi. Sonyng nәtiyjesinde tabylghan әinek ydystyng synyqtary boyynsha Qyzylqalanyng qúrylysy X-XI ghgh. kezeninde jýrgizgeni anyqtaldy. Zertteushiler Qyzylqalany әigili Manghyshlaq qalasy dep boljaydy. Osyghan oray mynaday dәlelder keltiriledi: birinshiden, qalanyng gýldengen shaghy XI-XII ghgh, ekinshiden, Qyzylqala bekinisining irgetasy X gh. II jartysynan búryn qalanbaghan jәne Manghystaugha geografiyalyq jaghynan jaqyn Orta Aziya qalalyq mәdeniyetining ortalyghy Horezmge tәn sәulet tәsilderi saqtalyp salynghan. Ýshinshiden, XIgh. mәdeny kóldeneng syzyghynyng ózara ornalasuyna sәikes qabyrghalaryna jaqyn baspana qúrylysynyng esebinen bekinis qabyrghalary keneytilip, qayta jasaugha kópe-kórneu mәjbýr etken bir oqighadan keyin taspen qalanghan (5).
Batys Qazaqstan dalasynda ortaghasyrlyq týrk taypalary qaldyrghan eskertkishterding biri - jerleu oryndary. Olar adamdy nemese januardy arnayy rәsimdep jerleuge arnalghan, onda «o, dýniyege» attandyru ghúrpy zattay derek arqyly kórinis tabady. Jerleu eskertkishteri jerleu orny, jerleu kesheni (qorghan, kesene) men jerleu keshenderining jiyntyghy - qorymdardan túrady (6).
Batys Qazaqstan aimaghyndaghy týrkterding jerleu eskertkishterining zerttelui ózge aimaqtarmen salystyrghanda artta qalyp otyr desek, asyra siltegenimiz emes. Degenmen de aimaqtaghy týrktik jerleu eskertkishterining zertteluine A.Biysembaev, S.Gusalov (7, 8), G.Tasmagambet (9) syndy ghalymdardyng qosqan ýlesi zor.
Bolgarka I, Atpa II, Orkash, Esen-Amantau, Solyanka qorymdaryndaghy týrk dәuirine tәn jekelegen jerleu oryndary tabyldy. Múnda mәiittermen birge qabirlerge marqúmnyng aqyrettik zattary salynghan. Zertteu júmystary kezinde qonaq asynan qalghan iri qara mal men úsaq mal sýiekterin de kezdestiruge bolady. Aqyrettik zattar kóbine at-әbzelderi, әshekey men ydys synyqtarynan túrady. Tabylghan búiymdar qúramy men jerleu dәstýri jәne jerleu ornynyng qúrylysyn taldap, búlardyng analogtaryna jýgingen ghalymdar jerleu oryndarynyng hronologiyalyq uaqytyn VI-VIII, IX-XI ghgh. belgileydi.
Qarastyrylyp otyrghan aimaqta týrk dәuiri eskertkishter tobyn Aqtóbe oblysynyng tarihiy-ólketanu múrajayyndaghy tas mýsinder tolyqtyra týsedi. Múrajayda týrk dәuirining bes mýsini kórmege qoyylghan. Olardyng analogiyasy, oryndalu stiyli, ikonografiyasy men sujeti jóninen Jetisu, Altay, Ontýstik Oral jәne Shyghys Europa mýsinderine jaqyn. Mýsinder VII, X-XIII ghgh. kezendeldi. Bet-әlpetteri anyq somdalghan mýsinderding bireuinde kiyim jaghasy, ekinshisining sol qúlaghyna taghylghan syrghasy surettelse, ýsheuining qaryn túsynda qoldary kórsetilgen. Qoldary kórsetilgen mýsinderding birining qolynda qúmyra tәrizdi ydysy bar (10). Mýsin qolyndaghy ydys qasiyetti Sugha arnalghan. Búl jóninde tas mýsinderding qoldaryndaghy ydystardyng siymvoliykalyq belgilerine taldau jasaghan ghalym A.Dosymbaeva ydysqa baylanysty keng kólemde taralghan dýniyetanymdyq týsinikterdi taldady jәne «...kóshpelilerding dýniyetanymyndaghy myndaghan jyldar boyynda ózin qorshaghan ortagha - Aspangha, Jerge, Sugha, Elge degen sýiispenshiligine ant beru daghdysy bolghan jәne búl qasiyetti ghúrypty jýzege asyrudaghy negizgi atributtardyng birin - ýlgisi antromorfty bolyp keletin ydys iyelengen» - deydi (11).
Týrk dәuiri býgingi úrpaqqa óz mәdeniyetining tamasha arheologiyalyq jәne jazba eskertkishterin qaldyrdy. Búlar qazaq halqynyng tarihy múrasy retinde úrpaqtan-úrpaqqa auysyp, býgingi kýnge deyin saqtaldy. Tarihiy-mәdeny eskertkishter jazba derektermen ýndesip, sol aimaqtyng tarihy oqighalarynan syr shertedi. Qazirde búl eskertkishterdi qazaq dalasynyng әr aimaghyna baylanysty keshendi týrde zertteude mýmkindik óte zor jәne qolgha alynyp, óz jemisin de bere bastady. Sonday jetistikterding biri Aral men Kaspiy aralyghyndaghy Ýstirt jazyghy men Manghystau týbegining tarihiy-mәdeny jәdigerlerine arnalghan ghalym Z.Samashevting bastauymen jazylghan «Ýstirt pen Manghystau qazynalary» atty monografiya bolyp tabylady.
«Qazaq tarihy» jurnalynan