باتىس قازاقستان ايماعى بويىنشا

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان تاريحىنىڭ الدىندا تۇر­عان ۇلكەن مىندەتتەردىڭ ءبىرى - ورتاعاسىرلىق كوشپە­لىلەردىڭ تاريحي-مادەني دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ. بۇل باعىتتاعى باستى كەدەرگىلەر جەكە ايماقتاردىڭ از زەرت­تەلۋىنە بايلانىستى تۋىندايدى. سونداي ايماقتاردىڭ ءبىرى - باتىس قازاقستان دالاسى.

سىرداريانىڭ ورتا جانە تومەنگى بويىندا جانە وعان جالعاسىپ جاتقان باتىس قازاقستان تەرريتوريا­سىندا IX-X عاسىرلاردا وعىز تايپالارىنىڭ اۋەلگى فەو­دالدىق مەملەكەتى قالىپتاستى. وعىز كون­فە­­دە­را­تسياسى كىرمە ەلەمەنتتەردىڭ وڭتۇستىك جانە باتىس قازاقستاننىڭ بايىرعى تۇرعىندارىمەن ارالا­سۋى­نىڭ ناتيجەسىندە قۇرىلدى. ونىڭ قۇرامىنا قان­عار-پە­­چە­نەگتەردىڭ ءبىرازى جانە سىرداريا اڭعارىنىڭ، ارال ماڭىنىڭ جانە كاسپيدىڭ سولتۇستىك توڭىرەگىندەگى باسقا دا دالالىق تايپالار ەندى. ولاردىڭ ءبىرسىپى­راسى ارال تەڭىزىنەن كاسپيدىڭ شىعىس جاعالاۋىنا دەيىنگى دالانى مەكەندە­گەن الاندار، استار بولدى (1).

باتىس قازاقستان ايماعى بويىنشا

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان تاريحىنىڭ الدىندا تۇر­عان ۇلكەن مىندەتتەردىڭ ءبىرى - ورتاعاسىرلىق كوشپە­لىلەردىڭ تاريحي-مادەني دامۋ ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەۋ. بۇل باعىتتاعى باستى كەدەرگىلەر جەكە ايماقتاردىڭ از زەرت­تەلۋىنە بايلانىستى تۋىندايدى. سونداي ايماقتاردىڭ ءبىرى - باتىس قازاقستان دالاسى.

سىرداريانىڭ ورتا جانە تومەنگى بويىندا جانە وعان جالعاسىپ جاتقان باتىس قازاقستان تەرريتوريا­سىندا IX-X عاسىرلاردا وعىز تايپالارىنىڭ اۋەلگى فەو­دالدىق مەملەكەتى قالىپتاستى. وعىز كون­فە­­دە­را­تسياسى كىرمە ەلەمەنتتەردىڭ وڭتۇستىك جانە باتىس قازاقستاننىڭ بايىرعى تۇرعىندارىمەن ارالا­سۋى­نىڭ ناتيجەسىندە قۇرىلدى. ونىڭ قۇرامىنا قان­عار-پە­­چە­نەگتەردىڭ ءبىرازى جانە سىرداريا اڭعارىنىڭ، ارال ماڭىنىڭ جانە كاسپيدىڭ سولتۇستىك توڭىرەگىندەگى باسقا دا دالالىق تايپالار ەندى. ولاردىڭ ءبىرسىپى­راسى ارال تەڭىزىنەن كاسپيدىڭ شىعىس جاعالاۋىنا دەيىنگى دالانى مەكەندە­گەن الاندار، استار بولدى (1).

وعىز مەملەكەتى تۋرالى العاشقى مالىمەت بەرەتىن شىعارمالاردىڭ ءبىرى - يبن باديح ءال-ياكۋ­بي­دىڭ «كيتاب ال بۋدان» گەوگرافيالىق ەڭبەگى. وندا اۆتور تۇرك ءتىلدى حالىقتار مەن تايپالار تۋرالى ايتا كەلىپ: «...تۇركىستان جانە تۇركتەر بىرنەشە حالىقتار مەن مەملەكەتكە ءبولىندى. سونىڭ ىشىندە: قارلۇق، توعىز-وعىز، تۇرگەش، كيمەك جانە عۇندار بار» دەپ سيپاتتاما بە­رەدى (2). سونىمەن قاتار، يبن ءال-فاكيحتىڭ «كيتاب-احبار ال بۋلدان» شىعارماسىندا وعىزدار كيمەك، توعىز-وعىز تايپالارى سەكىلدى «بيلەۋ­شى» تايپا دەپ ەسەپتەلىپ، تۇركتەر اراسىندا بەدە­لى ۇستەم بولعاندىعى ايتىلادى (3).

ورتا عاسىرلاردا ءۇستىرت وعىزدارى جايىندا ءما­لىمەتتەردى ا.كوۆالەۆسكي تۇسىنىكتەمە بەرىپ باسىپ شى­عارعان، اراب ميسسيونەرى احمەت يبن-فادلاننىڭ قولجاز­بالارى دا بەرەدى. ول قولجازبالارىندا حو­رەزم­­نەن ەلۋ فارساح قاشىقتىقتاعى دجۋردجاممو (4), ودان شامامەن 30 شاقىرىم جەردە ورانالاسقان تۇرك­تەردىڭ قاقپاسى زامدجان، زام­دجان­نان كۇندىك جەردە­گى دجيت دەپ اتالاتىن تۇرك مەكەن­دەرىنىڭ اتاۋ­لا­رى كەزدەسەدى (4). ءال-مۋككاديدىڭ دەرەكتەرىندە «دجيت - وعىزداردىڭ جەرىن­دەگى حالقى ءجيى قونىستانعان ۇلكەن بەكىنىستى قالا».

وعىز مەملەكەتىنىڭ الەۋمەتتىك ستراتيفيكاتسياسى مەن قوعامدىق ومىرىندەگى ادەت-عۇرىپتار مەن راسىمدەر جونىندە احمەت يبن فادلان: «...تاۋدان اسىپ تۇرك تايپالارى عۇزداردىڭ ەلىنە كەلدىك. بۇلار باسقا دا تۇرك تايپالارى ءتارىزدى كوشپەلى حالىق. كيىز ۇيدە تۇرادى. كيىزدەن تۇرعىزىلعان ۇيلەرىن ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە تىگىپ، كوشىپ جۇرەدى. عۇزدار اللاعا مو­يىنسۇنبايدى، عىلىم دەگەندى بىلمەيدى جانە ەش­تەڭەگە تابىنبايدى. وزدەرىنىڭ اقساقالدارىنا سيى­نىپ، ولاردى قۇدايداي كورەدى. بۇلاردىڭ ماسەلەلەرى كەڭەستە شەشىلەدى» دەيدى (4).

«...بەلگىلى اقسۇيەكتەردىڭ بىرەۋى قايتىس بولعان جاعدايدا، وعان ارناپ ءۇي تارىزدەس ۇلكەن شۇڭقىر قازادى. مارقۇمدى شۇڭقىرعا جاتقىزىپ، تون كيگى­زىپ، ساداق پەن كىسەنىن قويىپ، قولىنا سۋسىن قۇيىلعان قۇمىرا ۇستاتادى جانە وسىنداي سۋسىنى بار ىدىس­تى ونىڭ الدىنا قويادى. مارقۇممەن بىرگە شۇڭقىرعا ونىڭ مۇلكى قويىلادى. ودان كەيىن ءۇي شۇڭقىردىڭ توبەسى جابىلىپ، توپىراقپەن ۇيىلەدى. سودان كەيىن مارقۇمنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا بايلانىستى ءبىر ءجۇز نەمەسە ەكى ءجۇز باس جىلقى قۇرباندىققا شا­لىنادى. باسى، تەرىسى، سيراعى مەن قۇيمىشاعى اعاش سىرىقتارعا ءىلىنىپ «بۇل اتپەن مارقۇم جۇماققا جە­تەدى» دەگەن سوزدەر ايتىلادى. ەگەر مارقۇم باتىر بولىپ، ءتىرى كەزىندە جاۋدى ءولتىرىپ، ەرلىك تانىتقان بولسا، ولتىرىلگەن ادام سانىنا بايلانىستى، اعاش­تان ولاردىڭ بەينەسى مۇسىندەلىپ، مولا باسىنا قو­يىلىپ: «بۇلار ساعان جۇماققا بارعاندا قىزمەت ەتەدى» دەلىنگەن (4).

وعىزداردان قايتار جولدا پەچەنەگتەرگە سوققان احمەت يبن-فادلان ولاردىڭ تىرشىلىگىن وعىزدارعا كەرى­سىن­شە سيپاتتايدى. «...كەلبەتتەرى قارا-تورى، ساقال-مۇرتتارى قىرىلعان پەچەنەگتەردىڭ وعىزدارمەن سالىستىرعاندا تىرشىلىگى الدەقايدا تومەن» (4).

تاريحي تۇرعىدان باتىس قازاقستان دالاسى تۋرا­لى ەڭ العاشقى دەرەك وسى كەزەڭمەن بايلانىستى ايتىلا­دى.

باتىس قازاقستان دالاسىندا دالىرەك ايتساق، ماڭعىستاۋ مەن تۇپقاراعان اۋداندارىندا ورتا­عا­سىرمەن بايلانىستى ءتورت ەلدى مەكەن قالدىق­تارى بەلگىلى. سولاردىڭ ءبىرىنىڭ قازىرگى اتاۋى - قىزىل­قالا. ول شەرقارا تاۋىنا جاقىن اقمىش دەگەن جەردە ورنالاسقان. 2004 جىلى قىزىلقالانىڭ ازدا­عان جەرىنە زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە تابىلعان اينەك ىدىستىڭ سىنىقتارى بويىنشا قىزىلقالانىڭ قۇرىلىسى X-XI عع. كەزەڭىندە جۇرگىزگەنى انىقتالدى. زەرتتەۋشىلەر قىزىلقالانى ايگىلى ماڭعىشلاق قالاسى دەپ بولجايدى. وسىعان وراي مىناداي دالەلدەر كەلتىرىلەدى: بىرىنشىدەن، قالانىڭ گۇلدەنگەن شاعى XI-XII عع، ەكىنشىدەن، قىزىلقالا بەكى­نىسى­نىڭ ىرگەتاسى X ع. II جارتىسىنان بۇرىن قالانباعان جانە ماڭعىستاۋعا گەوگرافيالىق جاعىنان جاقىن ورتا ازيا قالالىق مادەنيەتىنىڭ ورتالىعى حورەزمگە ءتان ساۋلەت تاسىلدەرى ساقتالىپ سالىنعان. ۇشىنشىدەن، XIع. مادەني كولدەنەڭ سىزىعىنىڭ ءوزارا ورنالاسۋىنا ءساي­كەس قابىرعالارىنا جاقىن باسپانا قۇرىلىسىنىڭ ەسەبىنەن بەكىنىس قابىرعالارى كەڭەيتىلىپ، قايتا جا­ساۋ­­عا كوپە-كورنەۋ ءماجبۇر ەتكەن ءبىر وقيعادان كەيىن تاسپەن قالانعان (5).

باتىس قازاقستان دالاسىندا ورتاعاسىرلىق تۇرك تايپالارى قالدىرعان ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى - جەرلەۋ ورىندارى. ولار ادامدى نەمەسە جانۋار­دى ارنايى راسىمدەپ جەرلەۋگە ارنالعان، وندا «و، ءدۇ­نيەگە» اتتاندىرۋ عۇرپى زاتتاي دەرەك ارقىلى كورىنىس تابادى. جەرلەۋ ەسكەرتكىشتەرى جەرلەۋ ورنى، جەرلەۋ كەشەنى (قورعان، كەسەنە) مەن جەرلەۋ كەشەندەرىنىڭ جيىنتىعى - قورىمداردان تۇرادى (6).

باتىس قازاقستان ايماعىنداعى تۇركتەردىڭ جەر­لەۋ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ زەرتتەلۋى وزگە ايماقتارمەن سالىس­تىرعاندا ارتتا قالىپ وتىر دەسەك، اسىرا سىلتەگەنىمىز ەمەس. دەگەنمەن دە ايماقتاعى تۇركتىك جەرلەۋ ەسكەرت­كىشتەرىنىڭ زەرتتەلۋىنە ا.بيسەمباەۆ، س.گۋتسالوۆ (7, 8), گ.تاس­ما­گامبەت (9) سىندى عالىمداردىڭ قوسقان ۇلەسى زور.

بولگاركا I, اتپا II, وركاش، ەسەن-امانتاۋ، سوليان­كا قورىمدارىنداعى تۇرك داۋىرىنە ءتان جەكەلەگەن جەرلەۋ ورىندارى تابىلدى. مۇندا مايىتتەرمەن بىرگە قابىرلەرگە مارقۇمنىڭ اقىرەتتىك زاتتارى سالىنعان. زەرتتەۋ جۇمىستارى كەزىندە قوناق اسىنان قالعان ءىرى قارا مال مەن ۇساق مال سۇيەكتەرىن دە كەزدەستىرۋگە بولادى. اقىرەتتىك زاتتار كوبىنە ات-ابزەلدەرى، اشەكەي مەن ىدىس سىنىقتارىنان تۇرادى. تابىلعان بۇيىمدار قۇرامى مەن جەرلەۋ ءداستۇرى جانە جەرلەۋ ورنىنىڭ قۇرىلىسىن تالداپ، بۇلاردىڭ انالوگتارىنا جۇگىنگەن عالىمدار جەرلەۋ ورىندارىنىڭ حرونولوگيالىق ۋاقىتىن VI-VIII, IX-XI عع. بەلگىلەيدى.

قاراستىرىلىپ وتىرعان ايماقتا تۇرك ءداۋىرى ەسكەرتكىشتەر توبىن اقتوبە وبلىسىنىڭ تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىنداعى تاس مۇسىندەر تولىقتىرا تۇسەدى. مۇراجايدا تۇرك ءداۋىرىنىڭ بەس ءمۇسىنى كورمەگە قويىلعان. ولاردىڭ انالوگياسى، ورىن­­دا­لۋ ءستيلى، يكونوگرافياسى مەن سيۋجەتى جونىنەن جەتى­سۋ، التاي، وڭتۇستىك ورال جانە شىعىس ەۋروپا ءمۇسىن­دە­رىنە جاقىن. مۇسىندەر VII, X-XIII عع. كەزەڭدەلدى. بەت-الپەتتەرى انىق سومدالعان مۇسىندەردىڭ بىرەۋىندە كيىم جاعاسى، ەكىن­شىسىنىڭ سول قۇلاعىنا تاعىلعان سىرعا­سى سۋرەتتەلسە، ۇشەۋىنىڭ قارىن تۇسىندا قولدارى كور­سە­­تىل­گەن. قولدارى كورسەتىلگەن مۇسىندەردىڭ ءبىرى­نىڭ قولىندا قۇمىرا ءتارىزدى ىدىسى بار (10). ءمۇسىن قولىن­داعى ىدىس قاسيەتتى سۋعا ارنالعان. بۇل جونىندە تاس مۇسىندەردىڭ قولدارىنداعى ىدىستاردىڭ سيم­­ۆو­لي­كا­لىق بەلگىلەرىنە تالداۋ جاساعان عالىم ا.دوسىم­با­­­ەۆا ىدىسقا بايلانىستى كەڭ كولەمدە تارال­­­­­­­­عان دۇنيەتانىمدىق تۇسىنىكتەردى تالدادى جانە «...كوشپە­لىلەردىڭ دۇنيەتانىمىنداعى مىڭداعان جىلدار بو­يىن­دا ءوزىن قورشاعان ورتاعا - اسپانعا، جەرگە، سۋعا، ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنە انت بەرۋ داعدىسى بولعان جانە بۇل قاسيەتتى عۇرىپتى جۇزەگە اسىرۋداعى نەگىزگى اتريبۋتتاردىڭ ءبىرىن - ۇلگىسى انترومورفتى بولىپ كەلەتىن ىدىس يەلەنگەن» - دەيدى (11).

تۇرك ءداۋىرى بۇگىنگى ۇرپاققا ءوز مادەنيەتىنىڭ تاماشا ارحەولوگيالىق جانە جازبا ەسكەرتكىشتەرىن قالدىردى. بۇلار قازاق حالقىنىڭ تاريحي مۇراسى رەتىندە ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسىپ، بۇگىنگى كۇنگە دە­يىن ساقتالدى. تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر جازبا دە­رەك­تەرمەن ءۇن­دە­­سىپ، سول ايماقتىڭ تاريحي وقيعالارىنان سىر شەرتە­دى. قازىردە بۇل ەسكەرتكىشتەردى قازاق دالا­سىنىڭ ءار ايماعىنا بايلانىستى كەشەندى تۇردە زەرت­تەۋدە مۇمكىندىك وتە زور جانە قولعا الىنىپ، ءوز جەمىسىن دە بەرە باستادى. سونداي جەتىستىكتەردىڭ ءبىرى ارال مەن كاسپي ارالىعىنداعى ءۇستىرت جازىعى مەن ماڭعىستاۋ تۇبەگىنىڭ تاريحي-مادەني جادىگەرلەرىنە ارنالعان عالىم ز.ساماشەۆتىڭ باستاۋىمەن جازىلعان «ءۇستىرت پەن ماڭعىستاۋ قازىنالارى» اتتى مونوگرافيا بولىپ تابىلادى.

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان