B.Qúrmanbekov. Talantty tarihshy, ghúlama ghalym
Ábu Saqtaghanúly Tәkenov 1930 jyly 20 aqpanda Aqtóbe oblysynyng Temir qalasynda dýniyege keldi. Ol Qazaq memlekettik uniyversiytetining tarih fakulitetin ýzdik diplommen bitirgen song Aqtóbe oblysy, Qobda audanyna joldamamen júmysqa jiberildi. Osy audannyng ortalyghy Novoalekseevka selosynda orta mektepke múghalim, oqu isining mengerushisi, diyrektor bolyp 5 jyl jemisti qyzmet atqardy.
Ábu Saqtaghanúly pedagogtyq qyzmetpen qatar ghylymy júmystarmen ainalysyp, Qobda audanynyng tarihyna baylanysty kóptegen materialdar jinap, osy derekter negizinde audan oqytushylarynyng tamyz mәslihattarynda óte qyzyqty ghylymy bayandamalar jasady, audandyq gazetke maqalalar jariyalady.
Osy kezde audan territoriyasynda ornalasqan «Abat Baytaq» kesenesi, Isatay, Qobylandy batyr jerlengen jerler turaly respublika júrtshylyghynyng nazaryn audarghan is-sharalar úiymdastyrdy. Sol kezding ózinde-aq Ábu Saqtaghanúly Aqtóbe oblysynyng tarihymen tyghyz baylanysty Áliby Jangeldinning Manghystau arqyly Shyghys maydangha qaru-jaraq әkelgen ekspedisiyasy turaly, azamat soghysynyng sheshushi kezenine ainalghan Aqtóbe maydanynyng aq gvardiyashylarmen shayqasy turaly tyng derekter jinady.
Ábu Saqtaghanúly Tәkenov 1930 jyly 20 aqpanda Aqtóbe oblysynyng Temir qalasynda dýniyege keldi. Ol Qazaq memlekettik uniyversiytetining tarih fakulitetin ýzdik diplommen bitirgen song Aqtóbe oblysy, Qobda audanyna joldamamen júmysqa jiberildi. Osy audannyng ortalyghy Novoalekseevka selosynda orta mektepke múghalim, oqu isining mengerushisi, diyrektor bolyp 5 jyl jemisti qyzmet atqardy.
Ábu Saqtaghanúly pedagogtyq qyzmetpen qatar ghylymy júmystarmen ainalysyp, Qobda audanynyng tarihyna baylanysty kóptegen materialdar jinap, osy derekter negizinde audan oqytushylarynyng tamyz mәslihattarynda óte qyzyqty ghylymy bayandamalar jasady, audandyq gazetke maqalalar jariyalady.
Osy kezde audan territoriyasynda ornalasqan «Abat Baytaq» kesenesi, Isatay, Qobylandy batyr jerlengen jerler turaly respublika júrtshylyghynyng nazaryn audarghan is-sharalar úiymdastyrdy. Sol kezding ózinde-aq Ábu Saqtaghanúly Aqtóbe oblysynyng tarihymen tyghyz baylanysty Áliby Jangeldinning Manghystau arqyly Shyghys maydangha qaru-jaraq әkelgen ekspedisiyasy turaly, azamat soghysynyng sheshushi kezenine ainalghan Aqtóbe maydanynyng aq gvardiyashylarmen shayqasy turaly tyng derekter jinady.
Qysqa merzimning ishinde Á.Tәkenov Qobda audanynyng enbekshilerining ýlken qúrmetine bólenedi. Sondyqtan audan ortalyghynyng túrghyndary ony Novoaleksey selolyq Kenesining deputattyghyna saylady. Ábu Saqtaghanúlynyng jemisti enbegi ýkimet tarapynan «Tyng jәne tynayghan jerlerdi iygergeni» ýshin medalimen baghalandy.
Pedagogikalyq salada az uaqytta ýlken jetistikterge jetken Ábu Saqtaghanúlyna audandyq partiya komiyteti tarapynan lauazymdy qyzmetter úsynylghanyna qaramastan, ol әke-sheshesi, ómirlik jary Sara jәne ýsh balasymen alda túrghan túrmystyq qiynshylyqtardy bile túra, ghylym jolyna týsu ýshin Almatygha kóshti. Aspiranturada oqyghan kezde Ábu Saqtaghanúlyna ghylymy jetekshi bolyp, qazaqtyng túnghysh kәsiby tarihshysy Ermúqan Bekmahanov bekitildi.
Ghúlama ghalym men alghyr shәkirtting ghylymy odaghy tez arada-aq ózining jemisin berdi. Sóitip Ábu Saqtaghanúly 1964 jyly 16 nauryzda «Enbekshilerding 1918 - 1919 jj. Aqtóbe maydanynda aq gvardiyashylarmen kýresi» degen taqyrypta kandidattyq dissertasiyasyn tabysty qorghap shyqty.
Búl kezde Qazaqstan tarihy boyynsha ghylym kandidattary óte az bolatyn. Ábu Saqtaghanúly osy az shoghyrdyng arasynda E.Bekmahanovtyng týlegi retinde uniyversiytette ústazdyq qyzmetpen túraqty ainalysa bastady. Osy kezden Á.Tәkenovting ghylymdaghy qiyndyq pen qyzyqqa toly ómir joly bastaldy.
Ghalymnyng ghylymy izdenisining nәtiyjesinde zertteu obiektilerining auqymy keneydi. Qazaqstan tariyhynda búryn zerttelmegen tyng taqyryptar: qazaq halqynyng internasionalistik baylanystary, tarihy derekteme, aimaqtyq tarih mәselelerining kóp qabatty kýrdeli problemalary ghalymnyng tereng ghylymy júmystarynyng ózegine ainaldy.
Erekshe atap ótetin nәrse, Á.Tәkenov sol tústaghy kópshilik tarihshy ghalymdar siyaqty tarih ghylymyn sayasattandyryp, koniukturalyq uaqytsha manyzdy taqyryptardy qauzap, úsaqtalugha boy úrmady.
Ábu Saqtaghanúlynyng osy qasiyeti turaly akademik Manash Qozybaev: «Bizding tarih degen ghylymymyz jatqan múhiyt. Oghan kóptegen jylghalar, ózender kelip qúyady. Múnsyz múhit bolmaydy. Ábuding tarih ghylymynyng derekteme salasyna kónili týsti. Osy salada qyruar júmys istedi», - dep atap kórsetken bolatyn.
Ábu Saqtaghanúly qazaq halqyna qiyn kezde qol úshyn bergen internasionalister turaly kóptegen materialdar jinap, olar turaly ghylymy jinaqtar men jurnaldargha kóptegen maqalalar jariyalady, kitaptar jazdy. Sol internasionalisterding biri V.IY.Shprayserding úly V.V.Shprayser 1987 jyly Ábu Tәkenov úiymdastyrghan «Áliby Jangeldinning Qyzyl keruen izimen» dep atalatyn tarihy ghylymy zertteu ekspedisiyasynyng qúramynda bizben birge boldy. Ol ózin «Qarakesek Volodyamyn» deytin jәne Ábu aghany kәsiby tarihshylyghy men joghary intellekt iyesi, azamat retinde qúrmetteytin. Ábu Saqtaghanúlyna internasionalister Mate Zalka, Marechek, Shprayser úrpaqtary bas iyip taghzym etedi.
Kenes ýkimeti Úly Oktyabri revolusiyasynyng tarihyna erekshe kónil bólgen balatyn. Osyghan baylanysty «Inostrannaya voennaya intervensiya y grajdanskaya voyna v Sredney Aziy y Kazahstane» dep atalatyn qújattar men materialdar jinaghy dayyndalyp, Á.Tәkenovke «Aqtóbe maydany» degen taraudy dayyndau tapsyryldy. Ghalym osy taraudy Mәskeu, Leningrad, Orynbor, Almaty qalalaryndaghy múraghat pen múrajaylardan jeke ózi jinaghan derekter negizinde jazyp, ghylymy ortagha jana qyrymen tanyldy, tarihty sýiip oqityn oqyrmandar Á.Tәkenovting ghylymy quatyn, shygharmashylyq janashyl izdenisin óte joghary baghalady. Búl 33 jasar ghalymnyng tamasha ghylymy tabysy edi.
Á.Tәkenov doktorlyq dissertasiyasyn óte tynghylyqty dayarlady. Kezekti ghylymy dәreje alghangha deyin dissertasiyalyq júmysynyng mazmúnyn ashyp, ghylymy janalyqtaryn kópshilikke tanystyru maqsatynda Ábu Saqtaghanúly zertteushi IY.D.Ochagpen birge 1974 jyly «Internasionalinyy otryad (k istoriy ekspedisiy A.Djangilidina)», «Internasionalister Oktyabri jenisterin qorghauda» (Almaty 1977 j.), K.Núrjaubaevpen birge «Otryad A.Djangelidina v Mangyshlake» (Shevchenko 1980) degen kitaptar jazdy. Búl kitaptar kezinde ghylymy júrtshylyqtan óte joghary bagha alghan bolatyn. Onda Á.Tәkenov Qazaqstannyng Úly Oktyabri revolusiyasy kezindegi tarihymen birge aimaqtyq tarihyn búryn kópshilikke belgisiz múraghat qújattarynyng negizinde jazyp, jana derekterdi ghylymy ainalymgha qosudyng ýlgisin kórsetti. Osy kitaptardaghy ghylymy janalyqtar keyinirek Qazaqstan tarihy kitaptaryna engizilip, oqyrman qauymnyng iygiligine ainaldy.
Úzaq jylghy ghylymy izdenisterining qorytyndysy retinde Á.Tәkenovting «Uzy internasionalinoy drujby (internasionalinye svyazy trudyashihsya Kazahstana y zarubejnyh stran v 1917 - 1937 gg.) degen kitaby 1980 jyly Almatyda «Kitap» baspasynan jaryq kórdi. Osy enbekteri arqyly Á.Tәkenov elge tanyldy, júrtshylyqtyng qúrmetine bólendi.
1980 jyly Ábu Tәkenov Qazaqstandaghy azamat soghysynyng tarihyna baylanysty derekti, tanymdyq sipattaghy maqalalar jariyalaghany ýshin, respublikalyq ghylymiy-kópshilik «Bilim jәne enbek» jurnalynyng laureaty atandy.
1984 jyly uniyversiytettegi ghylymiy-pedagogiykalyq qyzmeti ýshin Ábu Tәkenov «Qazaq SSR halyq aghartu isining ýzdigi» belgisimen marapattaldy.
Kóp jyl boyy tynbastan jýrgizgen shygharmashylyq enbegining arqasynda Á.Tәkenov 1988 jyly «Qazaqstan enbekshilerining (1917 - 1937 jj.) sosializm qúrylysy kezenindegi internosionaldyq baylanystarynyng qalyptasuy men damuy» degen taqyrypqa tarih ghylymdarynyng doktory ghylymy dәrejesin alu ýshin jazghan dissertasiyasyn sәtti qorghady.
Elimizde qayta qúru prosesi jýzege asyrylyp, Qazaqstan tәuelsizdik alghan shaqta qazaq halqynyng tarihyn jana kózqaras negizinde jazu mýmkinshiligi payda boldy. Osy mýmkinshilikti Ábu Saqtaghanúly elimizde tarih ghylymyn damytu baghytynda tiyimdi paydalana bildi. Sóitip onyng bastamasymen tarihy oqighalar men túlghalardy jana kózqaraspen baghalau túrghysynda kóptegen keleli is sharalar jýzege asyryla bastady.
Á.Tәkenov Qazaqstandaghy 1916 jylghy kóterilis tarihynyng mәselelerin búrynghy kommunistik partiya iydeologiyasy emes, qazaq halqynyng últtyq mýddesi túrghysynan qayta jazu qajettigin ózining problemalyq maqalalary men telesúhbattarynda negizdedi. Ol qazaq halqynyng 1916 jylghy últ-azattyq kóterilisin jana kózqaras túrghysynan payymdau ýshin 1986, 1991 jәne 1996 jyldary ótkizilgen halyqaralyq ghylymiy-teoriyalyq konferensiyalardy úiymdastyrushylardyng aldynghy tobynda boldy.
Men Á.Tәkenovting úsynysymen «Qazaqstandaghy 1916 jylghy últ - azattyq kóterilis tarihynyng mәseleleri (Batys Qazaqstan materialdary negizinde)» degen taqyrypqa professor J.Qasymbaevtyng jetekshiligimen kandidattyq dissertasiya qorghadym. Sol siyaqty Erkin Ermahanov «Dala oblystaryndaghy 1916 jylghy últ-azattyq kóterilis tarihynyng mәseleleri» degen kandidattyq dissertasiya qorghady.
Tәuelsiz Qazaqstan tarihyn oqytudyng eng ózekti mәselesi - derektanu isining әli de jolgha qoyylmaghandyghy. Á.Tәkenov osy mәseleni sheshu baghytynda kóp enbek atqardy. Ol ózi oqyghan qazaq memlekettik uniyversiytetining tarih jәne etnologiya fakulitetinde aldymen múraghat qyzmetkerlerin dayyndaytyn qazaq bólimin, al 1991 jyly «Derektanu jәne arhivtanu» kafedrasyn ashtyryp, osy kafedrany ózi basqardy. Osy bólimdi bitirgen 50-den astam student Qazaqstannyng әrtýrli oblystarynda bilikti maman retinde qyzmet etude.
Á.Tәkenovting derektanu mәselelerine arnalghan ghylymy oi-pikirleri әl-Faraby atyndaghy Qazaq memlekettik uniyversiytetinde jaryq kórgen «Ghylym kókjiyegi» degen jinaqqa engizildi.
Sol siyaqty Á.Tәkenov dayyndaghan Qazaqstannyng qazirgi zaman tarihy boyynsha 20 baspa tabaqtan túratyn qújattar men materialdar jinaghy (professor Q.Qarajanovpen birge) 1998 jyly «Sanat» baspasynan jaryq kórdi. Sonymen qatar Á.Tәkenov aspiranttargha «Qazaq memuary - tarihy derek retinde», «Qyzyl Qazaqstan jurnaly - tarihy derek retinde» degen diyssertasiya taqyryptaryn berip, jetekshilik jasaghan bolatyn. Sóitip ol qazirgi Tәuelsiz Qazaqstannyng tariyhy derektanu ghylymynyng negizin salghan ghalymgha ainaldy.
Elimiz tәuelsizdik alghan shaqta Á.Tәkenov Kenes ókimeti qayta basyp shygharugha, studentterge jogharghy oqu oryndarynda oqytugha tyiym salghan qazaq tarihshylarynyng enbekterin oqushy qauymymen qauyshtyrugha orasan zor enbek sinirdi. Kitaphanalardan alynyp tastalyp, órtelgen M.Shoqay, E.Bekmahanov, S.Asfendiyarov, T.Shonanov jәne S.Qojanovtyn enbekteri Á.Tәkenovting redaksiyasymen jәne alghysózderimen birinen song biri tәuelsizdikting kókteminde tәuelsiz elding tarihy sanasynyng alghashqy qarlyghashtarynday bolyp qazaq oqyrmandarymen qauyshty. Sóitip el tarihyn shynayy sýietin qauym, kóp jyldardan son, naghyz tariyhshylardyng ghylymy túrghydan jazghan tarihy enbekterimen tanysugha mýmkindik aldy. Búl Ábu Saqtaghanúlynyng ústazdar aldyndaghy óz paryzyn oryndauy jәne azamattyq erligi edi.
Á.Tәkenov jogharyda aitylghan tarihy túlghalar enbekterining derektanymdyq sipaty men tarihy qúndylyqtaryn nasihattaytyn birneshe ghylymy maqalalar da jariyalady. Osy jyldary Ábekeng qalamynan tughan «Sandjar Djafarovich Asfendiyarov y ego istoriya ...», «Injener y istorik M.Tynyshpaev», «Eluinshi jyldardyng basynda qazaq tarihy qalay qyspaqqa alyndy?», «Ghasyr synynan ótken ghalym (E.Bekmahanov)», «Teljannan qalghan telegey múra», «Súltanbek Qojanovtyng qasireti» degen maqalalar respublikalyq ghylymy jinaqtar men jurnaldargha jәne gazetterde jaryq kórip, qalyng oqyrman qauym Ábu Tәkenovti jana qyrynan tanydy.
Osy jyldary Á.Tәkenov Kenes ýkimeti men komunistik partiya attaryn ataugha tyiym salyp, kitaptaryn órtep jibergen Mústafa Shoqay, Zәky Validi, Baymyrza Hayt esimderin jәne olardyng enbekterin Qazaq halqymen qayta qauyshtyrdy.
1993 jyly Á.Tәkenovting alghysózimen Mústafa Shoqaydyn «Turkestan pod vlastiu Sovetov» degen kitaby qayta basylyp shygharyldy. Ghalym Mústafa Shoqaydyng ghylymy múralaryn halyq arasynda keninen nasihattap, onyng qyzmetine kompartiyanyng bergen teris baghasyn joqqa shygharyp, «Mústafa Shoqay ómirining keybir qyrlary», «Týrkistan legiony jәne Mústafa Shoqay turaly ne bilemiz?», «Mústafa Shoqaydyng songhy jazbalary» degen maqalalar jazdy. Á.Tәkenovting arqasynda Mústafa Shoqay men onyng әieli Mariya Shoqaydyng estelikteri «Biografiya Mustafy Chokaeva» degen atpen (10 baspa tabaq kóleminde) jaryq kórdi. Sóitip Á.Tәkenov qazaqstandyq Shoqaytanu ghylymynyng negizin salushylardyng biri boldy.
Kenes ýkimetining túsynda halyqtyng jadynan óshirilgen týrik halyqtarynyng ruhany kósemi bolghan Zәky Validi, Baymyrza Hayt turaly tereng ghylymy zertteu jýrgizgen ghalym Ábu Tәkenov bolghany eshqanday talassyz aqiqat. Búl tarihy túlghalar turaly Ábu Tәkenovting «Zәky Validy kim bolghan?, «Baymyrza Hayt Alash qozghalysy haqynda» degen maqalalary tarihshylar ýshin de, bylayghy oqyrman qauymgha da tanymdyq túrghydan kóp mәlimetter beretin óte qúndy enbekter bolyp tabylady.
Ábu Tәkenov jan-jaqty tarihshy. Onyng osy qasiyeti Qazaq Sovet ensiklopediyasyna arnap jazghan materialdardan da seziletin. Ol osy ensiklopediya ýshin tarihy oqighalar men túlghalar turaly 100-den astam maqala jazdy.
Ábekeng elimizding ghylymy pedagogikalyq ómir salasynda óte belsendi qyzmet atqardy. Ol Qazaqstan ólketanushylar qoghamynyng tóraghasy bolyp kóp jylday boyy jemisti enbek etken bolatyn. Sonymen qatar 1989 jyldan bastap Abay atyndaghy Almaty memlekettik uniyversiytetinde ashylghan «Otan tarihy» dissertasiyalyq Kenesining mýshesi, әl-Faraby atyndaghy Qazaq memlekettik uniyversiytetining arnauly ghalymdar Kenesining tóraghasy, «Qazaq tarihy» jurnalynyng aqyldastar alqasynyng mýshesi bolyp, pedagog-ghalym retinde kóp jyldar boyy abyroy biyiginen kórine bildi.
Ábu Saqtaghanúly jany jaysan, aqyn jandy edi. Ábekenning osy qasiyetteri turaly professor Kenes Núrpeyisov: «Ábu Saqtaghanúly tughan halqynyng kóp salaly mәdeniyetin, әsirese onyng auyz әdebiyetin jetik biletin jәne sýietin. Ol kónili týskende ózi dýniyege kelip, azamat bolyp qalyptasqan, elimizding batys ónirining aqyn-jyraulary múrasynyng inju-marjandaryn jatqa aityp, әnshi-kýishilerding ómirlerinen kópshilik bile bermeytin jәitter jóninde qyzyq әngimeler shertushi edi.
Ábekeng ózi de óleng shygharatyn. Ol ólendi jazyp ta, reti kelgende suyryp salyp ta (improvizasiya) aita beretin. Ol qaytys bolardan bir-eki ay búryn Tәkenovter әuleti jóninde ózi jazghan shejire-tolghaudy maghan oqyp bergen edi. Ábekenning toy-tomalaqta, dastarhan basynda nemese birge jolaushylap sapar shekken kezderde dos-jarandaryna arnap әzil ólenderdi ayaq astynan shygharghanyna san ret kuәger boldym», - dep jazghan bolatyn.
Aqynjandy Ábu Saqtaghanúlynyng halyqtyng aldynda, tarih ghylymynyng aldynda ary taza edi. Onyng kirshiksiz taza jan ekendigi turaly kurstas dosy, ghylymdaghy ýzengiles joldasy, akademik Manash Qozybaev bylaysha tebirengen edi: «Ábuding kóp jaqsy qasiyetteri bar edi. Ol birinshiden, óte qarapayym bolatyn. Odan auyldyng iysi anqyp túratyn. Shәkirtke degende adal edi. Bar ónerin, bilimin jetkizuge qúshtar bolatyn. Búl jaghynan alghanda, ol shyn mәninde ústaz-pedagog edi. Ábu el arasynan shyqqan edi. Men ony kórgende, elim esime týsetin. Auyldyng qarshaday balasy, soghystan keyingi auyr jyldary oqyp bilim alyp, ghylym doktory, professor boluy shyn mәninde elge de, halyqqa da ýlgi bolar is. Ábu ómiri - ónegeli ómir. Onyng Otan aldynda, halyq aldynda, Qazaq memlekettik uniyversiyteti aldynda ary taza».
Ábu Tәkenov «Aqtóbe» ensiklopediyasyn shygharu turaly iydeyanyng avtory jәne osy ensiklopediyanyng túnghysh ghylymy bas redaktory boldy.
«Shәkirtsiz ústaz túl» deydi halqymyz. Osy túrghydan alghanda Ábu Tәkenov naghyz ústaz-ghalym edi. Onyng shәkirtteri Qazaqstannyng barlyq aimaghynda jemisti qyzmet etude. Tek ghana Aqtóbe ónirinen shyqqan tarihshylar G.Núrghalymova, M.Tәjibaev, Ú.Ysmaghúlov, E.Medeubaev Ábu Tәkenovti ózderining ruhany ústazy retinde sanaydy, onyng esimin әrqashan iltipatpen eske alyp otyrady.
Sonymen qatar Aqtóbe qalasyndaghy jogharghy oqu oryndarynda qyzmet isteytin tarihshy ghalymdar: G.Izbasarova, Q.Sәrsembina, G.Kóbenova, B.Ábenova jәne D.Ábenovter student-shәkirt retinde Ábu Tәkenovten tәlim-tәrbie alghandaryn әrkez maqtanyshpen aitady.
Ábu Saqtaghanúly Tәkenov talantty tarihshy, ghúlama ghalym retinde elding esinde qaldy. Onyng esimi Qazaq Sovet ensiklopediyasyna, Aqtóbe ensiklopediyasyna engizildi, Temir qalasynda Ábu Tәkenov atyndaghy kóshe bar. Eng bastysy Ábu Saqtaghanúlynyng ghylymy enbekteri el iygiligine ainaldy. Osy túrghydan alghanda «Ghalymnyng haty ólmeydi» degen halyq danalyghy shynymen jýzege asty dep tolyghymen aita alamyz.
«Qazaq tarihy» jurnalynan