ءابۋ ساقتاعانۇلى تاكەنوۆ 1930 جىلى 20 اق­پاندا اقتوبە وبلىسىنىڭ تەمىر قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. ول قازاق مەملەكەت­تىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تا­ريح فا­كۋل­تەتىن ۇزدىك ديپلوممەن بىتىرگەن سوڭ اقتو­بە وبلىسى، قوبدا اۋدانىنا جولدامامەن جۇمىسقا ءجى­بەرىلدى. وسى اۋداننىڭ ورتالىعى نوۆوالەكسەەۆكا سە­لوسىندا ورتا مەكتەپكە مۇعالىم، وقۋ ءىسىنىڭ مەڭ­گەرۋشىسى، ديرەكتور بولىپ 5 جىل جەمىستى قىزمەت اتقاردى.

ءابۋ ساقتاعانۇلى پەداگوگتىق قىزمەتپەن قاتار عى­لىمي جۇمىستارمەن اينالىسىپ، قوبدا اۋدانىنىڭ تاريحىنا بايلانىستى كوپتەگەن ماتەريالدار جيناپ، وسى دەرەكتەر نەگىزىندە اۋدان وقىتۋشىلارىنىڭ تامىز ءماسليحاتتارىندا وتە قىزىقتى عىلىمي با­ياندامالار جاسادى، اۋداندىق گازەتكە ماقالالار جا­ريالادى.

وسى كەزدە اۋدان تەرريتورياسىندا ورنالاسقان «ابات بايتاق» كەسەنەسى، يساتاي، قوبىلاندى باتىر جەر­­لەنگەن جەرلەر تۋرالى رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى­نىڭ نا­زارىن اۋدارعان ءىس-شارالار ۇيىمداستىردى. سول كەزدىڭ وزىندە-اق ءابۋ ساقتاعانۇلى اقتوبە وبلىسىنىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى ءالىبي جانگەلديننىڭ ماڭ­عىستاۋ ارقىلى شىعىس مايدانعا قارۋ-جاراق اكەل­گەن ەكسپەديتسياسى تۋرالى، ازامات سوعىسىنىڭ شە­شۋ­شى كەزەڭىنە اينالعان اقتوبە مايدانىنىڭ اق گۆار­دياشىلارمەن شايقاسى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر جينا­دى.

ءابۋ ساقتاعانۇلى تاكەنوۆ 1930 جىلى 20 اق­پاندا اقتوبە وبلىسىنىڭ تەمىر قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. ول قازاق مەملەكەت­تىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تا­ريح فا­كۋل­تەتىن ۇزدىك ديپلوممەن بىتىرگەن سوڭ اقتو­بە وبلىسى، قوبدا اۋدانىنا جولدامامەن جۇمىسقا ءجى­بەرىلدى. وسى اۋداننىڭ ورتالىعى نوۆوالەكسەەۆكا سە­لوسىندا ورتا مەكتەپكە مۇعالىم، وقۋ ءىسىنىڭ مەڭ­گەرۋشىسى، ديرەكتور بولىپ 5 جىل جەمىستى قىزمەت اتقاردى.

ءابۋ ساقتاعانۇلى پەداگوگتىق قىزمەتپەن قاتار عى­لىمي جۇمىستارمەن اينالىسىپ، قوبدا اۋدانىنىڭ تاريحىنا بايلانىستى كوپتەگەن ماتەريالدار جيناپ، وسى دەرەكتەر نەگىزىندە اۋدان وقىتۋشىلارىنىڭ تامىز ءماسليحاتتارىندا وتە قىزىقتى عىلىمي با­ياندامالار جاسادى، اۋداندىق گازەتكە ماقالالار جا­ريالادى.

وسى كەزدە اۋدان تەرريتورياسىندا ورنالاسقان «ابات بايتاق» كەسەنەسى، يساتاي، قوبىلاندى باتىر جەر­­لەنگەن جەرلەر تۋرالى رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى­نىڭ نا­زارىن اۋدارعان ءىس-شارالار ۇيىمداستىردى. سول كەزدىڭ وزىندە-اق ءابۋ ساقتاعانۇلى اقتوبە وبلىسىنىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى ءالىبي جانگەلديننىڭ ماڭ­عىستاۋ ارقىلى شىعىس مايدانعا قارۋ-جاراق اكەل­گەن ەكسپەديتسياسى تۋرالى، ازامات سوعىسىنىڭ شە­شۋ­شى كەزەڭىنە اينالعان اقتوبە مايدانىنىڭ اق گۆار­دياشىلارمەن شايقاسى تۋرالى تىڭ دەرەكتەر جينا­دى.

قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە ءا.تاكەنوۆ قوبدا اۋدا­نىنىڭ ەڭبەكشىلەرىنىڭ ۇلكەن قۇرمەتىنە بولەنەدى. سون­دىقتان اۋدان ورتالىعىنىڭ تۇرعىندارى ونى نوۆو­الەكسەي سەلولىق كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا سايلادى. ءابۋ ساقتاعانۇلىنىڭ جەمىستى ەڭبەگى ۇكىمەت تاراپىنان «تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرگەنى» ءۇشىن مەدالىمەن باعالاندى.

پەداگوگيكالىق سالادا از ۋاقىتتا ۇلكەن جەتىس­تىك­تەرگە جەتكەن ءابۋ ساقتاعانۇلىنا اۋداندىق پار­تيا كوميتەتى تاراپىنان لاۋازىمدى قىزمەتتەر ۇسىنىل­عانىنا قاراماستان، ول اكە-شەشەسى، ومىرلىك جارى سارا جانە ءۇش بالاسىمەن الدا تۇرعان تۇرمىستىق قيىن­شىلىقتاردى بىلە تۇرا، عىلىم جولىنا ءتۇسۋ ءۇشىن الماتىعا كوشتى. اسپيرانتۋرادا وقىعان كەزدە ءابۋ ساق­تا­عانۇلىنا عىلىمي جەتەكشى بولىپ، قازاقتىڭ تۇڭعىش كاسىبي تاريحشىسى ەرمۇقان بەكماحانوۆ بەكىتىلدى.

عۇلاما عالىم مەن العىر شاكىرتتىڭ عىلىمي وداعى تەز ارادا-اق ءوزىنىڭ جەمىسىن بەردى. ءسويتىپ ءابۋ ساقتاعان­ۇلى 1964 جىلى 16 ناۋرىزدا «ەڭبەكشىلەردىڭ 1918 - 1919 جج. اقتوبە مايدانىندا اق گۆاردياشىلارمەن كۇرەسى» دەگەن تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتا­تسيا­سىن تابىستى قورعاپ شىقتى.

بۇل كەزدە قازاقستان تاريحى بويىنشا عىلىم كان­ديداتتارى وتە از بولاتىن. ءابۋ ساقتاعانۇلى وسى از شوعىردىڭ اراسىندا ە.بەكماحانوۆتىڭ تۇلەگى رەتىندە ۋنيۆەرسيتەتتە ۇستازدىق قىزمەتپەن تۇراقتى اينالىسا باستادى. وسى كەزدەن ءا.تاكەنوۆتىڭ عىلىمداعى قي­ىندىق پەن قىزىققا تولى ءومىر جولى باستالدى.

عالىمنىڭ عىلىمي ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسىندە زەرت­تەۋ وبەكتىلەرىنىڭ اۋقىمى كەڭەيدى. قازاقستان تاري­حىندا بۇرىن زەرتتەلمەگەن تىڭ تاقىرىپتار: قازاق حالقىنىڭ ينتەرناتسيوناليستىك بايلانىستارى، تاريحي دەرەكتەمە، ايماقتىق تاريح ماسەلەلەرىنىڭ كوپ قاباتتى كۇردەلى پروبلەمالارى عالىمنىڭ تەرەڭ عىلىمي جۇ­مىستارىنىڭ وزەگىنە اينالدى.

ەرەكشە اتاپ وتەتىن نارسە، ءا.تاكەنوۆ سول تۇستاعى كوپشىلىك تاريحشى عالىمدار سياقتى تاريح عىلىمىن ساياساتتاندىرىپ، كونيۋكتۋرالىق ۋاقىتشا ماڭىزدى تاقىرىپتاردى قاۋزاپ، ۇساقتالۋعا بوي ۇرمادى.

ءابۋ ساقتاعانۇلىنىڭ وسى قاسيەتى تۋرالى اكادەميك ماناش قوزىباەۆ: «ءبىزدىڭ تاريح دەگەن عىلىمىمىز جاتقان مۇحيت. وعان كوپتەگەن جىلعالار، وزەندەر كە­لىپ قۇيادى. مۇنسىز مۇحيت بولمايدى. ءابۋدىڭ تاريح عى­لىمىنىڭ دەرەكتەمە سالاسىنا كوڭىلى ءتۇستى. وسى سا­لادا قىرۋار جۇمىس ىستەدى»، - دەپ اتاپ كورسەتكەن بو­لاتىن.

ءابۋ ساقتاعانۇلى قازاق حالقىنا قيىن كەزدە قول ۇشىن بەرگەن ينتەرناتسيوناليستەر تۋرالى كوپتەگەن ماتەريالدار جيناپ، ولار تۋرالى عىلىمي جيناقتار مەن جۋرنالدارعا كوپتەگەن ماقالالار جاريالادى، كىتاپتار جازدى. سول ينتەرناتسيوناليستەردىڭ ءبىرى ۆ.ي.شپرايتسەردىڭ ۇلى ۆ.ۆ.شپراي­تسەر 1987 جىلى ءابۋ تاكەنوۆ ۇيىمداستىرعان «ءالىبي جانگەلديننىڭ قىزىل كەرۋەن ىزىمەن» دەپ اتالاتىن تا­ريحي عىلىمي زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسىنىڭ قۇرامىندا ءبىز­بەن بىرگە بولدى. ول ءوزىن «قاراكەسەك ۆولوديامىن» دەي­تىن جانە ءابۋ اعانى كاسىبي تاريحشىلىعى مەن جو­عا­رى ينتەللەكت يەسى، ازامات رەتىندە قۇرمەتتەيتىن. ءابۋ ساقتاعانۇلىنا ينتەر­نا­تسيوناليستەر ماتە زالكا، مارەچەك، شپرايتسەر ۇر­پاقتارى باس ءيىپ تاعزىم ەتەدى.

كەڭەس ۇكىمەتى ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ تا­ريحىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن بالاتىن. وسىعان باي­لانىستى «ينوستراننايا ۆوەننايا ينتەرۆەنتسيا ي گراج­­دانسكايا ۆوينا ۆ سرەدنەي ازي ي كازاحستانە» دەپ اتالاتىن قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى دايىن­دالىپ، ءا.تاكەنوۆكە «اقتوبە مايدانى» دە­گەن تاراۋدى دايىنداۋ تاپسىرىلدى. عالىم وسى تا­راۋدى ماسكەۋ، لەنينگراد، ورىنبور، الماتى قالا­لارىنداعى مۇراعات پەن مۇراجايلاردان جەكە ءوزى جيناعان دەرەكتەر نەگىزىندە جازىپ، عىلىمي ورتاعا جاڭا قىرىمەن تانىلدى، تاريحتى ءسۇيىپ وقيتىن وقىرماندار ءا.تاكەنوۆتىڭ عىلىمي قۋاتىن، شىعارماشىلىق جاڭا­شىل ىزدەنىسىن وتە جوعارى باعالادى. بۇل 33 جاسار عالىمنىڭ تاماشا عىلىمي تابىسى ەدى.

ءا.تاكەنوۆ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن وتە تىڭ­­عىلىقتى دايارلادى. كەزەكتى عىلىمي دارەجە العانعا دەيىن ديسسەرتاتسيالىق جۇمىسىنىڭ ماز­مۇ­نىن اشىپ، عىلىمي جاڭالىقتارىن كوپشىلىككە تا­نىس­­تىرۋ ماقساتىندا ءابۋ ساقتاعانۇلى زەرتتەۋشى ي.د.وچاگپەن بىرگە 1974 جىلى «ينتەرناتسيونالنىي وترياد (ك يستوري ەكسپەديتسي ا.دجانگيلدينا)»، «ينتەرناتسيوناليستەر وكتيابر جەڭىستەرىن قورعاۋ­دا» (الماتى 1977 ج.), ك.نۇرجاۋباەۆپەن بىرگە «وترياد ا.دجانگەلدينا ۆ مانگىشلاكە» (ششەۆچەنكو 1980) دە­گەن كىتاپتار جازدى. بۇل كىتاپتار كەزىندە عىلىمي جۇرتشىلىقتان وتە جوعارى باعا العان بولاتىن. وندا ءا.تاكەنوۆ قازاقستاننىڭ ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسى كەزىندەگى تاريحىمەن بىرگە ايماقتىق تاريحىن بۇرىن كوپشىلىككە بەلگىسىز مۇراعات قۇجاتتارىنىڭ نەگىزىندە جا­زىپ، جاڭا دەرەكتەردى عىلىمي اينالىمعا قوسۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. وسى كىتاپتارداعى عىلىمي جاڭالىقتار كەيىنىرەك قازاقستان تاريحى كىتاپتارىنا ەنگىزىلىپ، وقىرمان قاۋىمنىڭ يگىلىگىنە اينالدى.

ۇزاق جىلعى عىلىمي ىزدەنىستەرىنىڭ قورىتىندىسى رەتىندە ءا.تاكەنوۆتىڭ «ۋزى ينتەرناتسيونالنوي درۋج­بى (ينتەرناتسيونالنىە سۆيازي ترۋدياششيحسيا كازاح­ستانا ي زارۋبەجنىح ستران ۆ 1917 - 1937 گگ.) دەگەن كىتابى 1980 جىلى الماتىدا «كىتاپ» باسپاسىنان جارىق كوردى. وسى ەڭبەكتەرى ارقىلى ءا.تاكەنوۆ ەلگە تانىلدى، جۇرتشىلىقتىڭ قۇرمەتىنە بولەندى.

1980 جىلى ءابۋ تاكەنوۆ قازاقستانداعى ازا­مات سوعىسىنىڭ تاريحىنا بايلانىستى دەرەكتى، تانىم­دىق سيپاتتاعى ماقالالار جاريالاعانى ءۇشىن، رەس­پۋب­­ليكالىق عىلىمي-كوپشىلىك «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋر­نالىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى.

1984 جىلى ۋنيۆەرسيتەتتەگى عىلىمي-پەداگوگي­كا­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­لىق قىزمەتى ءۇشىن ءابۋ تاكەنوۆ «قازاق سسر حالىق اعار­­تۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى» بەلگىسىمەن ماراپاتتالدى.

كوپ جىل بويى تىنباستان جۇرگىزگەن شىعارماشى­­­­­­­­لىق ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ءا.تاكەنوۆ 1988 جىلى «قا­­زاق­­ستان ەڭبەكشىلەرىنىڭ (1917 - 1937 جج.) سوتسيا­ليزم قۇ­رى­لىسى كەزەڭىندەگى ينتەرنوتسيونالدىق باي­لانىستا­رى­نىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى» دەگەن تاقى­رىپقا تا­ريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عىلىمي دارە­جەسىن الۋ ءۇشىن جازعان ديسسەرتاتسياسىن ءساتتى قور­عادى.

ەلىمىزدە قايتا قۇرۋ پروتسەسى جۇزەگە اسىرىلىپ، قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان شاقتا قازاق حالقىنىڭ تاريحىن جاڭا كوزقاراس نەگىزىندە جازۋ مۇمكىنشىلىگى پايدا بولدى. وسى مۇمكىنشىلىكتى ءابۋ ساقتاعانۇلى ەلى­مىزدە تاريح عىلىمىن دامىتۋ باعىتىندا ءتيىمدى پاي­دالانا ءبىلدى. ءسويتىپ ونىڭ باستاماسىمەن تاريحي وقيعالار مەن تۇلعالاردى جاڭا كوزقاراسپەن باعالاۋ تۇر­عىسىندا كوپتەگەن كەلەلى ءىس شارالار جۇزەگە اسى­رىلا باستادى.

ءا.تاكەنوۆ قازاقستانداعى 1916 جىلعى كوتەرىلىس تا­ريحىنىڭ ماسەلەلەرىن بۇرىنعى كوممۋنيستىك پارتيا يدەولوگياسى ەمەس، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ءمۇد­دەسى تۇرعىسىنان قايتا جازۋ قاجەتتىگىن ءوزىنىڭ پروب­لەمالىق ماقالالارى مەن تەلەسۇحباتتارىندا نەگىز­دەدى. ول قازاق حالقىنىڭ 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتە­رىلىسىن جاڭا كوزقاراس تۇرعىسىنان پايىمداۋ ءۇشىن 1986, 1991 جانە 1996 جىلدارى وتكىزىلگەن حالىق­ارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيالاردى ۇيىم­داستىرۋشىلاردىڭ الدىڭعى توبىندا بولدى.

مەن ءا.تاكەنوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن «قازاقستانداعى 1916 جىلعى ۇلت - ازاتتىق كوتەرىلىس تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى (باتىس قازاقستان ماتەريالدارى نەگىزىندە)» دەگەن تاقىرىپقا پروفەسسور ج.قاسىمباەۆتىڭ جەتەك­شىلىگىمەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم. سول سي­ياقتى ەركىن ەرماحانوۆ «دالا وبلىستارىنداعى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس تاريحىنىڭ ءما­سەلەلەرى» دەگەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى.

تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىن وقىتۋدىڭ ەڭ وزەك­تى ماسەلەسى - دەرەكتانۋ ءىسىنىڭ ءالى دە جولعا قويىل­ما­عان­دىعى. ءا.تاكەنوۆ وسى ماسەلەنى شەشۋ باعىتىن­دا كوپ ەڭبەك اتقاردى. ول ءوزى وقىعان قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەر­سيتەتىنىڭ تاريح جانە ەتنولوگيا فاكۋلتەتىندە ال­دىمەن مۇراعات قىزمەتكەرلەرىن دايىندايتىن قازاق ءبو­لى­مىن، ال 1991 جىلى «دەرەكتانۋ جانە ارحيۆتانۋ» كا­فە­دراسىن اشتىرىپ، وسى كافەدرانى ءوزى باسقاردى. وسى ءبو­­لىمدى بىتىرگەن 50-دەن استام ستۋدەنت قازاقستاننىڭ ءار­تۇر­لى وبلىستارىندا بىلىكتى مامان رەتىندە قىزمەت ەتۋ­دە.

ءا.تاكەنوۆتىڭ دەرەكتانۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان عىلىمي وي-پىكىرلەرى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق مەم­لەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە جارىق كورگەن «عىلىم كوك­جيەگى» دەگەن جيناققا ەنگىزىلدى.

سول سياقتى ءا.تاكەنوۆ دايىنداعان قازاقستاننىڭ قازىرگى زامان تاريحى بويىنشا 20 باسپا تاباقتان تۇرا­تىن قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى (پروفەسسور ق.قاراجانوۆپەن بىرگە) 1998 جىلى «سانات» باسپاسىنان جارىق كوردى. سونىمەن قاتار ءا.تاكەنوۆ اسپيرانتتار­عا «قازاق مەمۋارى - تاريحي دەرەك رەتىندە»، «قىزىل قازاقستان جۋرنالى - تاريحي دەرەك رەتىندە» دەگەن ديس­سەرتاتسيا تاقىرىپتارىن بەرىپ، جەتەكشىلىك جاساعان بو­لاتىن. ءسويتىپ ول قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تاري­حي دەرەكتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان عالىمعا اي­نال­­­دى.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان شاقتا ءا.تاكەنوۆ كەڭەس وكىمەتى قايتا باسىپ شىعارۋعا، ستۋدەنتتەرگە جوعارعى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋعا تىيىم سال­عان قازاق تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقۋشى قا­ۋىمىمەن قاۋىشتىرۋعا وراسان زور ەڭبەك ءسى­ڭىر­دى. كىتاپحانالاردان الىنىپ تاستالىپ، ورتەلگەن م.شوقاي، ە.بەكماحانوۆ، س.اسفەندياروۆ، ت.شونا­نوۆ جانە س.قوجانوۆتىڭ ەڭبەكتەرى ءا.تاكەنوۆتىڭ رە­داكتسياسىمەن جانە العىسوزدەرىمەن بىرىنەن سوڭ ءبى­رى تاۋەلسىزدىكتىڭ كوكتەمىندە تاۋەلسىز ەلدىڭ تاريحي سا­نا­سىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنداي بولىپ قازاق وقىر­ماندارىمەن قاۋىشتى. ءسويتىپ ەل تاريحىن شى­نايى سۇيەتىن قاۋىم، كوپ جىلداردان سوڭ، ناعىز تا­ريح­شىلاردىڭ عىلىمي تۇرعىدان جازعان تاريحي ەڭ­بەك­­تەرىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدى. بۇل ءابۋ ساق­­تاعانۇلىنىڭ ۇستازدار الدىنداعى ءوز پارىزىن ورىن­داۋى جانە ازاماتتىق ەرلىگى ەدى.

ءا.تاكەنوۆ جوعارىدا ايتىلعان تاريحي تۇل­عالار ەڭبەكتەرىنىڭ دەرەكتانىمدىق سيپاتى مەن تا­ريحي قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتايتىن بىرنەشە عىلىمي ماقالالار دا جاريالادى. وسى جىلدارى ابەكەڭ قالامىنان تۋعان «ساندجار دجافاروۆيچ اس­فەن­دياروۆ ي ەگو يستوريا ...»، «ينجەنەر ي يستوريك م.تى­نىشپاەۆ»، «ەلۋىنشى جىلداردىڭ باسىندا قازاق تاريحى قالاي قىسپاققا الىندى؟»، «عاسىر سىنىنان وتكەن عالىم (ە.بەكماحانوۆ)»، «تەلجاننان قالعان تەلەگەي مۇرا»، «سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ قاسىرەتى» دەگەن ماقالالار رەسپۋبليكالىق عىلىمي جيناقتار مەن جۋرنالدارعا جانە گازەتتەردە جارىق كورىپ، قالىڭ وقىرمان قاۋىم ءابۋ تاكەنوۆتى جاڭا قىرىنان تانىدى.

وسى جىلدارى ءا.تاكەنوۆ كەڭەس ۇكىمەتى مەن كو­مۋنيستىك پارتيا اتتارىن اتاۋعا تىيىم سالىپ، كى­تاپ­تارىن ورتەپ جىبەرگەن مۇستافا شوقاي، زاكي ۆاليدي، بايمىرزا حايت ەسىمدەرىن جانە ولاردىڭ ەڭبەكتەرىن قازاق حالقىمەن قايتا قاۋىشتىردى.

1993 جىلى ءا.تاكەنوۆتىڭ العىسوزىمەن مۇستافا شوقايدىڭ «تۋركەستان پود ۆلاستيۋ سوۆەتوۆ» دەگەن كىتابى قايتا باسىلىپ شىعارىلدى. عالىم مۇستافا شوقايدىڭ عىلىمي مۇرالارىن حالىق اراسىندا كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، ونىڭ قىزمەتىنە كومپارتيانىڭ بەرگەن تەرىس باعاسىن جوققا شىعارىپ، «مۇستافا شوقاي ءومىرىنىڭ كەيبىر قىرلارى»، «تۇركىستان لەگيونى جانە مۇستافا شوقاي تۋرالى نە بىلەمىز؟»، «مۇستافا شو­­قايدىڭ سوڭعى جازبالارى» دەگەن ماقالالار جازدى. ءا.تاكەنوۆتىڭ ارقاسىندا مۇستافا شوقاي مەن ونىڭ ايەلى ماريا شوقايدىڭ ەستەلىكتەرى «بيوگرافيا مۋس­تافى چوكاەۆا» دەگەن اتپەن (10 باسپا تاباق كولەمىندە) جارىق كوردى. ءسويتىپ ءا.تاكەنوۆ قازاقستاندىق شو­قاي­تانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى.

كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا حالىقتىڭ جادىنان وشىرىلگەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ رۋحاني كوسەمى بولعان زاكي ۆاليدي، بايمىرزا حايت تۋرالى تەرەڭ عىلىمي زەرت­تەۋ جۇرگىزگەن عالىم ءابۋ تاكەنوۆ بولعانى ەش­قان­داي تالاسسىز اقيقات. بۇل تاريحي تۇلعالار تۋرالى ءابۋ تاكەنوۆتىڭ «زاكي ۆاليدي كىم بولعان؟، «بايمىرزا حايت الاش قوزعالىسى حاقىندا» دەگەن ماقالالارى تا­ريحشىلار ءۇشىن دە، بىلايعى وقىرمان قاۋىمعا دا تا­نىمدىق تۇرعىدان كوپ مالىمەتتەر بەرەتىن وتە قۇندى ەڭبەكتەر بولىپ تابىلادى.

ءابۋ تاكەنوۆ جان-جاقتى تاريحشى. ونىڭ وسى قاسيەتى قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنا ارناپ جازعان ما­تەريالداردان دا سەزىلەتىن. ول وسى ەنتسيكلوپەديا ءۇشىن تاريحي وقيعالار مەن تۇلعالار تۋرالى 100-دەن اس­تام ماقالا جازدى.

ابەكەڭ ەلىمىزدىڭ عىلىمي پەداگوگيكالىق ءومىر سالاسىندا وتە بەلسەندى قىزمەت اتقاردى. ول قازاقستان ولكەتانۋشىلار قوعامىنىڭ توراعاسى بولىپ كوپ جىلداي بويى جەمىستى ەڭبەك ەتكەن بولاتىن. سونىمەن قاتار 1989 جىلدان باستاپ اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە اشىلعان «وت­­ان تاريحى» ديسسەرتاتسيالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، ءال-فارا­­بي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارناۋ­لى عالىمدار كەڭەسىنىڭ توراعاسى، «قازاق تاريحى» جۋر­نالىنىڭ اقىلداستار القاسىنىڭ مۇشەسى بولىپ، پە­داگوگ-عالىم رەتىندە كوپ جىلدار بويى ابىروي بي­ى­گىنەن كورىنە ءبىلدى.

ءابۋ ساقتاعانۇلى جانى جايساڭ، اقىن جاندى ەدى. ابەكەڭنىڭ وسى قاسيەتتەرى تۋرالى پروفەسسور كەڭەس نۇرپەيىسوۆ: «ءابۋ ساقتاعانۇلى تۋعان حالقىنىڭ كوپ سالالى مادەنيەتىن، اسىرەسە ونىڭ اۋىز ادەبيەتىن جەتىك بىلەتىن جانە سۇيەتىن. ول كوڭىلى تۇسكەندە ءوزى دۇنيەگە كەلىپ، ازامات بولىپ قالىپتاسقان، ەلىمىزدىڭ باتىس ءوڭىرىنىڭ اقىن-جىراۋلارى مۇراسىنىڭ ءىنجۋ-مارجاندارىن جاتقا ايتىپ، ءانشى-كۇيشىلەردىڭ ءومىر­لەرىنەن كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن جايتتەر جونىندە قىزىق اڭگىمەلەر شەرتۋشى ەدى.

ابەكەڭ ءوزى دە ولەڭ شىعاراتىن. ول ولەڭدى جازىپ تا، رەتى كەلگەندە سۋىرىپ سالىپ تا (يمپروۆيزاتسيا) ايتا بەرەتىن. ول قايتىس بولاردان ءبىر-ەكى اي بۇرىن تاكەنوۆتەر اۋلەتى جونىندە ءوزى جازعان شەجىرە-تول­عاۋدى ماعان وقىپ بەرگەن ەدى. ابەكەڭنىڭ توي-توما­لاقتا، داستارحان باسىندا نەمەسە بىرگە جولاۋشىلاپ ساپار شەككەن كەزدەردە دوس-جاراندارىنا ارناپ ءازىل ولەڭدەردى اياق استىنان شىعارعانىنا سان رەت كۋاگەر بولدىم»، - دەپ جازعان بولاتىن.

اقىنجاندى ءابۋ ساقتاعانۇلىنىڭ حالىقتىڭ الدىندا، تاريح عىلىمىنىڭ الدىندا ارى تازا ەدى. ونىڭ كىرشىكسىز تازا جان ەكەندىگى تۋرالى كۋرستاس دوسى، عىلىمداعى ۇزەڭگىلەس جولداسى، اكادەميك ما­ناش قوزىباەۆ بىلايشا تەبىرەنگەن ەدى: «ءابۋدىڭ كوپ جاقسى قاسيەتتەرى بار ەدى. ول بىرىنشىدەن، وتە قاراپايىم بو­لاتىن. ودان اۋىلدىڭ ءيسى اڭقىپ تۇراتىن. شاكىرتكە دەگەندە ادال ەدى. بار ونەرىن، ءبىلىمىن جەتكىزۋگە قۇش­تار بولاتىن. بۇل جاعىنان العاندا، ول شىن مانىندە ۇس­تاز-پەداگوگ ەدى. ءابۋ ەل اراسىنان شىققان ەدى. مەن ونى كورگەندە، ەلىم ەسىمە تۇسەتىن. اۋىلدىڭ قارشاداي با­لاسى، سوعىستان كەيىنگى اۋىر جىلدارى وقىپ ءبىلىم الىپ، عىلىم دوكتورى، پروفەسسور بولۋى شىن مانىندە ەل­گە دە، حالىققا دا ۇلگى بولار ءىس. ءابۋ ءومىرى - ونەگەلى ءومىر. ونىڭ وتان الدىندا، حالىق الدىندا، قازاق مەم­لەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى الدىندا ارى تازا».

ءابۋ تاكەنوۆ «اقتوبە» ەنتسيكلوپەدياسىن شىعارۋ تۋرالى يدەيانىڭ اۆتورى جانە وسى ەنتسيكلوپەديانىڭ تۇڭعىش عىلىمي باس رەداكتورى بولدى.

«شاكىرتسىز ۇستاز تۇل» دەيدى حالقىمىز. وسى تۇرعىدان العاندا ءابۋ تاكەنوۆ ناعىز ۇستاز-عالىم ەدى. ونىڭ شاكىرتتەرى قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىندا جە­مىستى قىزمەت ەتۋدە. تەك عانا اقتوبە وڭىرىنەن شىق­قان تاريحشىلار گ.نۇرعالىموۆا، م.تاجىباەۆ، ۇ.ىسما­­عۇلوۆ، ە.مەدەۋباەۆ ءابۋ تاكەنوۆتى وزدەرىنىڭ رۋحا­ني ۇستازى رەتىندە سانايدى، ونىڭ ەسىمىن ارقاشان ءىلتيپات­پەن ەسكە الىپ وتىرادى.

سونىمەن قاتار اقتوبە قالاسىنداعى جوعارعى وقۋ ورىندارىندا قىزمەت ىستەيتىن تاريحشى عالىمدار: گ.ءىز­باساروۆا، ق.سارسەمبينا، گ.كوبەنوۆا، ب.ابەنوۆا ءجا­نە د.ابەنوۆتەر ستۋدەنت-شاكىرت رەتىندە ءابۋ تاكەنوۆ­­­تەن ءتالىم-تاربيە العاندارىن اركەز ماقتانىشپەن اي­تا­دى.

ءابۋ ساقتاعانۇلى تاكەنوۆ تالانتتى تاريحشى، عۇ­لاما عالىم رەتىندە ەلدىڭ ەسىندە قالدى. ونىڭ ەسىمى قا­زاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنا، اقتوبە ەنتسيكلوپەدياسى­نا ەنگىزىلدى، تەمىر قالاسىندا ءابۋ تاكەنوۆ اتىنداعى كو­شە بار. ەڭ باستىسى ءابۋ ساقتاعانۇلىنىڭ عىلىمي ەڭ­بەكتەرى ەل يگىلىگىنە اينالدى. وسى تۇرعىدان العاندا «عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى» دەگەن حالىق دانالىعى شىنىمەن جۇزەگە استى دەپ تولىعىمەن ايتا الامىز.

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان