Jazushy Taha Akyol 1996 jyly Almatyda Qazaq týrik liyseylerin aralap kórgen bolatyn. Keyinnen qolgha alghan maqalasynda “Aziyadaghy Qazaq-týrik liyseyler ghajap. Áyteuir Ankaradaghy sayasatkerler Anadolydaghy Týrkiyagha kólenke týsirmese bolghany...” degen edi.

Osy oily sózding aitylghanyna tura 21 jyl ótipti. Qazirgi jetken túghyrdan qaraghanda ózgergen pәlendey eshtene joq. Ol kezende Týrkiyany memlekettik iydeologiyasy bar kýshimen «keritartpa» degen jeleumen dindar otandastargha, әsirese býgin barlyq jaqtan biylikten japa shegip otyrghan «Qyzmet» qozghalysy mýshelerine «otandy satqandar» degendey qatynas jasaghan bolatyn. Keshegi jәbir kórgen, al býgin búlbúlsha sayrap jýrgender «terrorist» degen jalamen sol dәstýrdi býgin de jalghastyryp, Anadoly halqyna kólenke týsirip keledi.

Tek kólenke týsirumen shektelse jón bolar edi, týbirimen qúrtyp, joyyp jiberuge bar kýshterin salugha ant ishkendey keyipte.

Bir jaqsysy, osynday jauyz әreketke jol bergisi kelmeytin býgingi kýni keng parasat iyeleri men liyderler bar. Núrsúltan Nazarbaev tәuelsizdikten bergi 25 jyldan beri ýlken janqiyarlyq jasap, adam sengisiz erik yjdaghatpen izgilikti isterge múryndyq bolghan týrik ústazdargha taghy da qamqorlyq kórsetti. Qazaq pen qyrghyz memleket basshylar ylghy da birdey tabandy qarsylyq kórsetip keledi. Ótken aptada bolghan jaghdaylar әli әlem, әri Týrkiya túrghysynan tolyq ghibrat bolarlyqtay edi. Týrkiya túrghysynan da qara daq bolyp tariyhqa endi.

Bas qala Astanada BAQ pen kezdesu úiymdastyrghan Nazarbaev: “Erdoghan eki ýsh ret menen elimizdegi týrik ústazdardy (qaytarudy) súrady. Ótkende kelgeninde taghy súrady. Oghan «Bizde júmys istep jatqan múghalimder kinәli bolsa, maghan dәlel әkelinder. Bizde olar kinәli emes, men olargha eshqanday jamandyq jasay almaymyn. Kinәsi joq adamdardy týrmege qamap, ne senderge ústap bere almaymyn. Men ýshin búl mәselege osymen songhy nýkte qoyyldy» dedi.

Osynjay  tabandylyq  kórsetken N. Nazarbaev tek tilmen sayraghannan basqagha jaramaytyndargha sabaq boldy ma eken? Áy, qaydam. Nege deseniz, búdan bir jyl búryn jýzege aspay qalghan sәtsiz tónkeristen keyin memleket basshysy men liyder retinde Ankaragha alghash kelgen Nazarbaev,  Ankaradaghy BAQ ókilderimen kezdeskende de dәl osynday pikir bildirip, osyghan úqsas ústanymyn kórsetip «Sizder kinәli dep otyrghan bilim berushiler men múghalimderding tónkeriske qatysty ekendigi jayynda dәlel әkelinder, soghan qaray tiyisti qadam jasayyq» degen bolatyn.

Demek, arada ótken bir jyl ýsh aiday uaqytta jala, qaralau, kýie jaghu әreketterinen ary eshtene aspady. Nazarbaev memleket basshysy bolumen qatar kóregendigi mol әri strateg.  Odan da manyzdysy, qúrmetti Nazarbaevtyng janúyasy 88 jyl búryn Anadolyda býgin oryn alghan zúlymdyqtargha úqsas jaghdaygha tap bolghan. Sondyqtan jәbir men qysymnyng qanday jiyirkenishti ekenin jaqsy biledi. Búdan bólek, әkesining bastan keshkenderi, qazaq halqynyng tartqan qily taghdyryn kitap etip qalam terbegen, búl ghasyrdyng diktatorlaryna dәris ispetti tariyhqa amanat etken әri qaldyrghan asa qadirli memleket basshysy. Sovetting kezenning barlyq qiyndyqtaryn biletin әri bastan keshken jan. Qytay men Resey sekildi әlemning eki elimen dostyq  qatynasyn saqtap, AQSh pen Evropa elderimen jaqsy odaqtastyq sayasatyn  býgingi kýnge deyin jetkizdi.

Týrkiya sekildi eshbir kórshisimen kiykiljini joq, kerek deseniz, Týrkiyany kórshi elderimen tatulastyru niyetinde. Dýrdaraz elderdi tatulyqqa shaqyrghan beybit sayasatymen әsirese músylman elderden bastap qazaq liyderi býkil әlemge ýlgi boluda.

Siriyadaghy bauyrlastar soghysyn shiyelenistirgisi keletinderge osy jazyqsyzdardyng qany tógiluin toqtatu ýshin bastaghan Astana kezdesuleri osynyng naqty ýlgisi. Týrkiyanyng Reseymen bastaghan strategiyadan júrday, diplomatiyadan alys, kisynsyz daudan keyin eki el arasyndaghy dýrdarazdyqty rettep araghayyn bolyp tatulastyrghan da qúrmetti Nazarbaev.

Syrttay osylarda jýzege asyryp, ishte elinde ómir sýrip jatqan 125 týrli últ ókilderin 1994 jyly Qazaqstan halqy assambleyasy shanyraghynyng astynda basyn qosyp, qorghap, beybitshilik pen toleranttylyqta beybit ómir sýruin qamtamasyz ete otyryp, býginderge jetkizdi.Kenestik rejim qúlaghannan jariyalylyq pen qayta qúru beleng alghan uaqyttan qazirge deyin elin ýlken senimmen basqara otyryp, býginderge bastaghan dara liyder. Osy sebepti bireuler «anyz adamgha» balasa, endi bireuler «kóregen sayasatker» deude. Týrikter demokratiyalyq jýiening myzghymas talaby bolghan Parlamenttik jýieni «bir adam» rejiymine ainaldyrudyng kýresin jýrgizip, referendumgha bet alghan uaqytta,  qazaqtar elde júmys jasap kelgen Preziydenttik basqarudan bas tartqandaryn әlemge habarlady. Nazarbaev qúziretining birazyn óz bastamasymen parlamentke ótkizdi. «Erkindik pen demokratiya jolynda» kitabynda janúyasy bastan keshken zúlym men eline uәde etken demokratiyany әngimeleude qúrmetti Nazarbaev. Kitap qazaq halqyna jazylghanmen bir qaraghanda býgingi uaqytta Anadolyda bolyp jatqan jauyz әreketter men Qyzmet qozghalysyn ezip janshugha baghyttalghan әreketterdi bayandaghanday әser qaldyrady. Anadolyda bolyp jatqan zorlyqshyl әri zandy belden basatyn rejimge úqsas jaghdaydy Nazarbaevtyng otbasy men tuystary da Sovet kezinde bastan keshken eken. Jaghrapiya men uaqyt basqa bolsa da,  fashizm barlyq uaqyt pen orynda ózining soyqandy keypin kórsetude. Sonday qughyn-sýrginge tap bolghan Mehmet Akif Ersoydyn «Tarih qaytalanady deydi. Eger ótkennen ghibrat alynsa, ol qaytalanar ma edi?» degen óleng joldary bar.

Nazarbaev kitabynda ózining tughan, ósken auylynyng tragediyasyn bylay dep әngimeleydi:

“1929 jyly Shamalghan auyly ózderi úghymyn bilmegen «újymdastyru» delingen sózdi alghash ret estigen bolatyn. Áriyne, búl jaghday feodalizmnen komunizmge ótu edi. Qoldarynan jayylymy, mal mýlikteri alynghan auyl adamdary Qazaqstannyng týrli jerlerine aidaldy. Basqa aimaqtan qughynmen kelgen kulaktar yaghny jerleri alynghan bay auyl adamdary Shamalghan auylyn basyp qaldy. Biraq búl bay auyl adamdarynyng eginmen ainalysuyna rúqsat berilmegen bolatyn. Kýrek, qayla alyp,  tau arasynan jol salu kerek edi. Keyinnen ashqan osy joldargha «Tútqyndar joly» delindi. Qazaqqa kýn kórsetpeu osylay bastaldy. Dóreki, yzgharly basshylar óz mýddeleri ýshin tap kerisin shygharyp,  újymdastyrudy әsire әri jyldam jýrgizui jaghdaydy odan ary auyrlatty».

Núrsúltan Nazarbaev 92 jyl búrynghy dramany bylay suretteydi: “1925-1933 jyldary aralyghynda el basqarghan F. I. Goloshekinning jii qaytalaghan әri jaqsy kóretin bir sózi bolatyn: «Asyra silteu bolmasyn, Ashatúyaq qalmasyn» deytin. Jauyz pighyldaghy әri qazaqtardyng janyn auyrtatyn jәne bir sózi mynau edi: «Qazaq auyldaryn Oktyabri tónkerisimen qúrtamyz». Sol basshy osy aitqandaryn istedi de».

Nazarbaevtyng әkesi Ábish Sovetting búl isterine shyday almay auylyn tastap taudy panalady. 1945 jyly soghys bitkende baryp auylyna qaytty. Anadolyda bolyp jatqan isterding búdan nesi kem? Goloshekinning eginmen ainalysatyn qazaq halqynyng qolynan qoy, siyryn alyp qoiy Anadolyda býgin mal-mýlkin zansyz tartyp alyp, júmysy men qyzmetinen quylghan 200 myng adam taghdyrynyng talqany shyqqan keypi emes pe? Ne aiyrmashylyq bar?

Elinen jylay-jylay jyraqtaghan Anadoly adamy men auylyn bir ghasyr búryn tastap ketken qazaq múhajirlar arasynda aiyrmashylyq bayqaysyz ba?

Al endi Ankaranyng týbinde 80 jasynda Hatun Tughlukty mazarynda da tynysh jatqyzbaghandar men 66 jyl búryn әueli azamattyghyn tartyp alyp, artynan Mәskeuge jerleuge mәjbýr etken Nazym Hikmetke jasalghandar men arasynda týsinik, sana túrghysynan úqsastyq bar emes pe?

Ásili keshe Nazymgha tynyshtyq bermegen,  ayaudy bilmeytin memleket basqarushylary men býgin Anadolynyng pikirles adamdaryna maza bermegender arasynda tittey de aiyrmashylyq joq.

Keshe Nazymgha qúshaq jayghandar orystar edi.

Al býgin jәbir kórgen týrik bauyrlaryna qúshaq jayghandar qazaqtar men qyrghyzdar. Sóz sonyn orys bir basshynyng Almatyda aitqan oryndy pikirimen ayaqtayyq: «Sovet Odaghynyng ómirinde eki manyzdy oqigha bar. Bireui amerikalyqtardan búryn Yuriy Gagarinning Bayqonyrdan gharyshqa úshyp baryp kelu, ekinshisi osy aimaqta ashylghan týrik liyseyleri». Orys basshynyng jәne Taha Akyoldyng tújyrymdaryna qarap mynaghan taghy da kóz jetkize týsemiz. Arada 21 jyl ótse de Ankarada sayasatkerler «Anadolydaghy Týrkiyagha kólenke týsirui dogharar emes».

Enes Jansever

Abai.kz