- Ortalyqtan alys jýrsiz. Sóilesuding reti ylghida kele bermeydi. Sәti týsken osy jolghy súhbatta shygharmashylyq laboratoriyanyzdy ashady degen ýmittemin. Enbekterinizben birshama tanys oqyrman retinde qoyatyn alghashqy súraghym: ólenderinizdegi terendik qaydan keldi. Tynymsyz izdenisting jemisi me, әlde, soghyp ótetin sәttik shabyttyng jemisi me?

- Ortalyqtan alys jýrsiz. Sóilesuding reti ylghida kele bermeydi. Sәti týsken osy jolghy súhbatta shygharmashylyq laboratoriyanyzdy ashady degen ýmittemin. Enbekterinizben birshama tanys oqyrman retinde qoyatyn alghashqy súraghym: ólenderinizdegi terendik qaydan keldi. Tynymsyz izdenisting jemisi me, әlde, soghyp ótetin sәttik shabyttyng jemisi me?

- Anyghyn bilmeymin. Birinshiden, men  kisining basy ainalatynday tereng ólender jazdym dep oilamaymyn. Meninshe, kerisinshe, biz ólendi jenildetip, onaylatyp alghan siyaqtymyz: ekining birine tanys sezimdi, oidy, әsemdik ýilesimin  «jel sózge» quyp tyghu, sol «jel sózben» qarapayym pendeuy (banalinyi) nәrselerdi әdemi kesteleu, mashyq  arqyly keletin, «kórmegenge kóseu tan» kógenkóz kópshilikti yrza qyludy maqsat etetin jorghalyqqa basu úly Qazaq óleni ýshin bayaghyda-aq ótken shaqqa ainalugha tiyis edi. Poeziya, poetikalyq týisik últtyq, әli jetse, adamzattyq aqyl-oydyn, sezim-týisikting aldynda oq boyy ozyq jýrip otyrugha tiyis. Mysal: «... atyna týsken qaytyp mine almaysyn, әiәiding sudan qaytqan izin kórsen» (oyyma alghash týskenin aityp otyrmyn) deytinin halyq ólenining minsiz estetikasy, «Alghanym aru bolmasa, aldyma alyp sýimen-di»  dep keletin ór, shynayy erkekting sezimi, әlemge ýlgi bolarlyq epos pen halyq poeziyasynyng ghajayyptary, biylerding kórkem filosofiyalyq  tolghaulary qazaqtyng bergi, Abay bastaghan, әrqaysysy bir qúbylys bolghan aqyndaryna qúnar, ruhani-estetikalyq qúbyla boldy. Sonyng bәri jaydaq emes-ti, tereng túnghiyqtar-dy. Osy túrghydan qarasaq,  óleng jenil bolugha tiyis emes. Elding bәrine týsinikti, etene poeziya, bayaghysha aitqanda, «jel sóz», әriyne, qadirli. Júrttyng Lermontovty, Blokty, Pushkindi emes, Sergey Esenindi kóbirek biletini, jatqa aityp, janyna jaqyn tútatyny sodan. Mәselen, Múhan, Múhtar Shahanov. Naghyz kópting aqyny. Qazir ólenmen publisistika jazyp jýr. Búl da dәstýr - kóshpeli elding kósemining (biyi, aqyny) bәri aqyn.  Al Abaygha bizding kisiler әli tandanyp jýr. Sebebi, Abaydyng dýniyetanymynyn, dýniyeni týisinuining dengeyine bizdin  ruhany elita әli kóterile alghan joq. Dúrysynda, Abaygha  tabynyp, odan pút jasaudyn  qajeti joq, ony dos, pikirles, taghdyrlas etip ózine sinirip alyp, dýniyege sonyng kýrdeli, estiyar sezimimen qarau kerek. Sonda últ eseyedi, týsinik terendeydi. Maghan kelsek,  men tereng birdene jazdym dep oilamaymyn.

Ekinshiden, men pәlen dengeyge jeteyin dep «tynymsyz izdengen» adam emespin. Biraq, bizding gumanitar doktorlarmen (filologtarmen, filosoftarmen, tarihshylarmen, t.b) dengeyles tәjikelese, tipti, ýirete alatyn bilim-biligim bar dep oilaymyn. Bilimnen búryn bilik túrady, al men ilimdi ólip-talyp jýrip, birdene qorghap alayyn dep emes... ne ýshin ómir sýrip jatqanymdy, myna dýniyeni mýmkindigimshe bilip keteyin, sәl de bolsa, «homo sapiyens» ekenimdi sezineyin dep izdedim, ómirim bitkenshe solay bolmaq. Al shabyt degeniniz, meninshe adam janynyng belgili bir kýii shyghar. Biz búl úghymdy da arzandatyp aldyq. «Shabyt shaqyramyn» deytin aqymaqtar da bar. Meninshe, eger janyng shydasa, aqyn belgili bir sezim dengeyinde, ólenmen ómir sýru kerek. Búl, sirә, qiyn sharua. Alla daryn bergen adamdar sonyng qiyndyghynan qashady, sodan song salqyn aqyl men sheberlikting mashyghyna auysady. Búl ózi sýng siyaqty nәrse. Bayqasan, shyn sýnge adamnyng tәuekeli jetpeydi, ol, sebebi, zar kýii, ol - ómirdin, jany tәtti pendelikting syzyghynan attau. Sol sebepti de adamdar ýshin sýngge tәuekeli jetken siyrekter iydeal bolyp keledi: Qozy Kórpesh - Bayan Súlu, Aqbóbek - Qayyp, t.s.s. jәne arab lirikasynyng negizin salghandardyn  biri Abu al-Kais (Mәjnýn) pen Lәilә. Mәjnýn (delqúly degen sóz) songhy ólenin qúmgha jazyp ólgen. Búghan kimning jany shydaydy?! Shabyt degen sonday kýige úqsas nәrse. Bizding ýlken aqyndar da sonday dengeyge bara almaydy. Áygili Nisshening «Óner aqiqattyng deminen ólip qalmau ýshin kerek» («Iskusstvo nujno dlya togo, chtoby ne umereti ot istiny») deytini sodan.

Qysqasy, birdeneler jazdym. Nege, qalay, ne ýshin esimde joq. Esimde bolsa, ol jasandy bolghany.

- Poeziyanyzgha әser etken qanday qalamgerler bar. Kimderdi oqisyz?

- Barlyq jaqsy aqyndar. Biraq, eng sýiiktileri - Mihail Lermontov degen bala, Aleksandr Blok, Abay, Júmeken, Júmatay, Esenghaliy...

- Jazushy Serik Núghyman sizding shygharmashylyghynyzgha birshama barlau jasady. Songhy jazghan «Terenge tartqan tekti jyr» maqalasynda psiholgiyalyq jana poeziya aghymynyng basynda túrghan aqyndardyng biri retinde ataydy. Poeziyanyzdaghy sol sizder bastaghan serpilikti aghym retinde qarastyrugha bola ma?

- Mening búl turaly aitqanym orynsyz bolady. Ony zerttegender aitsyn. Al, jalpy, eseygen poeziyada әrqily baghyttar ózinen ózi payda bolady. Onyng sebepkeri - kórkem tanym-týisiktin, tabighy estetikanyng zaman, qogham, әlem auanymen ózgerip, janghyryp otyruy.

Qazirgi últtyng mazmúny ózgerdi, demek, onyng poetikalyq «meni» de ózgerdi. Ol kóz aldymyzda ótip jatyr. «Azamat bolar balana bazar kórsetpe!» deydi qazaq. Sóitip jýrip ózi bazardiki bolyp ketti. Biraq, ózgermeuge tiyis qúndylyqtar bar. Qazaq óleni sony aityp jylap otyr qazir.

- «Aqyngha eng әueli bilim kerek, odan song ne jazaryn bilu kerek» degen óleng jolyn oqyghan edim. Aqyndardyng kóbi bilimmen emes, sezimmen jazghan dúrys degen pikirdi qoldaytyn siyaqty. Siz qalay oilaysyz?

- Ekeui de kerek. Ekeuine qosa taghy birdene kerek. Sezim degeninizding de arzan, aqúshqyny bolady. Aqyn degen әdemi qaraghan erkekting bәrine ere salatyn salpyetek úrghashy emes qoy, onday «sezimdi» «sentiyment» deydi. Bilimmen óleng jazsa, akademikter neghyp jýr? Aqyngha tabighy bilik, ishting kenendigi kerek bolar. Sol bәrimizge jetinkiremey túrady. Daryn degen sol shyraq shyghar.

- Bir sózinizde, «Júrttyng kóbi óleng jazatyn boldy. Men óleng jazudy sondyqtan qoydym» degen ediniz. Shynymen qoydynyz ba, әlde sarqyldynyz ba?

- Shәlkesteu aitqan bir gәbim shyghar. Al ólenimdi óltirip ala jazdaghanym ras. Songhy 15 jyl boyy óte dóreki (ólenge qaraghanda) materiyagha  - jurnalistikagha ózimdi qidym ghoy. Búl jaryqtyq adamdy jaydaqtandyrady, jerdegi pendelik tirlikting zary men múnyna, bitpeytin dauyna salady adamdy. «Ýsh jyl qoy baqqannan aqyl súrama» demeushi me edi. On bes jyl qara jazudyng týrenine jegilgen kisiden  ne súraysyn? Biraq, aqyn  sarqylmaydy, al sharshap «jerge týsui»  mýmkin. Sharshaghan shygharmyn.

- Audarma janry kenjelep qalghany belgili, siz audarghan Murad Adjiyding «Qypshaq dalasynyng jusany» degen enbegi nege osy kýnge deyin kitap bolyp basylyp shyqpay jatyr?

- Men Murat Adjiydi ghana emes, T.Burkhardttyng «Shyghys pen Batystyng kiyeli óneri», E. Frommnyng «Psihoanaliz jәne dzen-buddizm», D.Sudzukiyding «Dzen-buddizm turaly bayandar», F.Shiuoonnyng «Islamdy úghynu» atty enbekterin audardym, olar әlemning ýzdik aqyl-oyyn jinaqtaghan kitaptarda jaryq kórdi. Al «Qypshaq Dalasynyng jusany» әzir esh baspagha qajet bolmay jatyr.

-  Bir kezde «Altyn Orda» gazetin basqaryp, qazaq tildi basylymdy ótimdi etip qana qoymay, jergilikti aimaqtyq gazetting ózin Respublikalyq dengeyde oqylymdy etip, últtyq baspasózdi bәsekege qabiletti ettiniz. Sonday gazetter qazir nege joq?

- Qazaq BAQ-tary qazir toqyrap, ózine ózi yrza keyipte otyr. «Áyel deseng әjeme tiyedi» demekshi, ony aitsam, basqaryp otyrghandar shamdanady. Bәri de solardyng basshylarynyng intellektualdyq dengeyine baylanysty. Búl da әlgindegi óleng turaly әngimedegi siyaqty nәrse - keyde solay, óleng ketip, jel sóz qalady. Ári sayasiy-әleumettik damudyn, qoghamnyng bayau aghysy da osy toqmeyildikke  sebep bolyp otyr.

- Erterekte bir basylymgha bergen súhbatynyzda «Keybir qalamgerler әdebiyetti joghary qyzmetke ósuding baspaldaghy qylyp aldy» degen pikir aitqan ediniz. Óziniz sóitken joqsyz ba?

- Sóite almadym. Men enbegimdi - jurnalistik qara júmysymdy satyp jýrgen adammyn. Men aqynmyn, jazushymyn dep, sonysyn búldap jýrgen júrtqa meni qosu qiyndau.

- Jas qalamgerlerding Bayanauylda ótken Respublikalyq forumy talay talanttyng jolyn ashty. Osynday bir bas qosudyng Aqtóbe qalasynda ótuine múryndyq bolmaqshy eken dep estip edik. Ayaqsyz qaldy ghoy...

- Aqtóbege bir jarym jyl әkim etip qoysa, men әdebiyet pen ónerding talay qyzyq sharalaryn osynda ótkizer-aq edim. Men múnda qara júmysshy -jurnalist retinde ghana kerekpin. Kónimdi satyp, әdebiyetti aityp eshkimning aldyna baryp kishireygim kelmeydi.

- Ádebiyetti talanttar jasaghanmen, jolbiykelerding joly ashyq degen sóz bar. Siz ózinizdi baghalanbay qaldym dep oilamaysyz ba?

- Ondaydan meni Alla saqtady. Baghalanghandardyng da,   baghalanbaghandardyng da barar jeri belgili. Men «jaza almadym-au» dep qana ókinemin.

- Ádebiyetke kelip jatqan jastardan kimdi kóziniz shaldy.

- Jastar kóp. Bólip aitsam, ókpege qalamyn. Olarda janalyq, eng bastysy, erkindik bar. Bәrine quana qaraymyn - bizder jete almaghangha solar sau, qanaty qayrylmay jetsin dep tileymin.

- Ne jazyp jýrsiz...

- Ólender, maqalalar. Shyghyp jatsa kóresizder ghoy...

Súhbattasqan

Erghaly BAQASh

«Bolashaq» gazeti