- ورتالىقتان الىس ءجۇرسىز. سويلەسۋدىڭ رەتى ىلعيدا كەلە بەرمەيدى. ءساتى تۇسكەن وسى جولعى سۇحباتتا شىعارماشىلىق لابوراتورياڭىزدى اشادى دەگەن ۇمىتتەمىن. ەڭبەكتەرىڭىزبەن ءبىرشاما تانىس وقىرمان رەتىندە قوياتىن العاشقى سۇراعىم: ولەڭدەرىڭىزدەگى تەرەڭدىك قايدان كەلدى. تىنىمسىز ىزدەنىستىڭ جەمىسى مە، الدە، سوعىپ وتەتىن ساتتىك شابىتتىڭ جەمىسى مە؟

- ورتالىقتان الىس ءجۇرسىز. سويلەسۋدىڭ رەتى ىلعيدا كەلە بەرمەيدى. ءساتى تۇسكەن وسى جولعى سۇحباتتا شىعارماشىلىق لابوراتورياڭىزدى اشادى دەگەن ۇمىتتەمىن. ەڭبەكتەرىڭىزبەن ءبىرشاما تانىس وقىرمان رەتىندە قوياتىن العاشقى سۇراعىم: ولەڭدەرىڭىزدەگى تەرەڭدىك قايدان كەلدى. تىنىمسىز ىزدەنىستىڭ جەمىسى مە، الدە، سوعىپ وتەتىن ساتتىك شابىتتىڭ جەمىسى مە؟

- انىعىن بىلمەيمىن. بىرىنشىدەن، مەن  كىسىنىڭ باسى اينالاتىنداي تەرەڭ ولەڭدەر جازدىم دەپ ويلامايمىن. مەنىڭشە، كەرىسىنشە، ءبىز ولەڭدى جەڭىلدەتىپ، وڭايلاتىپ العان سياقتىمىز: ەكىنىڭ بىرىنە تانىس سەزىمدى، ويدى، اسەمدىك ۇيلەسىمىن  «جەل سوزگە» قۋىپ تىعۋ، سول «جەل سوزبەن» قاراپايىم پەندەۋي (بانالنىي) نارسەلەردى ادەمى كەستەلەۋ، ماشىق  ارقىلى كەلەتىن، «كورمەگەنگە كوسەۋ تاڭ» كوگەنكوز كوپشىلىكتى ىرزا قىلۋدى ماقسات ەتەتىن جورعالىققا باسۋ ۇلى قازاق ولەڭى ءۇشىن باياعىدا-اق وتكەن شاققا اينالۋعا ءتيىس ەدى. پوەزيا، پوەتيكالىق تۇيسىك ۇلتتىق، ءالى جەتسە، ادامزاتتىق اقىل-ويدىڭ، سەزىم-تۇيسىكتىڭ الدىندا وق بويى وزىق ءجۇرىپ وتىرۋعا ءتيىس. مىسال: «... اتىڭا تۇسكەن قايتىپ مىنە المايسىڭ، ءايايدىڭ سۋدان قايتقان ءىزىن كورسەڭ» (ويىما العاش تۇسكەنىن ايتىپ وتىرمىن) دەيتىنىن حالىق ولەڭىنىڭ ءمىنسىز ەستەتيكاسى، «العانىم ارۋ بولماسا، الدىما الىپ سۇيمەن-ءدى»  دەپ كەلەتىن ءور، شىنايى ەركەكتىڭ سەزىمى، الەمگە ۇلگى بولارلىق ەپوس پەن حالىق پوەزياسىنىڭ عاجايىپتارى، بيلەردىڭ كوركەم فيلوسوفيالىق  تولعاۋلارى قازاقتىڭ بەرگى، اباي باستاعان، ارقايسىسى ءبىر قۇبىلىس بولعان اقىندارىنا قۇنار، رۋحاني-ەستەتيكالىق قۇبىلا بولدى. سونىڭ ءبارى جايداق ەمەس-ءتى، تەرەڭ تۇڭعيىقتار-دى. وسى تۇرعىدان قاراساق،  ولەڭ جەڭىل بولۋعا ءتيىس ەمەس. ەلدىڭ بارىنە تۇسىنىكتى، ەتەنە پوەزيا، باياعىشا ايتقاندا، «جەل ءسوز»، ارينە، قادىرلى. جۇرتتىڭ لەرمونتوۆتى، بلوكتى، پۋشكيندى ەمەس، سەرگەي ەسەنيندى كوبىرەك بىلەتىنى، جاتقا ايتىپ، جانىنا جاقىن تۇتاتىنى سودان. ماسەلەن، مۇحاڭ، مۇحتار شاحانوۆ. ناعىز كوپتىڭ اقىنى. قازىر ولەڭمەن پۋبليتسيستيكا جازىپ ءجۇر. بۇل دا ءداستۇر - كوشپەلى ەلدىڭ كوسەمىنىڭ ء(بيى، اقىنى) ءبارى اقىن.  ال ابايعا ءبىزدىڭ كىسىلەر ءالى تاڭدانىپ ءجۇر. سەبەبى، ابايدىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ، دۇنيەنى ءتۇيسىنۋىنىڭ دەڭگەيىنە ءبىزدىڭ  رۋحاني ەليتا ءالى كوتەرىلە العان جوق. دۇرىسىندا، ابايعا  تابىنىپ، ودان پۇت جاساۋدىڭ  قاجەتى جوق، ونى دوس، پىكىرلەس، تاعدىرلاس ەتىپ وزىڭە ءسىڭىرىپ الىپ، دۇنيەگە سونىڭ كۇردەلى، ەستيار سەزىمىمەن قاراۋ كەرەك. سوندا ۇلت ەسەيەدى، تۇسىنىك تەرەڭدەيدى. ماعان كەلسەك،  مەن تەرەڭ بىردەڭە جازدىم دەپ ويلامايمىن.

ەكىنشىدەن، مەن پالەن دەڭگەيگە جەتەيىن دەپ «تىنىمسىز ىزدەنگەن» ادام ەمەسپىن. بىراق، ءبىزدىڭ گۋمانيتار دوكتورلارمەن (فيلولوگتارمەن، فيلوسوفتارمەن، تاريحشىلارمەن، ت.ب) دەڭگەيلەس تاجىكەلەسە، ءتىپتى، ۇيرەتە الاتىن ءبىلىم-بىلىگىم بار دەپ ويلايمىن. بىلىمنەن بۇرىن بىلىك تۇرادى، ال مەن ءىلىمدى ءولىپ-تالىپ ءجۇرىپ، بىردەڭە قورعاپ الايىن دەپ ەمەس... نە ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمدى، مىنا دۇنيەنى مۇمكىندىگىمشە ءبىلىپ كەتەيىن، ءسال دە بولسا، «حومو ساپيەنس» ەكەنىمدى سەزىنەيىن دەپ ىزدەدىم، ءومىرىم بىتكەنشە سولاي بولماق. ال شابىت دەگەنىڭىز، مەنىڭشە ادام جانىنىڭ بەلگىلى ءبىر كۇيى شىعار. ءبىز بۇل ۇعىمدى دا ارزانداتىپ الدىق. «شابىت شاقىرامىن» دەيتىن اقىماقتار دا بار. مەنىڭشە، ەگەر جانىڭ شىداسا، اقىن بەلگىلى ءبىر سەزىم دەڭگەيىندە، ولەڭمەن ءومىر ءسۇرۋ كەرەك. بۇل، ءسىرا، قيىن شارۋا. اللا دارىن بەرگەن ادامدار سونىڭ قيىندىعىنان قاشادى، سودان سوڭ سالقىن اقىل مەن شەبەرلىكتىڭ ماشىعىنا اۋىسادى. بۇل ءوزى ءسۇيۋ سياقتى نارسە. بايقاساڭ، شىن سۇيۋگە ادامنىڭ تاۋەكەلى جەتپەيدى، ول، سەبەبى، زار كۇيى، ول - ءومىردىڭ، جانى ءتاتتى پەندەلىكتىڭ سىزىعىنان اتتاۋ. سول سەبەپتى دە ادامدار ءۇشىن سۇيۋگە تاۋەكەلى جەتكەن سيرەكتەر يدەال بولىپ كەلەدى: قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ، اقبوبەك - قايىپ، ت.س.س. جانە اراب ليريكاسىنىڭ نەگىزىن سالعانداردىڭ  ءبىرى ابۋ ال-كايس ء(ماجنۇن) پەن ءلايلا. ءماجنۇن (دەلقۇلى دەگەن ءسوز) سوڭعى ولەڭىن قۇمعا جازىپ ولگەن. بۇعان كىمنىڭ جانى شىدايدى؟! شابىت دەگەن سونداي كۇيگە ۇقساس نارسە. ءبىزدىڭ ۇلكەن اقىندار دا سونداي دەڭگەيگە بارا المايدى. ايگىلى نيتسشەنىڭ «ونەر اقيقاتتىڭ دەمىنەن ءولىپ قالماۋ ءۇشىن كەرەك» («يسكۋسستۆو نۋجنو دليا توگو، چتوبى نە ۋمەرەت وت يستينى») دەيتىنى سودان.

قىسقاسى، بىردەڭەلەر جازدىم. نەگە، قالاي، نە ءۇشىن ەسىمدە جوق. ەسىمدە بولسا، ول جاساندى بولعانى.

- پوەزياڭىزعا اسەر ەتكەن قانداي قالامگەرلەر بار. كىمدەردى وقيسىز؟

- بارلىق جاقسى اقىندار. بىراق، ەڭ سۇيىكتىلەرى - ميحايل لەرمونتوۆ دەگەن بالا، الەكساندر بلوك، اباي، جۇمەكەن، جۇماتاي، ەسەنعالي...

- جازۋشى سەرىك نۇعىمان ءسىزدىڭ شىعارماشىلىعىڭىزعا ءبىرشاما بارلاۋ جاسادى. سوڭعى جازعان «تەرەڭگە تارتقان تەكتى جىر» ماقالاسىندا پسيحولگيالىق جاڭا پوەزيا اعىمىنىڭ باسىندا تۇرعان اقىنداردىڭ ءبىرى رەتىندە اتايدى. پوەزياڭىزداعى سول سىزدەر باستاعان سەرپىلىكتى اعىم رەتىندە قاراستىرۋعا بولا ما؟

- مەنىڭ بۇل تۋرالى ايتقانىم ورىنسىز بولادى. ونى زەرتتەگەندەر ايتسىن. ال، جالپى، ەسەيگەن پوەزيادا ارقيلى باعىتتار وزىنەن ءوزى پايدا بولادى. ونىڭ سەبەپكەرى - كوركەم تانىم-تۇيسىكتىڭ، تابيعي ەستەتيكانىڭ زامان، قوعام، الەم اۋانىمەن وزگەرىپ، جاڭعىرىپ وتىرۋى.

قازىرگى ۇلتتىڭ مازمۇنى وزگەردى، دەمەك، ونىڭ پوەتيكالىق «مەنى» دە وزگەردى. ول كوز الدىمىزدا ءوتىپ جاتىر. «ازامات بولار بالاڭا بازار كورسەتپە!» دەيدى قازاق. ءسويتىپ ءجۇرىپ ءوزى بازاردىكى بولىپ كەتتى. بىراق، وزگەرمەۋگە ءتيىس قۇندىلىقتار بار. قازاق ولەڭى سونى ايتىپ جىلاپ وتىر قازىر.

- «اقىنعا ەڭ اۋەلى ءبىلىم كەرەك، ودان سوڭ نە جازارىن ءبىلۋ كەرەك» دەگەن ولەڭ جولىن وقىعان ەدىم. اقىنداردىڭ كوبى بىلىممەن ەمەس، سەزىممەن جازعان دۇرىس دەگەن پىكىردى قولدايتىن سياقتى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

- ەكەۋى دە كەرەك. ەكەۋىنە قوسا تاعى بىردەڭە كەرەك. سەزىم دەگەنىڭىزدىڭ دە ارزان، اقۇشقىنى بولادى. اقىن دەگەن ادەمى قاراعان ەركەكتىڭ بارىنە ەرە سالاتىن سالپىەتەك ۇرعاشى ەمەس قوي، ونداي «سەزىمدى» «سەنتيمەنت» دەيدى. بىلىممەن ولەڭ جازسا، اكادەميكتەر نەعىپ ءجۇر؟ اقىنعا تابيعي بىلىك، ءىشتىڭ كەنەندىگى كەرەك بولار. سول بارىمىزگە جەتىڭكىرەمەي تۇرادى. دارىن دەگەن سول شىراق شىعار.

- ءبىر سوزىڭىزدە، «جۇرتتىڭ كوبى ولەڭ جازاتىن بولدى. مەن ولەڭ جازۋدى سوندىقتان قويدىم» دەگەن ەدىڭىز. شىنىمەن قويدىڭىز با، الدە سارقىلدىڭىز با؟

- شالكەستەۋ ايتقان ءبىر گابىم شىعار. ال ولەڭىمدى ءولتىرىپ الا جازداعانىم راس. سوڭعى 15 جىل بويى وتە دورەكى (ولەڭگە قاراعاندا) ماتەرياعا  - جۋرناليستيكاعا ءوزىمدى قيدىم عوي. بۇل جارىقتىق ادامدى جايداقتاندىرادى، جەردەگى پەندەلىك تىرلىكتىڭ زارى مەن مۇڭىنا، بىتپەيتىن داۋىنا سالادى ادامدى. «ءۇش جىل قوي باققاننان اقىل سۇراما» دەمەۋشى مە ەدى. ون بەس جىل قارا جازۋدىڭ تۇرەنىنە جەگىلگەن كىسىدەن  نە سۇرايسىڭ؟ بىراق، اقىن  سارقىلمايدى، ال شارشاپ «جەرگە ءتۇسۋى»  مۇمكىن. شارشاعان شىعارمىن.

- اۋدارما جانرى كەنجەلەپ قالعانى بەلگىلى، ءسىز اۋدارعان مۋراد ءادجيدىڭ «قىپشاق دالاسىنىڭ جۋسانى» دەگەن ەڭبەگى نەگە وسى كۇنگە دەيىن كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقپاي جاتىر؟

- مەن مۋرات ءادجيدى عانا ەمەس، ت.بۋركحاردتتىڭ «شىعىس پەن باتىستىڭ كيەلى ونەرى»، ە. فروممنىڭ «پسيحواناليز جانە دزەن-بۋدديزم»، د.سۋدزۋكيدىڭ «دزەن-بۋدديزم تۋرالى باياندار»، ف.شيۋووننىڭ «يسلامدى ۇعىنۋ» اتتى ەڭبەكتەرىن اۋداردىم، ولار الەمنىڭ ۇزدىك اقىل-ويىن جيناقتاعان كىتاپتاردا جارىق كوردى. ال «قىپشاق دالاسىنىڭ جۋسانى» ءازىر ەش باسپاعا قاجەت بولماي جاتىر.

-  ءبىر كەزدە «التىن وردا» گازەتىن باسقارىپ، قازاق ءتىلدى باسىلىمدى ءوتىمدى ەتىپ قانا قويماي، جەرگىلىكتى ايماقتىق گازەتتىڭ ءوزىن رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە وقىلىمدى ەتىپ، ۇلتتىق ءباسپاسوزدى باسەكەگە قابىلەتتى ەتتىڭىز. سونداي گازەتتەر قازىر نەگە جوق؟

- قازاق باق-تارى قازىر توقىراپ، وزىنە ءوزى ىرزا كەيىپتە وتىر. «ايەل دەسەڭ اجەمە تيەدى» دەمەكشى، ونى ايتسام، باسقارىپ وتىرعاندار شامدانادى. ءبارى دە سولاردىڭ باسشىلارىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىنە بايلانىستى. بۇل دا الگىندەگى ولەڭ تۋرالى اڭگىمەدەگى سياقتى نارسە - كەيدە سولاي، ولەڭ كەتىپ، جەل ءسوز قالادى. ءارى ساياسي-الەۋمەتتىك دامۋدىڭ، قوعامنىڭ باياۋ اعىسى دا وسى توقمەيىلدىككە  سەبەپ بولىپ وتىر.

- ەرتەرەكتە ءبىر باسىلىمعا بەرگەن سۇحباتىڭىزدا «كەيبىر قالامگەرلەر ادەبيەتتى جوعارى قىزمەتكە ءوسۋدىڭ باسپالداعى قىلىپ الدى» دەگەن پىكىر ايتقان ەدىڭىز. ءوزىڭىز سويتكەن جوقسىز با؟

- سويتە المادىم. مەن ەڭبەگىمدى - جۋرناليستىك قارا جۇمىسىمدى ساتىپ جۇرگەن اداممىن. مەن اقىنمىن، جازۋشىمىن دەپ، سونىسىن بۇلداپ جۇرگەن جۇرتقا مەنى قوسۋ قيىنداۋ.

- جاس قالامگەرلەردىڭ باياناۋىلدا وتكەن رەسپۋبليكالىق فورۋمى تالاي تالانتتىڭ جولىن اشتى. وسىنداي ءبىر باس قوسۋدىڭ اقتوبە قالاسىندا وتۋىنە مۇرىندىق بولماقشى ەكەن دەپ ەستىپ ەدىك. اياقسىز قالدى عوي...

- اقتوبەگە ءبىر جارىم جىل اكىم ەتىپ قويسا، مەن ادەبيەت پەن ونەردىڭ تالاي قىزىق شارالارىن وسىندا وتكىزەر-اق ەدىم. مەن مۇندا قارا جۇمىسشى -جۋرناليست رەتىندە عانا كەرەكپىن. كونىمدى ساتىپ، ادەبيەتتى ايتىپ ەشكىمنىڭ الدىنا بارىپ كىشىرەيگىم كەلمەيدى.

- ادەبيەتتى تالانتتار جاساعانمەن، جولبيكەلەردىڭ جولى اشىق دەگەن ءسوز بار. ءسىز ءوزىڭىزدى باعالانباي قالدىم دەپ ويلامايسىز با؟

- وندايدان مەنى اللا ساقتادى. باعالانعانداردىڭ دا،   باعالانباعانداردىڭ دا بارار جەرى بەلگىلى. مەن «جازا المادىم-اۋ» دەپ قانا وكىنەمىن.

- ادەبيەتكە كەلىپ جاتقان جاستاردان كىمدى كوزىڭىز شالدى.

- جاستار كوپ. ءبولىپ ايتسام، وكپەگە قالامىن. ولاردا جاڭالىق، ەڭ باستىسى، ەركىندىك بار. بارىنە قۋانا قارايمىن - بىزدەر جەتە الماعانعا سولار ساۋ، قاناتى قايرىلماي جەتسىن دەپ تىلەيمىن.

- نە جازىپ ءجۇرسىز...

- ولەڭدەر، ماقالالار. شىعىپ جاتسا كورەسىزدەر عوي...

سۇحباتتاسقان

ەرعالي باقاش

«بولاشاق» گازەتى