Qazaqtyng san ghasyrlyq tarihynyng eng jarqyn betterin jazghan Alash qozghalysy - tarihiy-sayasi, airyqsha qúbylys retinde últymyzdyng mәdeniy-ruhany damu jolyn jana arnagha búrghany sózsiz. Óitkeni, ol qazaq balasynyng sayasat, mәdeniyet satysyna kóterilgendigin aighaqtay otyryp, endigi jerde últ retinde derbes ómir sýruge, ózge eldermen terezesi teng halyq retinde azat kýn keshuge bolatyndyghyna әleumetti sendire alghan janashyl qozghalys edi. Qozghalystyng qarqyndylyghy men janashyldyghy - qazaq qoghamy ýshin qiyn-qystau sol bir dýbirli shaqta azattyq úranyn salyp, is jýzinde bytyranqylyq pen memlekettik instituttar qalyptaspaghan sahara tósinde derbes memleket iydeyasyn qúrugha bel sheship kirisuinde edi. Almaghayyp kezende amal tauyp, halqynyng basyn qosyp, ertenine sendirgen osynday úly top búghangha deyin bolmaghany tarihtan belgili. Olar sol tústa kezdesken qiyndyqtardyng barlyghyn jene bildi, týpki maqsatqa jetu ýshin, qanday da bolmasyn, zamana saualynyng ontayly sheshimderin taba bildi. Alash qozghalysy sovet ókimeti tarapynan teristelgenimen, onyng iydeyalary últjandy azamattardyng jýregi men sanasynda ómir sýrip keldi. Onyng jarqyn әri búltartpas mysaly - tәuelsizdikting qarsanynda Alash iydeyasynyng qaytadan jana kýshpen janghyruy. Es jiyp, etek japqan býgingi kýnde alashtyq iydeya sanaly qazaq balasyn, eljandy qazaq azamatyn qaytadan baurap alu ýstinde.

Qazaqtyng san ghasyrlyq tarihynyng eng jarqyn betterin jazghan Alash qozghalysy - tarihiy-sayasi, airyqsha qúbylys retinde últymyzdyng mәdeniy-ruhany damu jolyn jana arnagha búrghany sózsiz. Óitkeni, ol qazaq balasynyng sayasat, mәdeniyet satysyna kóterilgendigin aighaqtay otyryp, endigi jerde últ retinde derbes ómir sýruge, ózge eldermen terezesi teng halyq retinde azat kýn keshuge bolatyndyghyna әleumetti sendire alghan janashyl qozghalys edi. Qozghalystyng qarqyndylyghy men janashyldyghy - qazaq qoghamy ýshin qiyn-qystau sol bir dýbirli shaqta azattyq úranyn salyp, is jýzinde bytyranqylyq pen memlekettik instituttar qalyptaspaghan sahara tósinde derbes memleket iydeyasyn qúrugha bel sheship kirisuinde edi. Almaghayyp kezende amal tauyp, halqynyng basyn qosyp, ertenine sendirgen osynday úly top búghangha deyin bolmaghany tarihtan belgili. Olar sol tústa kezdesken qiyndyqtardyng barlyghyn jene bildi, týpki maqsatqa jetu ýshin, qanday da bolmasyn, zamana saualynyng ontayly sheshimderin taba bildi. Alash qozghalysy sovet ókimeti tarapynan teristelgenimen, onyng iydeyalary últjandy azamattardyng jýregi men sanasynda ómir sýrip keldi. Onyng jarqyn әri búltartpas mysaly - tәuelsizdikting qarsanynda Alash iydeyasynyng qaytadan jana kýshpen janghyruy. Es jiyp, etek japqan býgingi kýnde alashtyq iydeya sanaly qazaq balasyn, eljandy qazaq azamatyn qaytadan baurap alu ýstinde. Múnyng basty sebebi, Alash qozghalysynyng eng úly maqsaty - últtyq tәuelsiz memleket qúru iydeyasymen sabaqtasyp jatqanynda edi. HH ghasyrdyng basynda últynyng tendigi ýshin qauymdasumen de, qalammen de, qarumen de kýreske týsken Alash qayratkerlerining pәrmendi enbegi Alash balasynyng esinen esh ketpek emes. Onyng dәleli - tәuelsiz Qazaqstannyng barlyq týkpirindegi qazaq ziyaly qauymynyng isindegi, oiyndaghy alashshyldyq sana. Búl alashshyldyq sana uaqyt jyljyghan sayyn qazirgi qazaq qoghamynda terendey týsse, halqymyzdyng últtyq óresi de biyiktey bermek. Alash ziyalylarynyng qazaq dalasynda últtyq iydeyany negizdegeni jóninde Elbasy N.Nazarbaev ózining «Tarih tolqynynda» kitabynyng «Alash múrasy jәne osy zaman» atty tarauynda: «HH ghasyrdyng basynda últtyq birlikti nyghaytu iydeyasyn algha tartqan ruhaniy-zerdeli iygi jaqsylar qazaqtyng últtyq iydeyasyn jasau mindetin óz moynyna aldy. Olar qoghamnyng týrli tarabynan shyqqandar, әri eng aldymen dәstýrli dala aqsýiekterining ókilderi edi. HH ghasyrdyng basyndaghy qazaq qoghamynda ziyaly qauym qalyptasuynyng úrpaqtar estafetasy siyaqty sipaty bolghanyn atap aitqan abzal» - dep kórsetken bolatyn.

Tәuelsizdik alghan jyldardan beri qazaq qoghamynda últtyq iydeya jóninde әngime bastalyp, ol tolastar emes. Búl zandy da. Zandy bolatyn sebebi, úzaq uaqyt otarlyq qúrsauynda qamalghan, egemendigin endi ornyqtyrghan, jahandanu aldynda túrghan halyqtyng esti úrpaghy últyn úiystyrar iydeya izdemek. Búl jóninde qazirgi qoghamda әrqily kózqarastar óris alyp otyrghany mәlim. Osy orayda búl mәselege qatysty kórnekti alashtanushy M.Qoygeldiyevting myna bir pikirin keltire ketken jón. Ghalym bylay dep jazady: «Bizge býgin jalpyúlttyq dengeyde qorytyndylap, jalpyúlttyq dengeyde iygerilgen, yaghny últtyq dýniyetanym men ústanymnyng irgetasy mindetin atqara alatyn tarih qajet. Al Alash qozghalysy sol dýniyetanymdyq tarihtyng ózegi. Óitkeni Alash - halqymyzdy besiginde terbetip, eseyip at jalyn tartyp mingende boyyna kýsh-quat jәne senim bergen últtyq iydeya. Alash - últtyng ózin bólinbes tútas jer, yaghny territoriya retinde sezinui. Alash - últtyng aspan asty, jer ýstinde óz orny bar el retinde óz enshisi men ýlesin anyqtau haraketi». Álbette, Alash qozghalysy kezeni men býgingi kezenning ózindik erekshelikteri  bar ekendigin jaqsy týsinemiz. Aytpaghymyz, Alash qayratkerleri tu etken últtyq sanany kóteru, odan tuyndaytyn qazaqtyng tili men tarihyn, óneri men mәdeniyetin qazaq úrpaghynyng boyyna siniru siyaqty irgeli mәselede Alash ziyalylarynyng san-salaly múrasynan, olardyng eren is-qimyldarynan alar taghylym mol. Sondyqtan da Alash qozghalysyna ótken dәuirding tarihy retinde ghana qaramay, ony býgingi zamanymyzben ýndes ómirsheng kózqarastar jiyntyghy retinde baghalap, yaghny býgingi tәuelsizdik múrattarymen sabaqtasyp jatqandyghyna mәn berip, odan óristi ónege, ghúmyrly ghibrat alghanymyz lәzim. Búghan memlekettik dengeyde de, ziyaly qauym tarapynan da erekshe kónil bólinui tiyis dep oilaymyz. Sonday-aq, Alash qozghalysynyng qarqyndy jýruine erekshe enbek sinirgen, tipti onyng dýniyege keluine atsalysqan birqatar túlghalardyng esimderi aragidik bolmasa, óz dengeyinde aitylmay da, baghalanbay da kele jatqanyna nazar audaruymyz qajet. Óitkeni, Alash qozghalysy degende, kóbinese, bizding esimizge birneshe belgili qayratkerler ghana týsedi. Alash qozghalysymen birge, mәselen, onyng kórnekti qayratkerleri Uәlithan Tanashevtyn, Jansha Seydalinnin, Aydarhan Túrlybaevtyn, Ybyrayym Jaynaqovtyn, Asylbek Seyitovtin, Tel Jamanmúrynovtyn, Aspandiyar Kenjinnin, Bazarbay Mәmetovtin, Iman Álimbekovtin, Áljan Bayghorinnin, Sadyq Amanjolovtyn, Múqysh Boshtaevtyn, Dәuletshe Kýsepqaliyevtin, Erejep Itbaevtyn, Hamit Toqtamyshevtyn, Seyilbek Janaydarovtyn, Núrghaly Ipmaghambetovtyn, Ázimhan Kenesarinnin, Seydәzim Qadyrbaevtardyng da últ pen tarih aldyndaghy enbekterine layyqty bagha beru, qúrmet kórsetu - bizding tarihy jadymyzdyng beriktigi men azamattyq adaldyghymyzdyng aighaghy bolmaq. Esimderi atalmaghan qanshama azamattar HH ghasyr basyndaghy otarshyldyq qamytyndaghy halqy ýshin bastaryn bәigege tikti. Olar sol eren isterine marapat almaq týgili, jeke bastaryna qauip tóndirip aldy. Sovetting zymiyan sayasaty bastapqyda ydyratu maqsatynda Alash qayratkerlerin bauyryna tartqan bolyp, diktaturasy kýsheygende olardy qughyn-sýrginge úshyratty. Alashtyng atymen úly is bastaghan onyng qay túlghasy da qúrmet pen marapatqa әbden layyq. Bizding qúrmetimiz ben  marapatymyzdyng belgisi - olardyng últ aldyndaghy enbekterin baghalau, ony úrpaqtyng ruhany uyzyna ainaldyru. Búl, týptep kelgende, ózimizding últtyq sanamyzdy qalyptastyru, el aldyndaghy perzenttik paryzymyzdy oryndau, úrpaghymyzgha úlaghat darytu bolmaq.

Elimizding tәuelsizdigi tarihymyzdy týgendeuge, ruhany bolmysymyzdy býtindeuge keng mýmkindik ashyp otyrghan qazirgi kezende últ retinde qalyptasu jolynda bederlene bayqalghan tarihy belesterding syr-sipatyn zerdeleu barynsha tereng ghylymy izdenisterdi qajet etude. Álbette, búl Alash qozghalysyn zertteuge de tikeley qatysty. Aytuly qozghalysqa tek sayasiy-qoghamdyq túrghydan ghana bagha beru tarlyq etedi. Qozghalystyng óz dәuirindegi tarihy mәni aiqyndalyp keledi dey otyryp, onyng ruhany janghyryghynyng dәiektey týser tústary mol. Mәselen, ony asa iri ruhaniy-mәdeny qúbylys retinde keshendi týrde qarastyryp, osy qúbylystyng әleumetke, jeke túlghagha yqpalyn anyqtaudyng konseptualidy joldaryn qarastyrghanymyz abzal. Eng aldymen, Alash qozghalysynyng qazaq balasyna, adamgha, túlghagha, sodan shyghyp, әleumetke degen kózqarasyn dәiekteuimiz kerek. Alash qayratkerlerinin, qalamgerlerining enbekterimen tanysqanda, olardyng oi-pikirlerindegi gumanistik ansardy angharmau mýmkin emes. Árbirden son, qozghalystyng ózi - adamgha, últqa degen janashyrlyqtan tughan gumanistik әreket. Últtyng erkindigi men azattyghy, ony qúraytyn jeke adamdardyng baqyty men tendigi úranyn kótergen qozghalys - bilimi kemel, oi-órisi ken, mәdeniyeti joghary, adam men qoghamnyng mәselelerin jetik biletin últshyl ghana emes, gumanist azamattardyng belsendiliginen tughanyna kýmәn keltirmesek, onda búl tarihiy-sayasy qúbylystyng dingegi - eljandylyq pen adamsýigishtik ekendigine shýbә keltirmegenimiz jón. Alash qalamgerleri shygharmashylyghynda qazaq әdebiyetinde tolymdy týrde ana taqyryby, әiel tendigi mәselesi - basty taqyryptardyng birine ainaldy. Izgilik pen adamgershilikke qúrylghan osy tuyndylarda gumanistik iydeal, gumanistik oy aldynghy qatargha shyghyp, últtyng adamsýigishtik qasiyetteri beynelendi.

Qanday da bolmasyn halyqtyng úzyna boyghy tarihynda gumanizm iydeyalary bir kezende aldynghy qatargha shyghyp, últtyng janghyru dәuirin jasaydy. Búl - batystyq ghylymda әldeqashan dәiektelgen, moyyndalghan qúbylys. Ony Europada «Renessans» dep atap, azamattyq tarihta da, әdebiyet, óner, mәdeniyet tarihynda da arnayy tarau retinde zertteuding túraqty nysanyna ainalghan. HIÝ ghasyrda Italiyada, HÝ-HÝI ghasyrlarda Ispaniyada, Fransiyada, Gollandiyada, Portugaliyada t.b. Europa elderinde keng qanat jayghan Renessans Batysty jaryq pen shuaqqa qaray tartty.

Qazaq ghylymynda «Renessans» mәselesi jýieli týrde zerttelingen emes. Búl Janghyru nemese Qayta órleu qúbylysynyng qazaq topyraghyndaghy bolmysy jónindegi pikirlerde, bizding payymdauymyzsha, osy qúbylystyng tuu negizderi, óristeu arnalary, dәstýrleri mәselelerin jilikteuden góri, renessanstyq sybaghany jekelegen túlghalargha syilau jaghy basym bolyp otyr. Renessans jeke bir adam shygharmashylyghynyng jemisi emes, ol - tútas shoghyr enbegining tabysty nәtiyjesi. Qazaq Renessansynyng basy Abay ekendigi akademik S.Qasqabasovtyng «Abay poeziyasynyng renessanstyq sipaty» atty maqalasynda ghylymy terendikpen dәleldengen. Eng danyshpan qazaq bastauynda túrghan úly gumanistik ansardy damytqan, naghyz renessanstyq dengeyge jetkizgen - Alash qayratkerleri. Qazaq balasyna Abaydy eng alghash tanystyrghan da Alash ziyalylary, Alashtyng Álihany, Ahmeti, Mirjaqyby. Eli men jerining tәuelsizdigi jolynda izdene otyryp, sol kýres jolynda Alash ziyalylary ózderin de, óz zamandastaryn da, ózinen keyingilerdi de qayratkerlik jaghynan da, qalamgerlik jaghynan da dayyndady, jetildirdi deuge bolady. Alashtyng renessanstyq sipaty Úly últshyldyq dәuir ghana tughyza alatyn Álihan, Ahmet, Mirjaqyp, Mústafa, Halel, Múhametjan, Jansha, Ghalel, Álimhan t.b. qayratkerlerdi, Jýsipbek, Maghjan, Súltanmahmút, Múhtar siyaqty alyp talant iyelerin qalyptastyrdy. Búl últshyldyq adamsýigishtik, otansýigishtik sezimderinen oy men iske ainalghan tabighy talpynys bolatyn. Yaghni, Alash qayratkerlerining últshyldyghy óz dәuiri tughyzghan, qazaq últynyng aldyna sol dәuirding ózi qoyghan saualdargha pikir jýzinde de, әreket barysynda da bergen jauaby edi. Búl jóninde Mәnnan Túrghanbayúly bylay dep osy qúbylystyng syryn tolyq jetkize alghan: «Qazaq qatargha kirip júrt bolsyn degen kisi tәrbiyening jolynan airylmasqa kerek, әueli qazaqqa ózining kim ekenin, adamshylyq qúqyghyn bildiruge, onan song jaqyn aghayyn, tughandaryn sýigizip, mindetsiz qyzmet qyldyrugha, onan song Otanyn tanytyp, jaqsy kórgizuge, últ júmysy, júrt namysy degen sózdi toqyp kóniline kirgizuge, sonan song dýniyedegi barlyq adam balasy bauyr ekenin bildirip, kópshil adamdy sýigish qylugha tyrysu kerek. Últshyldyq(ty), kisishildikti aiyra bilmegen, bas paydasynan basqany oiyna almaghan, din húqymi sharighatqa bas iyip iske asyrmaghan, әdebiyetten jyraq jatqan qazaq sekildi júrtty salghannan kópshil qylam demey, әueli últshyl qylu kerek». Osy tústa jazylghan kórkemdik baghyty jaghynan aghartushylyq, synshyl realizm, sentiymentalizm, romantizm sheginde tughan ólender men poemalar, әngimeler, alghashqy qazaq romandary Abaydyng «Adamzattyng bәrin sýy bauyrym dep...» degen úly gumanistik deklarasiyasyn jalghastyrghan, ony jana últ-azattyq mazmúnmen óristetken kórkem dýniyeler boldy. Olardyng negizgi arqauynda adamnyng ishki jan dýniyesi beynele otyryp, onyng kýizelisine raqymmen qaraghan shynayy adamsýigishtik pafos jatty. Alash ziyalylarynyng gumanizmi - olardyng qayratkerlik әreketterining de ózegi edi. Múnday gumanizm bolmasa, olar últ taghdyry jolyndaghy jankeshtilik әreketterge de barmas edi.  Alash qayratkerlerining osy tústaghy últ mýddesi jolyndaghy әreketi men maqsatyna beriktigin shynayy әri tereng kórsetken «Qalam qayratkerleri jayynan» maqalasynda A.Baytúrsynúly dәuir kuәgerining kózimen bylay dep jazady: «...qazaq qalam qayratkerleri qalamyn últynyng auyryn jeniltu, auyryn azaytu jolyna júmsamasqa mýmkin emes: kemshilik kórgen júrttan tuyp, kemshilikten qútqarudy maqsat etip, ylghy sol jolda júmys qylghan qazaq qalam qayratkerleri júrtshyl, últshyl, yaghny halqyna jany ashityn, halqynyng jany auyrghanda jany birge kýizeletin, bauyrmal bolmasqa taghy mýmkin emes». Ahannyng aityp otyrghany  adam balasynyng óz últynyng taghdyryna degen tabighy janashyrlyghy, adamgershiligi. Osyny sovetting ospadar sayasaty beynebir adamgha tәn emes teris әreket retinde baghalady. Ar bilimin nasihattaghan Shәkәrim qajynyn, «Adamdyq diqanshysy» bolghan Ahandar tobynyng úly gumanizmin kóruge sovettik sayaz sayasattyng óresi de jetpedi, baghyty da kelispedi.

Alash qozghalysynyng - qazaqtyng Janghyru dәuiri bolghandyghyn, onyng elim degen, júrtym degen azamattardyng basyn qosqandyghymen de dәleldeuge bolady. Abylay zamanynda syrtqy jaudyng qauip-qaterinen basy qosylghan qazaq, Kenesary, Mahambet, Abay dәuirinde «Bas-basyna by bolghan» qazaq Alash túsynda bas biriktirdi, oy biriktirdi, qimyl biriktirdi. Onyng negizinde Otanyna, sol Otanynyng úrpaghyna degen úly janashyrlyq jatty. Búl naghyz Renessanstyng tamyry bolarlyq gumanizm edi. Alash qozghalysynyng qazaq Renessansy bolghandyghyna búl qúbylystyng mәninen beyhabar adam ghana kelispeydi. Alash qozghalysyn Renessans etu - bizding qalauymyz ben erkimiz emes. Aqiqaty solay. Alash qozghalysyn renessanstyq qúbylys retinde professor D.Qamzabekúly «Alash jәne әdebiyet» monografiyasynda qarastyrghan bolatyn. Qazirgi kezende Alash qozghalysynyng renessanstyq sipaty qazaq ghylymy shúghyldanatyn irgeli mәselege ainaluy tiyis dep oilaymyz.

Alash qozghalysyna, odan tuyndaghan Alash partiyasyna, Alashorda ýkimetine bagha bergende biz myna mәselege de kónil audaruymyz kerek siyaqty. Patshalyq Reseyding ýsh general-gubernatorlyghyna, qazaqtyng ýsh jýzine bólinip ómir sýrip jatqan alyp dalanyng oqyghan azamattary últ tarihynda túnghysh ret tize qosyp, bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharyp, tughan júrtynyng azattyghy ýshin sayasy jolda bas biriktirdi. Batysy Bókey Ordasynan shyghysy Jaysangha deyingi, soltýstigi Ombydan ontýstigi Tashkenge deyingi aralyqtaghy últyn erekshe sýietin, oghan shyn jany ashityn qazaqtar Alash úranynyng astynan tabyldy. Múnday sayasiy-qoghamdyq mәndegi úly iste úiysu - ilgeridegi ghasyrlardy qospaghanda, tipti beridegi Shoqan men Abay zamanynda da bolghan emes. Yaghni, Alash qozghalysy dәuiri - qazaqtyng últ retinde birigu, tútasu, etene aralasu dәuiri boldy. Búl - erekshe baghagha ie bolarlyq airyqsha jaghday. Oghan Qazaqstannyng tórt týkpirining barlyghyn qamtyghan oblystyq, uezdik, bolystyq qazaq siyezderi, Alash baghytyn qoldaghan irili-úsaqty basqosular, jer-jerde qúrylghan qazaq komiytetteri men bólimderi kuә.

Búl biriktiru, tútastyru ýderisi qiyndyqpen jýrdi. Alash qozghalysy  tarih sahnasyna shyqqanda 1867-1868 jyldardaghy jana nizamnan keyin býkil qazaq dalasynda otarshyldardyng bólip alyp biyleu sayasatynyng әbden kýsh alghan kezeni edi. Oghan jergilikti aimaqtardaghy orys sheneunikteri men  әskeriylerining bir qazaqty ru-rugha bólip, bolystyqqa talastyruy, eng shúrayly jerlerge kelimsekterdi ornalastyruy siyaqty últtyng úiysuyna kedergi keltirer otarshyldardyng josparlanghan sayasiy-әleumettik sharalaryn qosynyz. Mine, osy otarlyq sayasat, bir jaghynan, Alash qozghalysynyng ózin soghan qarsylyq retinde dýniyege әkelse, ekinshi jaghynan, onyng keninen óristeuine de ýlken bógesin bolyp keldi. Búl Alash qozghalysynyng basynda túrghan azamattardan jan-jaqty bilimdi, eren erikti, múqalmas qayratty talap etti. Alash qayratkerleri osy ýlken syndy abyroymen orynday aldy. Óz zamanynyng mýmkindikteri auqymynda olar últtyq múratty tu etip, qazaq dalasyn Alash ruhyna bóledi. Keshegi Kenesary zamanynda basylghan keude men enseni kóterdi. Otarshyldardyng arbauyndaghy úiqyly eldi oyatty. Sóitip, eldi birlikke shaqyrdy, halyqty erkindikke sendire aldy. Búl naghyz últtyq janghyrudy tughyzghan úly ister tolqyny edi.

Alash jetekshilerining últ-azattyq úrandary sol dәuirding oqyghan talapty, talantty jastaryn baurap aldy. Tughan halqynyng halin sezip, bilip ósken óreli jas buyn ókilderi últ-azattyq qozghalysy qayratkerlerining iydeyalaryn qoldap, solarmen birge qimyl jasady. Qozghalysqa qatysty qújattardan Alash qayratkerlerining olardy iske júmyldyryp, qajet jerinde tiyisti tapsyrmalar berip otyrghandyghyn bayqaugha bolady. Alash qozghalysyna qatysqan 17-25 jas aralyghyndaghy jastardyng ishinen keyin kóptegen memleket, qogham qayratkerleri, aqyn-jazushylar, ghalymdar shyqqany belgili. Aytalyq, M.Júmabaev, S.Torayghyrov, M.Áuezov, S.Qojanov, S.Sәduaqasov, Q.Sәtpaev siyaqty asa kórnekti esimderdin  azamattyq, shygharmashylyq túlghasy Alash qozghalysy túsynda qalyptasqany belgili.

Alash qozghalysy - bir jyldyng nemese eki-ýsh jyldyng jemisi emes, ózining bastau kózderin 1917 jyldan әldeqayda búryn alatyn ishki evolusiyalyq joly bar dayyndalghan, pisip-jetilgen úly qozghalys edi. Ony Alash tarihyn zerttegen ziyaly qauym ókilderi aityp jýr. Alash qozghalysynyng bastalu kezeni jóninde әngime bolghanda, kóbinese, 1905 jyly Qoyandy jәrmenkesinde dýniyege kelgen Qarqaraly qúzyrhaty aitylady. Bizding oiymyzsha da, Alash qozghalysynyng óris aluy osy tústan bastalady. Onyng sayasiy-tarihy sebepteri retinde, eng aldymen, osy tarihy kezende últ mәselesin kótere alatyn, ony qalyng búqaragha jetkize alatyn últtyq ziyaly qauymnyng qalyptasa bastaghandyghyn aitamyz. Sonday-aq oghan Reseydegi burjuaziyalyq tónkeristi, patsha maniyfesin qosyp aitugha bolady. Al jalpy qazaqtyng basyn qosu, sol ýshin siyez ashu, belgili bir úiym qúru mәselesine kelsek, onda búl mәselede qazaq ókilderi qatysqan 1905-1906 jyldardaghy Býkilreseylik birinshi-ýshinshi músylman siyezderin, 1906-1907 jyldary Reseyding birinshi-ekinshi memlekettik dumalaryna Á.Bókeyhannyn, A.Birimjanovtyn, A.Qalmenovtyn, B.Qarataevtyn, M.Tynyshbaevtyn, B.Qúlmanovtyn, Sh.Qosshyghúlúlynyng t.b. qazaqtardyng saylanghandyghyn aitugha bolady. Mine, osy top jәne oghan qosylghan aldynghy qatarly qazaq oqyghandary qauymdasyp, ortaq mýdde tóniregine shoghyrlandy. Osy arada 1905 jyldyng jeltoqsan aiynda Oral qalasynda Á.Bókeyhan, J.Seydaliyn, B.Qarataev, B.Syrtanov, H.Dosmúhamedúly, M.Tynyshbaevtardyng qatysuymen bolghan bes oblys qazaqtarynyng siyezin aityp ótken jón. Áriyne, búl siyez, keyinirek ótken siyezder siyaqty, irgeli mәseleler kótermese de, qazaq ziyalylarynyng toptasa alatyn mýmkindigin kórsete alghan eng alghashqy basqosu bolatyn. Al elding basyn qosyp, halyqtyng mún-múqtajyn aitugha tiyisti jәne ony sheshuding joldaryn aiqyndamaq siyez ashu mәselesi, әsirese, 1913 jyldan bastap jýieli týrde kóterile bastaghandyghyn bayqaymyz. Tarihy derekterge sýiensek, patsha jandarmeriyasynyng aqparat hattarynda siyez ótkizuding bastamashylary retinde Jansha Seydaliyn, Rayymjan Marsekov, Baqytjan Qarataev, Barlybek Syrtanov kórsetiledi. Osynday birneshe qújatta siyezdi úiymdastyrushy retinde Jansha Seydalinning esimi jii kezdesedi. 1913 jyly «Ayqap» jurnalynda siyez shaqyru jóninde J.Seydalin «Azyp-tozyp ketpeske ne amal bar?» atty ýndeu ispetti hatyn jariyalaydy. Búl hatta siyez shaqyru mәselesinde B.Qarataevtan, B.Qúlmanovtan, Á.Bókeyhannan, A.Baytúrsynúlynan, R.Marsekovten, M.Tynyshbaevtan, S.Lapinnen, H.Dosmúhamedúlynan, Á.Aldiyarovtan, M.Seralinnen, Janaydarovtan, M.Dulatovtan, B.Esmahanovtan, Z.Seydalinnen, B.Syrtanovtan, J.Aqpaevtan hat kýtetinin jazady. J.Seydalinning búl hatyna Á.Bókeyhan ashyq hat týrinde jauap jazady. Ol hatyn: ««Ayqapqa» Jihansha myrza hat jazyp otyr. Qazaq balasy bas qossa, qazaq júmysy jaqsy oryngha barar edi deydi. Qazaq balasy bas qosyp, sharua, júrt paydasyn sóilep, is qylyp tyrbansa, birte-birte qazaq balasy ilgeri basugha basqysh tabylar edi dep biz de oilaymyz» - dep bastap, siyezding qajettiligin dәleldey kele: «Tiri bolsam, han balasynda qazaqtyng haqysy bar edi, qazaqqa qyzmet qylmay qoymaymyn» degen sertti sózderimen hatyn ayaqtaydy. Mine, osy jyldan bastap pikir jýzinde kóterile bastaghan jalpyqazaq siyezin ashu mәselesi 1917 jylgha deyin jalghasty. Óitkeni, patshalyq Reseyding otarshyldyq qatal sayasaty qazaq ziyalylarynyng búl maqsatyn iske asyrmay keldi. Ony jýzege asyrudyng sәti Aqpan tónkerisinen keyin ghana mýmkin boldy. Orys patshasy taghynan týsken tónkeristen keyin Qazaqstannyng әr týkpirinde qazaq azamattyq komiytetteri qúryla bastady. Onyng júmys isteuine Uaqytsha ýkimet komissarlarynyng ong yqpaly tiydi. Mәselen, Á.Bókeyhannyng Uaqytsha ýkimetting Torghay oblystyq komissary boluy, M.Tynyshbaevtyng Uaqytsha ýkimetting Týrkistan komiytetining mýshesi boluy. Atalghan jyldyng sәuir-mamyr ailarynda Torghay, Jetisu, Oral, Omby, Semey qalalarynda oblystyq qazaq siyezderi ótti. Búl oblystyq siyezder últ-azattyq qozghalystyng qarqyn aluyna yqpal ete otyryp, shilde aiynda ótken birinshi jalpyqazaq siyezin dayyndady. 1917 jyldyng 21-26 shildesi aralyghynda ótken búl siyez memlekettik qúrylys, sayasy partiya, Qúryltay jinalysyna, Músylmandar kenesine deputattar saylau, partiya baghdarlamasyn dayyndau mәselelerin kóterdi. Bizding oiymyzsha, siyezding basty manyzdylyghy - handyq dәuirden keyin barsha qazaqtyng bas kóterer kórnekti túlghalaryn biriktirip, iri eldik mәselelerdi sheshude olardyng birlik jolynan tabylatyndyghyn dәleldegen senim sharasy boluynda da edi.

1917 jyldyng 5-13 jeltoqsanynda ótken ekinshi siyez qazaq avtonomiyasyn jariyalady, halyq kenesin saylady, Alashorda ýkimetining tóraghalyghyna demokratiyalyq, balamaly jolmen Álihan Bókeyhan saylandy. Alash qozghalysy, endigi jerde sayasy kýshke, qolynda biyligi bar ýkimetke ainaldy. Búl az uaqyt bolsa da imperiya qúrsauynan shyqqan halyqtyng óz memlekettiligin qalyptastyrugha jasaghan tarihy qadamy bolatyn. Osy kezendegi tarihy qújattardan, baspasóz materialdarynan jalpy qazaq qoghamynyng Alash iydeyasyna tartylghanyn, Alash ýkimetin qoldaghanyn angharugha bolady.

Qozghalystyng óristeuine islam dinining manyzy erekshe bolghandyghyn úmytpauymyz qajet. Alash qayratkerlerining imandylyghy men kisilik qasiyetteri - olardyng músylmansha tәrbiye, bilim alghanynan daryghan tabighy qasiyet. Últ-azattyq kýresting ishinde islam dinining kóptegen iri ókilderi boldy. Sonday-aq, qozghalystyng qarqyndy jýruine, ziyalylardyng bas biriktiruine Músylman siyezderinin, Músylman fraksiyasynyn, «Shura-i-islam» siyaqty qoghamdyq-sayasy úiymnyng rólderi airyqsha bayqaldy. Birinshi, ekinshi jalpyqazaq siyezderinde din mәselesi kýn tәrtibindegi basty mәselelerding biri boldy. «Alash» partiyasy baghdarlamasyna din isi jeke tarau retinde engizilgen bolatyn. Sonymen birge, din birligi sol tústa qazaq, tatar, bashqúrt, qyrghyz, әzirbayjan t.b. últtardan shyqqan elshil qayratkerlerding ortaq mýdde túrghysynan seriktesip, ózara baylanysta bolularyna, últ tәuelsizdigi mәselesi tónireginde úiymdasularyna aituly yqpal jasady.

Alash qúbylysy - sol tústaghy qazaq qoghamynyng barlyq jaghyn qamtyghan salaly, saraly qúbylys. Búl qúbylys, sonday-aq, qazaq ómirining ótkenin bezbendeuge den qoyghan, býgingisin tarazygha salghan jәne bolashaqqa baghyt aiqyndaghan, tәuelsizdikti ghana múrat etken qasiyetti qúbylys. Alash qozghalysy sol tústaghy qazaqtyng sayasat, әdebiyet, óner qayratkerlerin, dinbasylaryn, oqymystylaryn, baquatty azamattaryn medisina, tehnika, auyl sharuashylyghy, ekonomika, zan, әskery salalardaghy mamandaryn toptastyra otyryp, ózderi ómir sýrgen tarihiy-qoghamdyq bolmysqa reforma jasaudy myqtap qolgha alghan, jigeri men senimi jetkilikti, baghdarlamasy aiqyn, maqsaty zor qozghalys bolatyn.

Alash qozghalysynyng kópjyldyq tarihynda jәne oblystyq, jalpyqazaq siyezderinde Alashorda ýkimetining júmysynda ýnemi basty nazarda bolghan mәselening biri - jer mәselesi. Ony Alash kósemderi óte jaqsy týsingen bolatyn. Aytalyq, sol dәuirde Á.Bókeyhan: «Jer mәselesi - ómir sýru mәselesining eng zory» degen bolatyn. Birinshi jalpyqazaq siyezining qaulysynda: «Qazaq halqy ózine enshili jerge ornyghyp bolghansha qazaq jeri eshkimge berilmesin» delinse, búl «Alash» partiyasynyng baghdarlamasynda: «Uchrediytelinoe sobranie negizgi zakon jasaghanda jer sybaghasy aldymen jergilikti júrtqa berilsin deu; qazaq jer sybaghasyn otyrghan jerlerden alyp ornasqansha, qazaq jerine aughan mújyq kelmeu» delinip bekitile týsti. Ashashorda ýkimeti avtonomiya jariyalay otyryp, onyng birinshi babynda: «Bókey eli, Oral, Torghay, Aqmola, Semey, Jetisu, Syrdariya oblystary, Ferghana, Samarqand oblystaryndaghy hәm Ámudariya bólimderindegi qazaq uezderi, Zakaspiy oblysyndaghy hәm Altay guberniyasyndaghy irgeles oblystardyng jeri birynghay, irgeli halqy qazaq-qyrghyz qany, túrmysy, tili bir bolghandyqtan, óz aldyna últtyq, jerli avtonomiya qúrugha...» dep jer tútastyghyn basty mәsele retinde bekitti. Alashorda ýkimeti 1918 jyly 24 mausymda «Alash avtonomiyasynyng jerinde jer paydalanu turaly Uaqytsha Ereje» ózining mazmúny men pәrmeni jaghynan manyzdy qújattardyng biri boldy. 11 baptan túratyn búl Erejede jerdi paydalanudyng negizgi tәrtibi kórsetildi. Alash qozghalysynyn, Alashorda jetekshilerining asa iri tarihy enbegi qazaq jerin saqtap qaluymen baylanysty. Osy kýngi Qazaqstan Respublikasy jerining tútastyghy men saqtalyp qaluynda Alash qayratkerlerining orasan zor enbegi jatyr. Olardyng kenes ýkimetining basshylarymen kelissózderi, әsirese, A.Baytúrsynúlynyng osy baghyttaghy qajyrly enbegi keyin, Qazaq avtonomiyalyq sovettik sosialistik respublikasyn qúru kezinde osy avtonomiyanyng aumaghyn belgileude sheshushi manyzgha ie boldy.

Qozghalystyng óristeuine aqyn-jazushylardyng qalamgerlik te, qayratkerlik te ýlesteri airyqsha boldy. Bizding oiymyzsha, Alash qozghalysy dәuiri - últtyq jazba әdebiyetining tarihyndaghy erekshe jyldar. Qazaqtyng jazba әdebiyetining ómirge keluining bastapqy kezeni Abay zamanymen baylanysty bolghanymen, onyng buyny bekip, búghanasy qatuy HH ghasyrdyng alghashqy onjyldyqtaryna keledi. HIH ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy jazba әdebiyetke Ybyray Altynsariyn, Abay, Shәkәrim, Mәshhýr-Jýsip Kópeyúly, Narmanbet Ormanbetúly t.b. keybir jekelengen әdebiyet ókilderining shygharmashylyghy mysal bola alsa, kelesi ghasyrdyng basynda jazba әdebiyet ókilderining sany eselep artty. Jazba әdebiyetting jaryq kóretin qalyptary - baspasóz, kitap basu isining damuy jazba әdebiyetti órkendete týsti. Endigi jerde әdebiyet oqyrmangha arnala bastady. «Ayqap» jurnaly, «Qazaq» t.b. gazetter kórkem oidy myndaghan oqyrmangha jetkizushige ainaldy. Ýshinshiden, kórkem proza, drama, әdeby syn ýlgileri tuyp qalyptasty. Ádeby synnyng qalyptasuy, onyng shygharmagha, әdeby múragha, әdeby proseske bagha berui - jazba әdebiyetting eseye bastaghandyghynyng aighaghy boldy. Abay shygharmalarynyng túnghysh jinaghynyng jaryq kórui - jazba әdebiyetting qalyptasuyna iygi yqpal etse, Mirjaqyptyng «Oyan, qazaghy!», Ahannyng «Masasy» әdebiyettegi últshyldyq, elshildik úrandardy kýsheytti. Sóitip, búl janashyl dәstýrdi Jýsipbek, Maghjan, Súltanmahmút, Múhtar, Beyimbet sekildi jas daryndar sony kórkemdik sapada, tyng qyrynan jalghastyryp әketti. Sonyng nәtiyjesinde, Alashtyng qalam qayratkerleri qazaqtyng túnghysh romandary men dramalyq shygharmalaryn, alghashqy әdebiy-syn  maqalalaryn dýniyege keltirdi. Qazaqtyng sóz ónerin janrlyq jaghynan da, iydeyalyq-kórkemdik jaghynan da bayytyp, jazba әdebiyetin qalyptastyrdy. Shamasy on-on bes jyldyng ishinde Alash qalamgerlerining eren qabileti, últyna degen erekshe mahabbaty, tughan júrtynyng býgingisine kónili tolmaghan kýdigi men azat bolashaghyna sengen ýmiti keyingilerge ýlgi bolarlyq әdeby tuyndylardy ómirge әkeldi. Alash úrandy әdebiyetting beti men ekpini, baghyty men mazmúny Ahang bastaghan qazaq aqyn-jazushylarynyng ústalyp ketken kezenine deyin, yaghny 1920 jyldardyng sonyna deyin jalghasty. Sol ekpin, sol bet, sol baghyt qashanda últyna perzenttik sýiispenshiligi men adaldyghyn saqtaghan qalamgerlerding shygharmashylyghynda bayau bolsa da qan tamyrynday býlk-býlk soghyp jatty. Alashtyq saraly joldan auytqyghan sovettik әdebiyet әsire qyzyldyng tez onatynyn sezbesten, adamgha emes, sayasatqa qolbalalyq, qúldyq saparyn aighay-shumen, betten alumen bastap, bir kisining ghúmyrynday ghana ómir keshti. Áuelden taza, әuelden kórkem, әuelden adamgha, últqa degen janashyrlyq pen izgilikke, shuaq pen meyirimge toly «Alash әdebiyeti» atalatyn alyp bәiterek qayta janghyryp, izgilik túqymdaryn shasha bastady. Endigi jerde qazaq balasy jasaghanynsha jasaytyn onyng baytaq ta bayandy mәngilik ónegeli sapary bastaldy.

Qanday últtyng bolmasyn mәdeny dengeyin kórsetetin faktorlardyng biri -  teatr ónerimen baylanysty ekendigi mәlim. Búl jolda da Alash ziyalylary «túnghysh degen» ataqqa iye. Aytalyq, B.Serkebaev, M.Áuezov, J.Aymauytov qazaqtyng alghashqy dramalyq shygharmalaryn jazsa, M.Áuezovting «Enlik-Kebegi» túnghysh teatrlyq qoyylym bolghany belgili. Al, Q.Kemengerúlynyng «Altyn saqina» piesasymen memlekettik últ teatry túnghysh shymyldyghyn ashqan bolatyn. Jalpy óz zamanynda Alash ókilderi últ mәdeniyetin, ónerin tanytugha, nasihattaugha qatysty birqatar taghylymdy sharalar atqardy.

Alash qayratkerlerining til salasyndaghy taghylymyn biyik bir asqargha tenese bolghanday. Sol asudyng tónireginde Alash ziyalylarynyng qazaq tilin damytudaghy enbekterin erekshe bóle-jara aitugha bolady. Alash ziyalylarynyng derbes memlekettilikke úmtylystarynda qazaq tilining mәrtebesi turaly da oilar menmúndalap túrdy. Ony olardyng sol tústa jazghan maqalalarynan jәne A.Baytúrsynúlynyn, S.Sәduaqasúlynyng Oqu komissariatynda basshylyq etken kezindegi is-qimyldarynan angharugha bolady. Til - últ ruhaniyatynyng negizgi ózegi ekendigi de Alash ziyalylarynyng qoghamdyq oilarynan jәne kórkem shygharmashylyghynan kórinip jatty. Tilding qoghamdaghy orny men róli jónindegi qisyndy pikirler Ahang bastaghan alashshyldardyng maqalalarynan kórinip jatty. Sonday-aq, tughan til taqyryby últty úiystyrushy, halyqtyng tól bolmysyn aiqyndaushy faktor retinde qazaq poeziyasynda, әsirese, M.Júmabaev, S.Torayghyrov ólenderinde erekshe leppen jyrlana bastady.

Abay zamanynda ómirge kelip, órken jaya bastaghan jazba әdebiyetting naghyz baghbanshylary Alash úrandy әdebiyet ókilderi boldy. A.Baytúrsynúly, M.Dulatov, Gh.Qarash, J.Aymauytov, M.Júmabaev, S.Torayghyrov, M.Áuezov, Q.Kemengerúly, B.Kýleev t.b. Alash qozghalysynyng beldi, belsendi mýsheleri qazaqtyng jazba әdebiyetin taqyryptyq-iydeyalyq, janrlyq, kórkemdik túrghydan bayytty, kenitti. Yaghni, negizinen auyzsha aitylyp, tyndalyp jýrgen kórkem sóz ýlgileri hatqa týsip, jazu týrinde gazet, kitap betterine kóshe bastady. Búl әdebiyetting ómir sýru, taralu tiypin ghana ózgertip qoymay, eng bastysy, jazudyng mәdeniyetin arttyrdy. Kórkem oidy jetkizuding tildegi stilistikalyq mýmkindikterin eseledi. Soghan oray jana kórkem týrler payda boldy, tyng sóz tirkesteri men sóilemder jasaldy. Jazba әdebiyet ýlgileri dayyndyqpen, qajetti materialdar jinaumen, úzaq tolghanumen jazylatyn dýniyeler bolghandyqtan, múnda últ tilining barlyq baylyghy men beyneliligin sarqa paydalanugha zor mýmkinshilikter tudy. Tughan tilining osy mýmkinshilikterin tumysynan talantty, últyna úly mahabbattary tabighy Alash úlandary útymdy paydalana aldy. Sóitip, qanday da bir qasandyqtan ada, adamy qúndylyqtardy tu etken, halqynyng haline, últynyng úiysuyna zerek oi, adal niyetpen kómkerilgen kórkem tuyndylar dýniyege keldi. Búl «Alash әdebiyeti» dep atalatyn jana әdeby dәuirding bastapqy kezenderinde úranshyldyq, nasihatshyldyq basym bolghanymen, shamamen jas daryndar J.Aymauytov, M.Júmabaev, M.Áuezovterding shygharmalary jazyla, jaryq kóre  bastaghan tústan beri qaray kórkemdigi kemel dýniyeler boy kórsete bastady. Osy evolusiyalyq jol - Alash әdebiyetining tez ósip, jedel jyldamdyqtarmen ilgerilegenin kórsetedi. Onyng mysaly, «Oyan, qazaq!» pen «Batyr Bayan», «Qorghansyzdyng kýni», «Aqbilek» aralyqtary.

Qazaqtyng jazba әdeby tilindegi publisistikalyq stiliding qalyptasuy 1905-1918 jyldar aralyghynda baspasóz qúraldarynyng kóbeye týsuimen týsindiriletindigi belgili. Osy tústaghy baspasóz betterinen tilimizdegi publisistikalyq stiliding qalyptasa bastaghanyn kóremiz. «Qazaq», «Saryarqa», «Birlik tuy», «Alash», «Jas azamat» gazetterinen jәne «Ayqap» jurnalynan t.b. baspasóz qúraldarynan qazaq sózining qoghamdyq-әleumettik salanyng әrtýrin kórsetetin leksikanyng stilidik renkterge ie bola bastaghanyn bayqaymyz. Osy baspasóz betterinde sayasiy-qoghamdyq leksikamen birge, mәselen, jana mazmúndaghy saltanatty stiliding de erekshe ýlgilerin angharamyz.

Alash qozghalysy qazaqtyng jazba tilindegi qújat tilining de belgili bir qalyptaryn týzdi. Aytalyq, uezdik, oblystyq, jalpyqazaq siyezderining hattamalary, qaulylary, «Alash» partiyasynyng baghdarlamasy, qatynas hattary qújat tilining jana baghyttaghy leksikasyn qalyptastyrdy. Búghan qosa, Alash qozghalysy dәuirinde epistolyarlyq janrdyng qauyrt damyghanyn әbden angharugha bolady. Á.Bókeyhannyn, A.Baytúrsynúlynyn, M.Shoqaydyn, M.Tynyshbaevtyn, J.Seydalinnin, H.Dosmúhamedúlynyn, M.Dulatovtyng t.b. hattary osy janrdyng tarihyndaghy ýzdik ýlgiler.

Jazba әdebiyetimizding tarihyndaghy alashtyq kezendi zertteude qazaq leksikasynyng zor mýmkindikterin aiqyndaytyn mysaldar jetkilikti. Sóz qoldanu, úghymdy beru, tyng sóz tirkesterin jasau - olardyng últtyq oilau jýiesin, sonday-aq Batys pen Shyghys ilimin izdengishtikpen zerdelegenin bayqatady. Alash qayratkerleri men qalamgerlerining búl joraly joly iz-týssiz ketken joq. Onyng tamasha dәstýrleri ózinen songhy syrty sovetshil әdebiyetten kórinis tauyp jatty. Búl da zertteluin qalap túrghan ýlken taqyryptyng biri.

Alash qozghalysyn qazaq ruhaniyatyndaghy taghylymdy orasan qúbylys boldy desek, sonyng bir parasy - qazaq әdeby tilining jana satygha kóteriluimen sabaqtas.

Qazaq qoghamynyng oyanuyna, silkinuine sol kezendegi qazaq baspasózi ólsheusiz ýles qosty. Búl qatarda últtyq qozghalystyng serpindi boluyna, qarqyndy óristeuine zor yqpal jasaghan «Qazaq» gazeti aldymen atalady. Ahang basynda túrghan búl úly basylym Alash iydeyasyn qazaq saharasyna tarata otyryp, ózining zor missiyasyn abyroymen oryndady. «Qazaqtan» keyingi alashtyq iydeyany H.Ghabbasov pen R.Marsekov shygharushylary bolghan «Saryarqa» gazeti jәne M.Shoqay shygharghan «Birlik tuy» gazeti  óristetip otyrdy. Búl gazetter qazaq balasynyng boyyna últtyq sezimdi, últtyq ojdan men abyroydy sinirdi.

Qazaq ghylymynyng tuuyna Alash ziyalylarynyng tikeley yqpaly tiygeni bәrimizge belgili. Qazaq til bilimi men әdebiyettanuynyng basynda Ahan, Ahmet Baytúrsynúly túrsa, medisina, biologiya, tabighattanu salalarynan H.Dosmúhamedúly, matematikadan M.Dulatov pen Á.Ermekov, psihologiyadan J.Aymauytov, pedagogikadan M.Júmabaev, auyl sharuashylyghynan T.Shonanúly, Q.Kemengerúly arnayy enbekter jazdy. Qazaq jazuynyn, últ grammatikasynyng dýniyege keluindegi Ahannyng enbegi airyqsha atalady. M.Áuezovting sózimen aitsaq: «...Ahang ashqan qazaq mektebi, Ahang týrlegen ana tili, Ahang salghan әdebiyettegi elshildik úrany - «Qyryq mysal», «Masa», «Qazaq» gazetining 1916 jyldaghy qan jylaghan qazaq balasyna istegen enbegin, óner-bilim, sayasat jolyndaghy qajymaghan qayratyn biz úmytsaq ta, tarih úmytpaytyn ister bolatyn». Alash ziyalylary qazaq ghylymyn qalyptastyra otyryp, onyng terminologiyasyn da jasaghanyn jәne onyng ómirsheng bolghanyn da atap ótkenimiz dúrys.

Alash qozghalysy qazaqtyng tarih ghylymyn dýniyege әkeldi. Ótkendi arshu, baghzy ómirding damu tústaryn sanadan ótkizu siyaqty enbekter - últtyng eseye bastaghandyghynyng belgisi. Ótkenge kóz salu, ony býginmen, bolashaqpen baylanystyru - oquy men mәdeniyeti ósken elding belgisi. Mine osynday últtyq ruhany janghyrudyng basynda Alash qayratkerleri túrdy. Búghan Shәkәrimnin, Á.Bókeyhannyn, M.Tynyshbaevtyn, H.Dosmúhamedúlynyn, Q.Kemengerúlynyn, S.Asfendiyarovtyng jazghandary kuә. Halqymyzdyng ótken tarihyna ýnilgende olar eng aldymen Abylay, Shoqan, Abaydyng esimderin úlyqtady. Al óz zamanynyng túlghalaryn baghalaugha kelsek, mәdeniyet kózimen qaraghanda Álihandy Semey júrtshylyghynyng qarsy aluy, Ahannyng elu jyldyghyn ziyaly qauym bolyp arnayy atap ótui - Alash qayratkerlerining jana órkeniyettik jolgha bet alghandyghyn kórsetedi. Osynyng barlyghy Alash qozghalysy dәuirining - qazaqtyng ótkenin baghalaudyn, óz zamanyn zerdeleuding últ tarihyndaghy alghashqy kezeni boldy dep tújyrym jasaugha mýmkindik beredi.

«Alash» partiyasynyn, Alashorda ýkimetining qúryluy memleket ýshin qajetti sayasi, әleumettik, ekonomikalyq jәne qúqyqtyq atributtardy qalyptastyrudy qajet etti. Alash qayratkerleri búl salada da ónimdi enbek etti. Olardyng qazaq últyn úiystyrudaghy, oyatudaghy birneshe jyldyq pәrmendi әreketterinde jogharyda atalghan qajettilikter kórinip jatty. Memleketting irgesin qalau mәseleleri Á.Bókeyhannyn, M.Shoqaydyn, J.Dosmúhamedúlynyn, M.Dulatovtyn, B.Qúlmanovtyn, Gh.Birimjanovtyn, J.Aqbaevtyn, M.Tynyshbaevtyn, J.Seydalinnin, U.Tanashevtyn, H.Ghabbasovtyn, A.Túrlybaevtyn, Y.Jaynaqovtyng t.b. jazghan enbekteri men atqarghan isterinen aiqyn angharylyp jatty. Alash qayratkerlerining oblystyq, uezdik siyezder men komiytetterdi, jalpyqazaq siyezderin úiymdastyruy, sol tústaghy Uaqytsha ýkimetpen kelissózderi, baghdarlama dayyndauy, qauly-qararlar qabyldauy - olardyng qanshalyqty dәrejede sayasy óte sauatty qayratker bolghandyqtaryn kórsetedi. Alashtyqtar Qazaqstannyng sol tústaghy sharuashylyq jayyn saralay otyryp, soghan oray ekonomikalyq damudyng birqatar joldaryn da megzedi. Bir qyzyghy, sol kezende olar Qazaqstannyng astanasy jóninde de oryndy mәsele kóterdi. Aytalyq, 1917 jyly Semeydi «Alash astanasy» dep jariyalap, oghan «Alash» degen atau berdi.

Alashorda men Týrkistan múhtariyaty jetekshileri arasyndaghy mәselede olardyng arasynda birlik bolmady nemese әrqaysysy ózderinshe derbes memleket retinde ómir sýrgileri keldi deuding reti kelinkiremeydi. Óitkeni birinshiden, olar qazaq elining tәuelsizdigi jolynda bir baghyt ústandy, ekinshiden, olar ortaq mýdde tónireginde úiysa aldy. Oghan M.Shoqay, M.Tynyshbaev t.b. Týrkistan qayratkerlerining Alash siyezderine qatysuy, M.Dulatov, T.Qúnanbaev siyaqty Alash ókilderining Syrdariya qazaqtarynyng siyezine arnayy baruy, birlikke shaqyruy, aqpan tónkerisinen song Á.Bókeyhan, M.Shoqay, M.Dulatov birlesip ýndeu jariyalauy t.b. irili-úsaqty baylanystar tarihy bizge Alash pen Týrkistannyng myzghymas birligin aighaqtaydy. Ýshinshiden, eger kenestik biylik qazaq dalasynda ornamaghanda, Á.Bókeyhan, M.Shoqay bastaghan últ-azattyq qozghalys jetekshileri qalayda birigip, tughan elining tәuelsizdigin tu etip, Qazaq memleketin qúrar edi. Búlaysha oy qorytuymyzgha  pikirimizge sol dәuirdegi syrtqy sayasy jaghdaylar da, qazaq túrmysynyng ishki qoghamdyq qajettilikteri mýmkindik beredi. Sondyqtan da tarih jýzinde olardy derbes nysan retinde qaraghanymyzben, ótken ghasyrdyng basynda eng úly iydeya - últ bostandyghyn kótergen eki iri qozghalysty, Alashorda men Týrkistan múhtariyatyn bóluge әste bolmaydy.

Últ taghdyryna qatysty kez-kelgen ómirsheng iydeyanyng iz-týzsiz joghalyp ketpeytini siyaqty alashtyq iydeya da últjandy azamattardyng oiynda jýrdi. M.Shoqaydyng emmigrasiyada jýrgendegi enbekteri, M.Áuezovting shygharmashylyghy, tarihshy E.Bekmahanovtyng zertteuleri, I.Esenberlinnin, M.Maqataevtyn, J.Nәjimedenovtin, Q.Myrzaliyevtin, O.Sýleymenovtin, Á.Kekilbaevtyn, M.Maghauinnyn, Q.Júmadilovting t.b. aqyn-jazushylardyng kórkem tuyndylary, Qytaydaghy, Europadaghy qazaq diasporasynyng sanasyndaghy últtyq iydeyalar, Jeltoqsan kóterilisi siyaqty kórnekti mysaldar Alash iydeyasynyn, azattyq iydeyasynyng tәuelsizdikke deyin ýzilmey kele jatqandyghyn anghartady.

Alash qozghalysynyng tarihy - otandyq ghylym ýshin qazaqpen birge jasaytyn mәngilik tariyh. Últynyng mәngiligin oilaghan úly azamattardyng jýrip ótken jolyn, erlikke tatyrlyq enbekterin baghalau - esi bar úrpaqtyng jadynan shyqpaytyn qasterli boryshy dep bilemiz. Búl baghytta osy uaqytqa deyin birqatar ýlkendi-kishili izdenister jasaldy. Ásirese, K.Núrpeyisovtin, Gh.Ahmedovtin, R.Núrghalidyn, M.Qoygeldiyevtin, T.Omarbekovtin, Ý.Subhanberdinanyn, T.Júrtbaydyn, M.Ábdeshevtin, M.Qúl-Múhamedtin, Ó.Ábdimanúlynyn, Gh.Ánestin, D.Qamzabekúlynyn, M.Tәj-Múrattyn, A.Ismaqovanyn, Á.Qaranyn, D.Amanjolovanyn, A.Mahaevanyn, D.Sýleymenovanyn, K.Iliyasovanyn, Q.Saqtyng t.b. enbekteri - alashtanugha qosylghan qomaqty ýles. Alash tarihy, әlbette, san tarapty zertteulerdi qajet etedi desek te, bizding oiymyzsha, qazirgi kezende Alash qozghalysynyng mәnin, iydeyalaryn halyq sanasyna siniru - qazaq qoghamy ýshin asa kókeykesti mәselelerding biri. Óitkeni, Alash qozghalysynyng iydeyalary - últymyz ýshin eng qasiyetti, eng qymbatty qúndylyq - tәuelsizdigimizdi nyghaytumen sabaqtasyp jatyr.

Ata-babalarymyzdyng qazaq elining tәuelsizdigi men azattyghy jolyndaghy kýresteri, isteri, úrandary - býgingi úrpaqqa ýlgi hәm amanat. Qazirgi qol jetken erkin shaghymyzdy bayandy etu ýshin biz azattyq joly arman bolghan ata úrpaqtyng amanatyna berik boludy boryshqa ainaldyruymyz qajet. Al býkil qazaq dalasyn osydan bir ghasyrday uaqyt búryn Alash ruhyna bólegen úly qazaqtar amanatynyng jóni bólek. Bizding ata ruhy aldyndaghy adaldyghymyz ben perzenttik paryzymyz Alashtyng amanatyn sanamyzgha siniru, soghan layyq enbek etu, ótkenge qúrmet kórsetu. Al qúrmetting kókesi - Alash iydeyasyn úrpaq boyyna siniru.  Alash iydeyasy - últty biriktirushi, tútastyrushy iydeya retinde qashan da qazaqpen birge jasaydy desek, onda sol orasan maqsatty oryndau ýshin qazaqtyng tili men mәdeniyeti, óneri men әdebiyeti, tarihy men salt-dәstýri, ainalyp kelgende, qazaqty el etetin, memleket etetin ruhany oljasy Qazaqstanda airyqsha oryngha ie bolu kerek. Sonda ghana últtyghymyzdy әlemge әigileytin, jasampazdyghymyzdy jahangha jariyalaytyn túrpatymyz ben túlghamyz aiqyn kórinbek. Taghylymdy isti amanat retinde qabyldau - alash balasynyng әuelgi qasiyeti, dәstýrli joralghysy desek, Alashtyng joly, Alash qayratkerleri qalyptastyrghan últtyq sanamyzdy janghyrtu sapary - býgingi tәuelsizdigimizdi túghyrly eter berik ústyndardyng biregeyi bolatynyn esten shygharmaghanymyz abzal.

Qazaqstannyng belgisi qazaq bolsa, qazaqtyng belgisi - qazaq tili.

Hasan Oraltay

Erbol Tileshov,

«Ruhaniyat» ortalyghynyng diyrektory,

filologiya ghylymdarynyng kandidaty,

dosent