Eger  qazaqtar 1932-33 jyldary ashtyqtan qyrylghan jýzdegen myng alys-jaqyn tughandarynyng әruaqtaryn eske alghysy kelse, onda búl sharany olar óz Otanynda emes, tek Ukrainagha kelip ótkizgen  bolar edi. Nege búlay? Mýmkin, biraz uaqyt ótken song múnday nәrseni  bireuler sandyraq degen bolar. Biraq, býgingi shyndyq mynaday: Qazaqstanda  Úly  ashtyq qyrghyny jayly aitugha is jýzinde tiym salynghan.

Qarasha  aiynyng songhy aptasy qalyptasqan dәstýr boyynsha ukraindyqtar ýshin Ashtyq qyrghynyn eske alu kýni retinde atap ótiledi. Ukrainanyng eng mәrtebeli sanalatyn jogharghy oqu orny  -  Kiyev-Mogilyansk  Akademiyasynda júrtshylyq aldynda  «1932-33 jyldardaghy Ukrainada bolghan Ashtyq qyrghyny jayly Memlekettik Qauipsizdik Qyzmetining qújattary sóileydi» degen kitaptyng túsaukeseri bolyp ótti. Búl kitapta  Ukrainanyng Qauipsizdik Qyzmetining (1930-1980) qúpiyalary ashylghan qújattarynyng Ashtyq jayly tolyq tizimi qamtylghan, birinshi ret basylyp shygharylghan, mazmúny qysqasha týrde berilgen alghashqy basylym.

 

Eger  qazaqtar 1932-33 jyldary ashtyqtan qyrylghan jýzdegen myng alys-jaqyn tughandarynyng әruaqtaryn eske alghysy kelse, onda búl sharany olar óz Otanynda emes, tek Ukrainagha kelip ótkizgen  bolar edi. Nege búlay? Mýmkin, biraz uaqyt ótken song múnday nәrseni  bireuler sandyraq degen bolar. Biraq, býgingi shyndyq mynaday: Qazaqstanda  Úly  ashtyq qyrghyny jayly aitugha is jýzinde tiym salynghan.

Qarasha  aiynyng songhy aptasy qalyptasqan dәstýr boyynsha ukraindyqtar ýshin Ashtyq qyrghynyn eske alu kýni retinde atap ótiledi. Ukrainanyng eng mәrtebeli sanalatyn jogharghy oqu orny  -  Kiyev-Mogilyansk  Akademiyasynda júrtshylyq aldynda  «1932-33 jyldardaghy Ukrainada bolghan Ashtyq qyrghyny jayly Memlekettik Qauipsizdik Qyzmetining qújattary sóileydi» degen kitaptyng túsaukeseri bolyp ótti. Búl kitapta  Ukrainanyng Qauipsizdik Qyzmetining (1930-1980) qúpiyalary ashylghan qújattarynyng Ashtyq jayly tolyq tizimi qamtylghan, birinshi ret basylyp shygharylghan, mazmúny qysqasha týrde berilgen alghashqy basylym.

Kitapta sonymen birge, ataulyq  jәne geografiyalyq indeksteri  berilgen. Ataulary bar bólimde Ashtyq qyrghyndarynyng esimderimen qosa búl zúlmatty úiymdastyrushy-ókilder  -  sudiyalar, prokurorlar, partiya, kenes belsendilerining attary jazylghan. Sonymen birge qúpiyalyq belgiden alynghan USSR  KGB-ng jazbalary men habarlamalary berilgen. Búl jazbalarda Úly  ashtyq qyrghyny jayly aqiqatty syrtqa shygharmaudyng әdisteri men oghan qarsy kýres týrleri tәptishtep jazylghan.

Kenestik Ukrainanyng zamanyndaghy arnauly qyzmet oryndarynyng iydeologtary jýrgizgen (barlyq  odaqtas respublikalarda sol kezde jýrgizilgen) osy júmysty qazirgi tәuelsiz Qazaqstannyng memlekettik apparaty ainytpay qaytalap otyr. Qazaq dalasynda bolghan Úly ashtyq qyrghyny jayly aqiqat  ÚQK-ng jeti qabat jer astyndaghy tereng sandyghynda jatyr. Tipti, preziydentting jeke múraghatynyng ózinde ashtyq  qúrbandary jayly derekterding biraz sheti ashylyp qaluy mýmkin. Áytse de, preziydentting basqaru zamanynda kenestik rejim jasaghan  búl zúlmatty  býgingi biylikting әshkerelemesi anyq. Nege? Álde, qylmys jalghasyp jatqandyqtan ba?

Eske alu sharalarynyng eng basty kýni   -   27 qarashada ukraindyq búqaralyq aqparat qúraldarynda eldegi ataqty sayasy qayratkerlerding júrtshylyqqa ýndeuleri jariyalandy. Búl ýndeulerding ón boyynda qayratkerlerdin  Úly ashtyq qyrghynyn atap ótuge basty qarsy kisi (reseylik iydeologtardan keyingi)  -  Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevqa arnaghan sózderi de bar eken. Búl kisi qazaq últynyng tarihynda onyng basynan keshken eng zor, súrapyl zúlmat jayly birden-bir aitqyzbaushysy, ýndetpeushisi bolyp otyr. Qanday kýsh, әlde qorqynysh pa, nege ekeni belgisiz búl kisini óz halqynyn, óz tughandary men qandastary keshken qyrghyn zúlmat jayly ony ýndetpey otyrghanyn bilmeymiz.

Sirә, osy kisige arnap Viktor Yushenko myna sózderdi aitsa kerek: «Óz halqynnan, tól tarihynnan, óz bolashaghynnan qorqyp qajeti joq. Úly ashtyq qyrghyny jayly bizding jadymyz  -  elimizdi ruhany mesheulikten qútqaratyn ghalamat  ruhany shipa, em. Onyng en  ýlken manyzdylyghy sonda, búl  -  әrbir  bozdaqtyng taghdyryna týsetin sәuleli dúgha».

Ukrainanyng býgingi preziydenti  Viktor Yanukovichting myna sózi Nazarbaevqa arnalmaghan dep qalay aitugha bolady: «..Úly ashtyq qyrghynynda qyrylghandardyng aldynda taghy da basymyzdy iyemiz. Elimizde múnday qara týnek, súmdyq zúlymdyqty endi  eshuaqytta boldyrmaugha uәde beremiz».

yliya Timoshenkonyng júrt aldynda aitqan myna sózderi Qazaqstan preziydenti jeke ózimen ózi qalghanda onyng oiyna keletin bolar. «1932-33 jyldary oryn alghan  Ashtyq qyrghyny  -  stalindik rejimning bizding halqymyzgha qarsy jasaghan súmdyq zúlymdyghy, HH ghasyrdaghy eng ghalamat tragediyasy. Adamdardyng óz boyyndaghy erkindikke úmtyluyn syndyrmaq bolghan kenes basshylyghy olargha qarsy eng súmdyq jazalau әdisin  -  jasandy ashtyqty qoldandy. Oba indetine úqsaghan azyq-týlikti tәrkileumen a

ynalysatyn arnayy «qyzyl keruender» brigadasy býkil eldi aralap, artynda azap, qayghy jәne ólim qaldyrdy».

Áriyne, Núrsúltan Nazarbaev múnday jazalau әdisterining tek Ukrainada ghana emes, Qazaqstanda da jýrgizilgenin jaqsy biledi. Búl jәitterdi  qyrylghan әruaqtaryn eske alugha rúqsat ala almay otyrghandar da jaqsy biledi. Ashtyq qyrghyndaryna arnalghan eskertkish  qoyamyz degen uәde de oryndalmay otyr.

...Qarashanyng 27-i senbisinde Kiyevtegi  Mihaylov alanyndaghy Ashtyq qúrbandaryna qoyylghan eskertkishke myndaghan adamdar aghylyp kele bastady. Olar búl jerde «Jadymyzda saqtaymyz» degen shyraq jaghu ghibadatyn ótkizdi. Búl shara tek qana Ukrainada ghana emes, shet elderde de jalghasyn tapty. Eske alu sharalary Avstraliyanyn  - Kanberra, Adelaida, Pert, Sidney, Brisben, Meliburn jәne Niukasl qalalarynda ótti. Shyraqtar  Erevannyng Surb Zoravar shirkeuinde, Gresiyanyng Afiny, Malakas qalalarynda, Rimning ortalyq alanynda jaghyldy. 27 qarashada shyraqtar Kanadanyn  qalalary  -  Vankuver, Ottava, Gamiliton, Oshav, Sent-Keterins, Toronto jәne Vindzorda jaghyldy. Búl aksiya sonymen birge Portugaliyada, Serbiyada, AQSh-a, Fransiyada, Horvatiya men Chehiyada ótti.

Tek eki el ghana, Ukrainamen para par ashtyq qyrghynyn basynan keshken -  Resey men Qazaqstan ýn shygharmady. Biraq, halyqtyng zary men múnyna qarsy qamal soghu óte qauipti. Qazaqtyng sanasynyng tereng týbinde jatqan sher men múng kýnderding bir kýninde búl qamaldy búzyp shyghady. Biylikting onday selge qarsy shyghar kýshi bolmaydy. Áruaqtardy úmyttyrugha  eshkimning kónbesi anyq.

 

Qazaq qasireti

Búl  ólendi  ótken  ghasyrdyn  otyzynshy  jyldary  Qazaqstangha  jer  audarylghan  jas  orys  qyzy  Tatiyana  Nevadovskaya  jazghan.

Sol  kezdegi  qazaq  dalasyndaghy  Úly  ashtyq  qyrghynyn  kórip,  oghan  kókiregi  qars  aiyrylghan, kórgenin   qarapayym      shumaqtargha   týsirgen  jas  qyzdyng ólen  joldary eriksiz   túla  boydy  shymyrlatady.

Qazaqtyn  qasiretin  kórip  kókiregi  qam  bolyp qan  jylaghan,  qazaqtyn  qayghysyna  ortaq  bolghan  Tatiyananyn  búl  óleni әli  kýnge  deyin  qazaq  tiline  audarylmaghan  eken.

Abay zamanyndaghy Tatiyananyng әni qazaq dalasynda erkin qalyqtaghan bolsa, kenes zamanyndaghy Tatiyananyng zarly múnyn eshkim esty almapty.

Sazgerler  men   jyrshylarymyz  osy ólendi layyqty   maqammen  әnge  qossa,  artyq  bolmas.

T.Nevadovskaya

Kim tartady búl zúlmattyng zaualyn?

Nauryz edi, shuaqtanyp Kýn túrghan

Dala oyanyp, tirshilikke úmtylghan.

Asharshylyq qasireti jadymda

Qazaqtarym bastan keshken týn túman.

 

Qazaghym ash, ash ittey bop úlyghan

Isip-kepken, tym qayghyly, qiyn hal.

Ólip jatyr, búratylyp ashtyqtan,

Kýiinemin, mening tәuir kýiim bar.

 

Ash nәreste shyryldaydy ynyldap,

Ana shirkin sәbiyimen bir jylap.

Qos emshegin toqpaqtaydy qolymen,

Esi shyghyp, «sýti joq» dep túr jylap.

 

Beysharalyq halin kórip ananyn,

Kókirekti ezgileydi nala mún.

Asharshylyq apatynyng qúrbany,

Ayap túrmyn myna sәby balany.

 

Ólik sasyp jatyr myna dalanyz,

Asharshylyq, joq qoy saghan sharamyz.

Qúighan janbyr, suyq jel men ayazda,

Jansyz dene múz bop qatqan, qaranyz.

 

Shómele túr aidalada jinalghan,

Sabaqtary shirik tartyp ulanghan.

Bir jas sәby sodan masaq izdep jýr,

Nәzik qolmen sýrtip kózin sulanghan.

 

Kórinedi qabyrghasy yrsiyp,

Ishi isinip, syrtqa shyqqan tyrsiyp.

Úqsamaydy tiri adamgha súlbasy,

Tiri aruaq, adam emes, qúr siyq.

 

 

Beysharalar týnilgen búl ómirden,

Qar astynan jem izdedi qolymen.

Jaratqan-au, jan azabyn tartarday,

Jazyghy ne, týsinbeymin sony men?

 

Tóze almaymyn men mynanday súmdyqqa,

Arashashy bola almadym múndyqqa.

Qanday jauyz asharshylyq әkelgen,

Alas úrdym, kózim jetpey shyndyqqa.

 

Egin bitti el shýkirlik eterlik,

Nan men shay da, temeki de jeterlik.

Aua-rayyn syltau etip sandalsa,

Onday bylshyl bolar naghyz eserlik.

 

Keldi ýkimet, tәrkiledi astyqty,

Etti zorlyq, jasap elge qastyqty.

Kómilusiz qansha sýiek shashyldy,

Sony oilap suaramyn jastyqty.

 

Aytshy, ýkimet, búl ne qylghan mazaghyn?!

Kóz aldymda tartyp jannyng azabyn.

Malyn alyp, ýisiz-kýisiz qaldyrghan,

Ajal qúshyp qyryluda qazaghyn.

 

En dalany jaylaghanday jyn-peri,

Týk qaldyrmay túl etken kim búl jerdi?

Asharshylyq zúlmatyna kýni erten

Jauapker dep tarta alamyz kimderdi?

 

Kóshpeli el en dalany jaylaghan,

Malyn baghyp, qys soghymyn saylaghan,

Dihandyqqa beyim emes qazaqty,

Kim ajaldyng aranyna aidaghan?

 

Kim olardy súm ajalgha tap qylghan,

Qyryp-joyyp, jappay ajal taptyrghan,

Mang dalada mal ósirgen qazaqtyn

Shat kónilin, jayly ómirin joq qylghan?

 

Kókirekte kóp bolyp túr saualym,

Búl zúlmattyng kim beredi jauabyn?

Men súraymyn, aityndarshy aghayyn,

Kim tartady búl zúlmattyng zaualyn?!

Audarghan  Saghat  JÝSIP,  Núradiyn  QANATBAEV

«Abay-aqparat»