الەكساندر نارودەتسكي. قازاقتار باستارىنان كەشكەن زۇلماتتى ۇمىتۋعا جاقىن
ەگەر قازاقتار 1932-33 جىلدارى اشتىقتان قىرىلعان جۇزدەگەن مىڭ الىس-جاقىن تۋعاندارىنىڭ ارۋاقتارىن ەسكە العىسى كەلسە، وندا بۇل شارانى ولار ءوز وتانىندا ەمەس، تەك ۋكرايناعا كەلىپ وتكىزگەن بولار ەدى. نەگە بۇلاي؟ مۇمكىن، ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ مۇنداي نارسەنى بىرەۋلەر ساندىراق دەگەن بولار. بىراق، بۇگىنگى شىندىق مىناداي: قازاقستاندا ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى ايتۋعا ءىس جۇزىندە تيىم سالىنعان.
قاراشا ايىنىڭ سوڭعى اپتاسى قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا ۋكرايندىقتار ءۇشىن اشتىق قىرعىنىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە اتاپ وتىلەدى. ۋكراينانىڭ ەڭ مارتەبەلى سانالاتىن جوعارعى وقۋ ورنى - كيەۆ-موگيليانسك اكادەمياسىندا جۇرتشىلىق الدىندا «1932-33 جىلدارداعى ۋكراينادا بولعان اشتىق قىرعىنى جايلى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ قۇجاتتارى سويلەيدى» دەگەن كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى بولىپ ءوتتى. بۇل كىتاپتا ۋكراينانىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ (1930-1980) قۇپيالارى اشىلعان قۇجاتتارىنىڭ اشتىق جايلى تولىق ءتىزىمى قامتىلعان، ءبىرىنشى رەت باسىلىپ شىعارىلعان، مازمۇنى قىسقاشا تۇردە بەرىلگەن العاشقى باسىلىم.
ەگەر قازاقتار 1932-33 جىلدارى اشتىقتان قىرىلعان جۇزدەگەن مىڭ الىس-جاقىن تۋعاندارىنىڭ ارۋاقتارىن ەسكە العىسى كەلسە، وندا بۇل شارانى ولار ءوز وتانىندا ەمەس، تەك ۋكرايناعا كەلىپ وتكىزگەن بولار ەدى. نەگە بۇلاي؟ مۇمكىن، ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ مۇنداي نارسەنى بىرەۋلەر ساندىراق دەگەن بولار. بىراق، بۇگىنگى شىندىق مىناداي: قازاقستاندا ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى ايتۋعا ءىس جۇزىندە تيىم سالىنعان.
قاراشا ايىنىڭ سوڭعى اپتاسى قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا ۋكرايندىقتار ءۇشىن اشتىق قىرعىنىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە اتاپ وتىلەدى. ۋكراينانىڭ ەڭ مارتەبەلى سانالاتىن جوعارعى وقۋ ورنى - كيەۆ-موگيليانسك اكادەمياسىندا جۇرتشىلىق الدىندا «1932-33 جىلدارداعى ۋكراينادا بولعان اشتىق قىرعىنى جايلى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ قۇجاتتارى سويلەيدى» دەگەن كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى بولىپ ءوتتى. بۇل كىتاپتا ۋكراينانىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ (1930-1980) قۇپيالارى اشىلعان قۇجاتتارىنىڭ اشتىق جايلى تولىق ءتىزىمى قامتىلعان، ءبىرىنشى رەت باسىلىپ شىعارىلعان، مازمۇنى قىسقاشا تۇردە بەرىلگەن العاشقى باسىلىم.
كىتاپتا سونىمەن بىرگە، اتاۋلىق جانە گەوگرافيالىق يندەكستەرى بەرىلگەن. اتاۋلارى بار بولىمدە اشتىق قىرعىندارىنىڭ ەسىمدەرىمەن قوسا بۇل زۇلماتتى ۇيىمداستىرۋشى-وكىلدەر - سۋديالار، پروكۋرورلار، پارتيا، كەڭەس بەلسەندىلەرىنىڭ اتتارى جازىلعان. سونىمەن بىرگە قۇپيالىق بەلگىدەن الىنعان ۋسسر كگب-ڭ جازبالارى مەن حابارلامالارى بەرىلگەن. بۇل جازبالاردا ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى اقيقاتتى سىرتقا شىعارماۋدىڭ ادىستەرى مەن وعان قارسى كۇرەس تۇرلەرى تاپتىشتەپ جازىلعان.
كەڭەستىك ۋكراينانىڭ زامانىنداعى ارناۋلى قىزمەت ورىندارىنىڭ يدەولوگتارى جۇرگىزگەن (بارلىق وداقتاس رەسپۋبليكالاردا سول كەزدە جۇرگىزىلگەن) وسى جۇمىستى قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك اپپاراتى اينىتپاي قايتالاپ وتىر. قازاق دالاسىندا بولعان ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى اقيقات ۇقك-ڭ جەتى قابات جەر استىنداعى تەرەڭ ساندىعىندا جاتىر. ءتىپتى، پرەزيدەنتتىڭ جەكە مۇراعاتىنىڭ وزىندە اشتىق قۇرباندارى جايلى دەرەكتەردىڭ ءبىراز شەتى اشىلىپ قالۋى مۇمكىن. ايتسە دە، پرەزيدەنتتىڭ باسقارۋ زامانىندا كەڭەستىك رەجيم جاساعان بۇل زۇلماتتى بۇگىنگى بيلىكتىڭ اشكەرەلەمەسى انىق. نەگە؟ الدە، قىلمىس جالعاسىپ جاتقاندىقتان با؟
ەسكە الۋ شارالارىنىڭ ەڭ باستى كۇنى - 27 قاراشادا ۋكرايندىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ەلدەگى اتاقتى ساياسي قايراتكەرلەردىڭ جۇرتشىلىققا ۇندەۋلەرى جاريالاندى. بۇل ۇندەۋلەردىڭ ءون بويىندا قايراتكەرلەردىڭ ۇلى اشتىق قىرعىنىن اتاپ وتۋگە باستى قارسى كىسى (رەسەيلىك يدەولوگتاردان كەيىنگى) - نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆقا ارناعان سوزدەرى دە بار ەكەن. بۇل كىسى قازاق ۇلتىنىڭ تاريحىندا ونىڭ باسىنان كەشكەن ەڭ زور، سۇراپىل زۇلمات جايلى بىردەن-ءبىر ايتقىزباۋشىسى، ۇندەتپەۋشىسى بولىپ وتىر. قانداي كۇش، الدە قورقىنىش پا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز بۇل كىسىنى ءوز حالقىنىڭ، ءوز تۋعاندارى مەن قانداستارى كەشكەن قىرعىن زۇلمات جايلى ونى ۇندەتپەي وتىرعانىن بىلمەيمىز.
ءسىرا، وسى كىسىگە ارناپ ۆيكتور يۋششەنكو مىنا سوزدەردى ايتسا كەرەك: «ءوز حالقىڭنان، ءتول تاريحىڭنان، ءوز بولاشاعىڭنان قورقىپ قاجەتى جوق. ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى ءبىزدىڭ جادىمىز - ەلىمىزدى رۋحاني مەشەۋلىكتەن قۇتقاراتىن عالامات رۋحاني شيپا، ەم. ونىڭ ەڭ ۇلكەن ماڭىزدىلىعى سوندا، بۇل - ءاربىر بوزداقتىڭ تاعدىرىنا تۇسەتىن ساۋلەلى دۇعا».
ۋكراينانىڭ بۇگىنگى پرەزيدەنتى ۆيكتور يانۋكوۆيچتىڭ مىنا ءسوزى نازارباەۆقا ارنالماعان دەپ قالاي ايتۋعا بولادى: «..ۇلى اشتىق قىرعىنىندا قىرىلعانداردىڭ الدىندا تاعى دا باسىمىزدى يەمىز. ەلىمىزدە مۇنداي قارا تۇنەك، سۇمدىق زۇلىمدىقتى ەندى ەشۋاقىتتا بولدىرماۋعا ۋادە بەرەمىز».
يۋليا تيموشەنكونىڭ جۇرت الدىندا ايتقان مىنا سوزدەرى قازاقستان پرەزيدەنتى جەكە وزىمەن ءوزى قالعاندا ونىڭ ويىنا كەلەتىن بولار. «1932-33 جىلدارى ورىن العان اشتىق قىرعىنى - ستاليندىك رەجيمنىڭ ءبىزدىڭ حالقىمىزعا قارسى جاساعان سۇمدىق زۇلىمدىعى، حح عاسىرداعى ەڭ عالامات تراگەدياسى. ادامداردىڭ ءوز بويىنداعى ەركىندىككە ۇمتىلۋىن سىندىرماق بولعان كەڭەس باسشىلىعى ولارعا قارسى ەڭ سۇمدىق جازالاۋ ءادىسىن - جاساندى اشتىقتى قولداندى. وبا ىندەتىنە ۇقساعان ازىق-تۇلىكتى تاركىلەۋمەن ا
ينالىساتىن ارنايى «قىزىل كەرۋەندەر» بريگاداسى بۇكىل ەلدى ارالاپ، ارتىندا ازاپ، قايعى جانە ءولىم قالدىردى».
ارينە، نۇرسۇلتان نازارباەۆ مۇنداي جازالاۋ ادىستەرىنىڭ تەك ۋكراينادا عانا ەمەس، قازاقستاندا دا جۇرگىزىلگەنىن جاقسى بىلەدى. بۇل جايتتەردى قىرىلعان ارۋاقتارىن ەسكە الۋعا رۇقسات الا الماي وتىرعاندار دا جاقسى بىلەدى. اشتىق قىرعىندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش قويامىز دەگەن ۋادە دە ورىندالماي وتىر.
...قاراشانىڭ 27-ءى سەنبىسىندە كيەۆتەگى ميحايلوۆ الاڭىنداعى اشتىق قۇرباندارىنا قويىلعان ەسكەرتكىشكە مىڭداعان ادامدار اعىلىپ كەلە باستادى. ولار بۇل جەردە «جادىمىزدا ساقتايمىز» دەگەن شىراق جاعۋ عيباداتىن وتكىزدى. بۇل شارا تەك قانا ۋكراينادا عانا ەمەس، شەت ەلدەردە دە جالعاسىن تاپتى. ەسكە الۋ شارالارى اۆستراليانىڭ - كانبەررا، ادەلايدا، پەرت، سيدنەي، بريسبەن، مەلبۋرن جانە نيۋكاسل قالالارىندا ءوتتى. شىراقتار ەرەۆاننىڭ سۋرب زوراۆار شىركەۋىندە، گرەتسيانىڭ افينى، مالاكاس قالالارىندا، ءريمنىڭ ورتالىق الاڭىندا جاعىلدى. 27 قاراشادا شىراقتار كانادانىڭ قالالارى - ۆانكۋۆەر، وتتاۆا، گاميلتون، وشاۆ، سەنت-كەتەرينس، تورونتو جانە ۆيندزوردا جاعىلدى. بۇل اكتسيا سونىمەن بىرگە پورتۋگاليادا، سەربيادا، اقش-ا، فرانتسيادا، حورۆاتيا مەن چەحيادا ءوتتى.
تەك ەكى ەل عانا، ۋكراينامەن پارا پار اشتىق قىرعىنىن باسىنان كەشكەن - رەسەي مەن قازاقستان ءۇن شىعارمادى. بىراق، حالىقتىڭ زارى مەن مۇڭىنا قارسى قامال سوعۋ وتە قاۋىپتى. قازاقتىڭ ساناسىنىڭ تەرەڭ تۇبىندە جاتقان شەر مەن مۇڭ كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە بۇل قامالدى بۇزىپ شىعادى. بيلىكتىڭ ونداي سەلگە قارسى شىعار كۇشى بولمايدى. ارۋاقتاردى ۇمىتتىرۋعا ەشكىمنىڭ كونبەسى انىق.
قازاق قاسىرەتى
بۇل ولەڭدى وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان جاس ورىس قىزى تاتيانا نەۆادوۆسكايا جازعان.
سول كەزدەگى قازاق دالاسىنداعى ۇلى اشتىق قىرعىنىن كورىپ، وعان كوكىرەگى قارس ايىرىلعان، كورگەنىن قاراپايىم شۋماقتارعا تۇسىرگەن جاس قىزدىڭ ولەڭ جولدارى ەرىكسىز تۇلا بويدى شىمىرلاتادى.
قازاقتىڭ قاسىرەتىن كورىپ كوكىرەگى قام بولىپ قان جىلاعان، قازاقتىڭ قايعىسىنا ورتاق بولعان تاتيانانىڭ بۇل ولەڭى ءالى كۇنگە دەيىن قازاق تىلىنە اۋدارىلماعان ەكەن.
اباي زامانىنداعى تاتيانانىڭ ءانى قازاق دالاسىندا ەركىن قالىقتاعان بولسا، كەڭەس زامانىنداعى تاتيانانىڭ زارلى مۇڭىن ەشكىم ەستي الماپتى.
سازگەرلەر مەن جىرشىلارىمىز وسى ولەڭدى لايىقتى ماقاممەن انگە قوسسا، ارتىق بولماس.
ت.نەۆادوۆسكايا
كىم تارتادى بۇل زۇلماتتىڭ زاۋالىن؟
ناۋرىز ەدى، شۋاقتانىپ كۇن تۇرعان
دالا ويانىپ، تىرشىلىككە ۇمتىلعان.
اشارشىلىق قاسىرەتى جادىمدا
قازاقتارىم باستان كەشكەن ءتۇن تۇمان.
قازاعىم اش، اش يتتەي بوپ ۇلىعان
ءىسىپ-كەپكەن، تىم قايعىلى، قيىن حال.
ءولىپ جاتىر، بۇراتىلىپ اشتىقتان،
كۇيىنەمىن، مەنىڭ ءتاۋىر كۇيىم بار.
اش نارەستە شىرىلدايدى ىڭىلداپ،
انا شىركىن سابيىمەن ءبىر جىلاپ.
قوس ەمشەگىن توقپاقتايدى قولىمەن،
ەسى شىعىپ، «ءسۇتى جوق» دەپ تۇر جىلاپ.
بەيشارالىق ءحالىن كورىپ انانىڭ،
كوكىرەكتى ەزگىلەيدى نالا مۇڭ.
اشارشىلىق اپاتىنىڭ قۇربانى،
اياپ تۇرمىن مىنا ءسابي بالانى.
ولىك ساسىپ جاتىر مىنا دالاڭىز،
اشارشىلىق، جوق قوي ساعان شارامىز.
قۇيعان جاڭبىر، سۋىق جەل مەن ايازدا،
جانسىز دەنە مۇز بوپ قاتقان، قاراڭىز.
شومەلە تۇر ايدالادا جينالعان،
ساباقتارى شىرىك تارتىپ ۋلانعان.
ءبىر جاس ءسابي سودان ماساق ىزدەپ ءجۇر،
نازىك قولمەن ءسۇرتىپ كوزىن سۋلانعان.
كورىنەدى قابىرعاسى ىرسيىپ،
ءىشى ءىسىنىپ، سىرتقا شىققان تىرسيىپ.
ۇقسامايدى ءتىرى ادامعا سۇلباسى،
ءتىرى ارۋاق، ادام ەمەس، قۇر سيىق.
بەيشارالار تۇڭىلگەن بۇل ومىردەن،
قار استىنان جەم ىزدەدى قولىمەن.
جاراتقان-اۋ، جان ازابىن تارتارداي،
جازىعى نە، تۇسىنبەيمىن سونى مەن؟
توزە المايمىن مەن مىنانداي سۇمدىققا،
اراشاشى بولا المادىم مۇڭدىققا.
قانداي جاۋىز اشارشىلىق اكەلگەن،
الاس ۇردىم، كوزىم جەتپەي شىندىققا.
ەگىن ءبىتتى ەل شۇكىرلىك ەتەرلىك،
نان مەن شاي دا، تەمەكى دە جەتەرلىك.
اۋا-رايىن سىلتاۋ ەتىپ ساندالسا،
ونداي بىلشىل بولار ناعىز ەسەرلىك.
كەلدى ۇكىمەت، تاركىلەدى استىقتى،
ەتتى زورلىق، جاساپ ەلگە قاستىقتى.
كومىلۋسىز قانشا سۇيەك شاشىلدى،
سونى ويلاپ سۋارامىن جاستىقتى.
ايتشى، ۇكىمەت، بۇل نە قىلعان مازاعىڭ؟!
كوز الدىمدا تارتىپ جاننىڭ ازابىن.
مالىن الىپ، ءۇيسىز-كۇيسىز قالدىرعان،
اجال قۇشىپ قىرىلۋدا قازاعىڭ.
ەن دالانى جايلاعانداي جىن-پەرى،
تۇك قالدىرماي تۇل ەتكەن كىم بۇل جەردى؟
اشارشىلىق زۇلماتىنا كۇنى ەرتەڭ
جاۋاپكەر دەپ تارتا الامىز كىمدەردى؟
كوشپەلى ەل ەن دالانى جايلاعان،
مالىن باعىپ، قىس سوعىمىن سايلاعان،
ديحاندىققا بەيىم ەمەس قازاقتى،
كىم اجالدىڭ ارانىنا ايداعان؟
كىم ولاردى سۇم اجالعا تاپ قىلعان،
قىرىپ-جويىپ، جاپپاي اجال تاپتىرعان،
ماڭ دالادا مال وسىرگەن قازاقتىڭ
شات كوڭىلىن، جايلى ءومىرىن جوق قىلعان؟
كوكىرەكتە كوپ بولىپ تۇر ساۋالىم،
بۇل زۇلماتتىڭ كىم بەرەدى جاۋابىن؟
مەن سۇرايمىن، ايتىڭدارشى اعايىن،
كىم تارتادى بۇل زۇلماتتىڭ زاۋالىن؟!
اۋدارعان ساعات ءجۇسىپ، نۇرادين قاناتباەۆ
«اباي-اقپارات»
