1991 jyly KSRO qúlap, basqa respublikalar dereu óz aldyna otau tigip, shanyraq kóterip jatqanda Qazaqstan basshylary qashan Mәskeu keudesinen iyterip tastaghansha orystyng etegine jarmasudan tanbady. Basqalardy aitpaghanda alaqanday Qyrghyzstan Reseyden azattyq aldyq dep aiyr qalpaghyn aspangha atyp, aqshasyn shygharyp jatqanda Qazaqstan basshylary Reseyding sarqúlaghyn boytúmarsha saqtaumen boldy. Azattyq aldyq desek әldeqaytip ketermiz dep egemendik degen sózdi oilap tapty. Sol alaqanday Qyrghyzstan ózin Qyrghyz Respublikasy dep jariyalaghanda qazaq basshylary Qazaq Respublikasy deuge de jýregi daualamay Qazaqstan Respublikasy dep eki úshty at qoyyp aldy. Ol iydeyanyng avtorynyng biri, keyin qazaq tilining memlekettik til dep ataluyna at oinatyp qarsy shyqqan, әli de sol rayynan qaytpaghan, qazaqta әdebiyet bolghan joq, «ona (kazahskaya liyteratura) vtorichna» deytin Oljas Sýleymenov desek, anqau qazaq әli kýnge sheyin balasynyng atyn Oljas qoyady. Sodan keyin Qazaqstanda qarday borap jatqan orystildi jәne Resey gazetteri men telearnalar orystar ketip jatyr degen habardy Qazaqstan iyesiz qaldy degendey qyp taratyp jatqanda qazaq atqaminerleri de «orys ketip jatyr, endi kýnimiz ne bolady?» dep otaghasynan airylghan jesirshe joqtau aitatyn boldy. Tipti, orystargha ketpendershi dep jalynghan qazaqtar da az bolghan joq.

Sodan beri, mine, 26 jyldyng jýzi bolypty. Bizding Reseyge, orysqa adal berilgendigimiz sonday, sol 26 jyldyng ishinde qazaqtyng ghasyrlar boyy Reseyding tabany astynda taptalyp qalghan últtyq sanasyn, úmyt bolghan últtyq tәlim-tәrbiyesin, eng bastysy últtyq namysyn oyatugha baghyshtalghan birde-bir ne zan, ne qauly-qarar qabyldanghan joq. Últtyq namysty oyatpaq týgil orysqa qazaqsha sóilesen, qylmystyq jauapqa tartylasyng dep qorqytyp qoydy. Qazaqtyng namysyn oyatpaq týgil eshqashan qazaqta memleket bolghan emes, shekara bolghan emes, astana, әsker bolghan emes dep qazaqty odan әrmen túqyrtumen kelemiz. Ol kórgensizdigimizdi Putinnnen bastap auzynan samogon men mahorka iysi búrqyraghan mújyqtar qaytalap aitty.

IYә, qazaqqa arnalghan qauly-qarar degen atymen bolmasa da 1991 jyldan beri Qazaqstanda qara ormanday qaptaghan reformalar qabyldandy. Sol reformalardyng birde-birinde qazaqtyng últtyq mәselesi kóterilmese de solardyng keybireui qazaqty últtyq erekshelikterinen aiyrugha baghyshtalghan ba dep qalugha da bolady. Sonau jyldary jasalghan  reformanyng kesirinen jýzdegen, myndaghan qazaq auyldary joyylyp, býginde olardyng ornynda qiraghan ýilerding ýiindileri ghana qaldy. Qazaqtyng malsyz, auylsyz kýni joq ekeni yqylym zamannan beri belgili. Qazaqty qyru ýshin Goloshekin maldy qyrghyzsa, tәuelsizdik alghannan keyingi sol reforma kezinde eki qoydyng qúny bir kesek kir sabyn boldy. Qazaq auyldan qalagha bosty, ash-jalanash auyldarda tek kәri-qúrtang ghana qaldy. Elimizge maldyng keregi joq, ony shet elderden, qoydy Australiyadan alamyz degen úran tastaldy.

Kýnderding kýni bolghanda Qazaqstan basshylary «keleshegi joq auyldar» degendi oilap tapty. Aqyl-esi dúrys adam bireudi mynanyng keleshegi joq degen imansyzdyq sóz aitpaydy. Bizding basshylar so kezde jýzdegen, myndaghan qazaq auyldaryn «búlar keleshegi joq auyldar» degen әumeserlik sheshimder shyghardy. Óitkeni, KSRO kezinde 70 jyl boyy jinalghan qisapsyz qazynany  auyldargha qarjy bólip ústap otyru biyliktegilerge tiyimsiz edi. «Keleshegi joq auyldar turaly» dep atalatyn sol kórgensizdik, imansyzdyq qaulydan keyin talay-talay auyldar kóne zamandardan qalghan beyitter  siyaqty qanyrap, qazaqtar kindik qany tamghan meken-jaylarynan baz keship, shartarapqa bosyp ketti. Sonyng saldarynan tepse temir ýzetin jas jigitter әli de qala bazarlarynda iytindep arba sýiretip, endi bireuleri әr ýiding aulasynda kýzetshi bolyp jýr. Onday «baqyt búiyrmaghandary» úrlyq istep sottalyp, qala kólikterinde júrttyng qaltasyna týsip kýneltude.

Aytpaqshy, osynyng bәrin juyp-shang ýshin әnebir kezde «Auyl jyly» degen jyl jariyalandy. Jogharydaghylardyng aituynsha sol kezde auyldy órkendetuge pәlenbey million aqsha bólinipti. Biraq qiraghan auyldar sol qiraghan kýiinde әli jatyr da, qalagha ketkender arbasyn sýiretip, «ohranniyk» bolyp әli jýr.

Qalay deseniz de songhy 26 jyl ishinde Qazaqstanda jasalyp jatqan reforma ataulydan qazaqqa zәrredey de payda tiymek týgil solar qazaqty últtyq bet-beynesinen aiyryp, jas úrpaghymyzdy últtyq sanadan airylghan mәngýrt úrpaqqa ainaldyruda ma dep qorqamyz. Biylik basyndaghylar ózderi oilap tapqan Qazaqstan halqy assambleyasy dep atalatyn qúrylym arqyly úsynghan qazaqstandyq dep atalatyn últ jasau iydeyasy búl elding negizgi iyesi qazaq degendi joiygha arnalghany turaly talay-talay pikirler de aityldy. Ol iydeya býginde sәl sayabyrlaghanymen  әli de jasyryn týrde jýrgizilip kele jatqan siyaqty. Elimizding Qazaq Eli nemese Qazaq Respublikasy delinbey Qazaqstan Respublikasy ataluynyng arjaghynda sol jymysqylyq jatpaghanyna eshkim kepildik bere almaydy.

Qazaqstannyng bilim salasynda, әsirese mektepterde jasalyp jatqan reformalardan balalarymyzdyng bilim-biligi aspangha shyghyp, men qazaqpyn, búl mening yaghni, eng әueli qazaqtyng eli degen sana-sezimin oyatty desek keshirilmes kýnәgha batar edik. IYә, bir últty tilinen, salt-dәstýrinen airylghan eng sanasyz, eng namyssyz mәngýrt últqa ainaldyryp joq qyp jiberu ýshin ol últqa qos tildilik degendi engizip, qos tilde sóileytin etu kerek. Sonda ol últtyng óz tili shúbarlanady. Al tili shúbarlanyp, basqa ýstem últtyng tilin aralastyryp sóileytin últ ózin-ózi silamaytyn, ózgeni artyq dep oilaytyn keshe, miyghúla, mәngýrtke ainalyp óz-ózinen qúryp bitetini әldeqashan-aq dәleldengen. Sony bilgendikten Qazaqstanda túratyn orystar qazaqtyng ýsh-aq әripten túratyn «nan», «túz», eki-aq әripten túratyn «su» degen sózderin qazaqtyng nan-túzyn tatyp ósip kele jatqan balalaryna aitqyzbaydy. KSRO kezinde tili shúbarlanghan 94 últ joyylyp ketti.Endigi kezekte chukchalar men qazaqtar túr. Chukchalardyng familiyalary týgelge juyq orysshalanyp bitti. Al qazaqtar Akiyshev, Sagintaev, Kulibaev, Karagusova, Sagandykov, Satuvaldyev bolyp chukchalardyng izin basyp entelep keledi. Endi sol qostildilik az bolghanday qazaq úrpaghyn jaryq dýniyege kózin ashpay jatyp ýsh tilde sóileuge mәjbýrleu jýrgizilip jatyr. Búl pedagogikalyq jaghynan da, psihologiyalyq jaghynan da qazaqtyng jas úrpaghyna jasalyp otyrghan zor qaskóilik, qylmys ekenin qitaban qara halyqtan bastap nebir úlaghatty ústazdar, nebir ghúlama ghalymdar  aituday-aq aityp keledi. Biraq olardyng sózin qúlaghyna da, basqa jaghyna da qystyryp jatqan eshkim joq. Tipti, dýniyejýzindegi eng bilim-biligi joghary elding biri sanalatyn Japoniyada japon balalary 14-15 jasqa kelgenshe ózge tildi  oqymaydy. Olar ósip erjetkesin de tek ózine kerek bolar degender ghana shet tilin ýirenuge kirisedi. Sonda qazekemning basshylaryniki qanday sayasat? Búl qazaq últyn joygha arnalghan sayasat emes pe desek qalay bolady?.

Al әlipbiyge jasalyp jatqan reforma boyynsha bir dybysty biyliktegiler men europashyl, aghylshynqúmar alaókpe qazaqtar úsynghanday birneshe tanbamen jazsa, qazaqtyng tili de, sózi de, әdebiyeti de qúrdymgha ketetinine kýmәndanbay-aq qoyynyz. Búl – bir. Ekinshiden, latyn әlipbiyine kóshu kerek bolsa býkil el bolyp kóshuimiz kerek. Al biylik búrynghy kirillisada qalghysy kelgender qala bersin deu arqyly bir eldi, bir últty ekige bólu sayasatyn jýrgizip otyrghan joq pa? Óitkeni, orys tilin memlekettik tilmen qatar qoldanylady dep memlekettik tilding ózin ekige bólip, eki  týrli әlipby qoldanu arqyly ekige bólingen, jer-jerde ýsh biyding suretin ilip ýsh jýzden túratyny eskertilip qoyghan últty basqaru kommunistik biylikke de, onyng býgingi keybir izbasarlaryna da óte ontayly.

Al HHI ghasyrdyng eng quatty qaruy televiziya. Qazaqstan telearnalarynan kýndiz-týni kóretinimiz әnshi emes әnshiler, sazger emes sazgerler, әzilkesh Túrsynbek Qabatov, Núrlan Qoyanbaevtarmen basqa da  kvnshylar, Janar Ayjanova siyaqty әlde әnshi, әlde aktrisa, әlde qaljynbas, әlde jýrgizushiler bolsa elimizde qanday últtyq iydeologiya, qanday otanshyldyq, qanday últtyq sana men últtyq ar-namys mәselesi qolgha alynghan dey alasyz?

Bireuler jatyp kep tulasa tulasyn, biraq býgin biz ýsh ghasyr boyy Resey otarlyghy qanymyzgha sinirgen qúldyq minezden, qúldyq sanadan arylmaghan qalpymyzda qaldyq. Qazaqtyng sanasyn onday qúldyqtan tazartu 26 jyldan beri birde-bir ret qolgha alynghan emes. Onyng ornyna bizding biylik Reseysiz kýning joq, Reseysiz kýning qarang degen uaghyz-nasihatty óte sheberlikpen bildirmey jýrgizip keledi. Bir-aq mysal keltireyik: Qazaqstanda әli de Reseyding birneshe әskery poligony oiyna kelgenin istep, qayta-qayta «Protonyn» qúlatyp jatqanyn aitpaghanda biylik jaqynda Reseyding zymyrandaryn qúlatugha taghy da 76 myng gektar jerdi qazaqtyng kelisiminsiz bere salghanda qazaqtar ýn shygharmay toy-toylap jýruining ózi-aq qúldyq sana onyng qanyna әbden sinip ketkenin, qazekem odan aryludy, oyanyp bas kóterudi oilamaytynyn kórsetudey-aq kórsetip berdi.

Myrzan KENJEBAY

Abai.kz