Jaqynda QR Memlekettik syilyghynyng iyegeri, belgili aqyn Úlyqbek Esdәulet YuNESKO-nyng Bas shtabynda  sóz sóiledi.   Ol óz sózinde býgingi әlem  ýshin QR Preziydenti N.Nazarbaevtyng «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» baghdarlamasynyng orny airyqsha ekendigine toqtaldy.

Qazaq әdebiyetining mәseleleri býgin búrynghy qay kezenmen salystyrghannan da ótkir de manyzdyraq, sebebi negizgi әngime últtyq kod pen biregeylikting saqtaluy turaly bolyp otyr. Óz bolmysy, óz minezi, óz dili, óz salt-dәstýri, ózindik ereksheligi bar halyq retinde úrpaqtar sabaqtastyghyn joghaltpay últtyng tól mәdeni, әdebi, tarihy bolmysyn keleshekke jetkizu kýrmeui qiyn isting biri.

«Tili joghalghan elding ózi de joghalady» degen qazaq halqynyng HH-ghasyr basyndaghy ruhany kóshbasshysy Ahmet Baytúrsynovtyng sózi býgingi jahandanu dәuirinde janasha sipat alyp otyr. Osy pikirdi býgingi kezenge sәikes sәl týrlentip jalghastyrar bolsaq, kez kelgen el jahandanu túsynda últtyq bolmysyn saqtamaghan jaghdayda ózin-ózi, tipti últyq «Menin» joghaltady.

Jahandyq (globalidy) naryq jeke adamdardy ghana emes, tútas memleketterdi  óz yrqyna baghyndyryp, asau atty juasytqanday noqtalap, tizerletip jatyr. Jahandanudan órkeniyetti elding eshqaysysy, әlemdegi eshbir mәdeniyet, eshbir әdebiyet tys qala almaydy.

Al dәstýrli qoghamdy ruhany janghyrtu, bilimdi jana sapagha kóteru, ghylym men tehnikany býgingi kýnning talaptaryna say damytu, mәdeni, tarihy qúndylyqtargha jana kózqaraspen bagha beru - zaman talabyna ainaldy. Osy túrghydan kelgende, bizding elimiz ýshin N.Nazarbaevtyng «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» baghdarlamasynyng orny airyqsha.

Qazaq tili men әdebiyetin jәne mәdeniyetimizdi damytu isi jahandanu jaghdayynda biregeylikti saqtau isine, yaghny últtyng qauipsizdigine qatysty mәselege ainaldy, al klassikalyq qazaq әdebiyeti, 15 tomdyq týsindirme sózdigi bar shúrayly qazaq tili últtyq ruhany qúndylyghymyzdyng negizi bolyp qala bermek.

«Osy zamangha mәdeniyetter dialogynda últtyq әdebiyetting qatysy qanday dәrejede, óz ýni men orny qanshalyq?» degende biz qazaq әdebiyetining halyqaralyq bedelin ózimizding últtyq aqyn-jazushylarymyzdy әlemning tanu dengeyimen baghalaymyz.

Eger sovet zamanynda әdebiyetimizdi syrtqa tanytqan Abay, Jambyl, Múhtar Áuezov, Beyimbet Mayliyn, Ghabit Mýsirepov, Qasym Amanjolov, Ábdijamil Núrpeisov, Ánuar Álimjanov, Oljas Sýleymenov, Qadyr Myrza Ali, Túmanbay Moldaghaliyev, Tólegen Aybergenov, Sayyn Múratbekov, Asqar Sýleymenov, Múhtar Maghauiyn, Ákim Tarazi, Fariza Ongharsynova, Oralhan Bókey, Rollan Seysenbaev, Tynymbay Núrmaghambetov, Dýkenbay Dosjan, Marat Qabanbay, t.b. bolsa, postsovettik kenistikte jәne keyingi jyldary Múqaghaly Maqataev, Múhtar Shahanov, t.b. kitaptary evropa tilderine audarylyp, múhittyng arghy betinde jaryq kóre bastady.

Mysaly ýshin, osydan eki jyl búryn qazaqtyng aty anyzgha ainalghan aqyny Múqaghaly Maqataevtyng tandamaly ólender kitaby amerikalyq baspadan mening alghysózimmen, aghylshyn tilinde jaryqqa shyqqanyn aita ketkim keledi. Sonday-aq, Niu-Yorkte Oljas Sýleymenovtyn, Ádijamil Núrpeyisovtyn, Berdibek Soqpaqbaevtyn, Ábish Kekilbaydyn, Smaghúl Elubaydyn, jәne basqalardyng kitaptary jaryq kórdi. Jaqynda ghana Madridte kórnekti ispan aqyny Husto Horhe Padronnyng audarmasymen qazaq poeziyasynyng antologiyasy jaryqqa shyqty, jyl sayynghy qazaq—orys tilindegi «Qazaqstan-Resey» әdeby alimanaghynyng shyghuy dәstýrge ainala bastady. Pekinning «Últtar» baspasynan qytay tilinde shyghatyn qazaq avtorlarynyng kitaptarynyng sany artyp keledi.

Sonymen qosa Dulat Isabekovtyng dramalary Evropa teatrlarynda birinen song biri qoyyluy, Rollan Seysenbaevtyn, Bahytjan Qanapiyanov, Esenghaly Raushanov, Rahymjan Otarbaev, Ermek Amansha, Ghalym Jaylybay, Didar Amantay, Duman Ramazan, Dәuren Berikqajyúly, Tanagóz Tolqynqyzy t.b. kitaptary әlem tilderinde audarylyp shyghyp jýrgeni, Tólen Ábdikting Týrik dýniyesining jyl adamy atanuy, Qasymhan Begmanov, Qazybek Isa, Jýkel Hamay, Ghalym Qaliybek siyaqty qazaq aqyndarynyn, ishinde osy bayandamashy da bar, Álemdik poeziya kongresteri men poeziya festivalidaryna shaqyrylyp, YuNESKO-nyng Yang Maurus basqaratyn Álemdik óner jәne mәdeniyet akademiyasyna mýshelikke qabyldanuy, gumanitarlyq sala doktory atanuy, t.b. mysaldar irgeli qazaq әdebiyeti ýshin az jetistik emes der edim.

Biraq, osylaysha, auyzdy qu shóppen sýrtpesek te, tarihy terende jatqan qazaq әdebiyeti býgingi tәuelsizdik jyldary әlem oqyrmandaryna keninen tanyldy, dýniyeni jalt qaratty dep auyz toltyryp aita almaymyn.

Tәuelsizdik dәuiri óz tәuelsiz әdebiyetin tughyzuda. Jana zaman qalamgerleri qatarynda Tynyshtyqbek Ábdikәkimov, Serik Aqsúnqarúly, Meyirhan Aqdәuletúly, Svetqaly Núrjan, Núrghaly Oraz, Quanysh Jiyenbay, Talasbek Ásemqúlov, Túrsynjan Shapay, Gýlnar Salyqbaeva, Roza Múqanova, Talghat Kenesbay, Aygýl Kemelbaeva, Ertay Ashyqbaev, Súraghan Rahmetúly, Shәkizada Ábdikәrimov, Onaygýl Túrjan, Janat Áskerbekqyzy, Núrlan Qami, Ámirhan Balqybek, Maraltay Ybyray, Álibek Shegebay, Núrjan Quantay, Jaras Sәrsek, Baqytjan Aldiyar, Talghat Eshen, Dәuren Quat, Baqyt Bedelhan, Aqberen Elgezek, Serik Saghyntay, Ayagýl Mantay, Maqsat Mәlik, Almat Isadәl, Erlan Jýnis, Bauyrjan Qaraghyzúly, Qúralay Omar, Áliya Dәuletbekova, Azamat Tasqaraúly, Oljas Qasym, Batyrhan Sәrsenhan, Ádilet Shopen, t.b. jasamysy bar, jasy bar qalamgerlerdi aitugha bolady. Olardyng shygharmalary azattyq auasymen tynystaghany, býgingi ozyq aqparat zamanynyng arqasynda әlemning ozyq әdeby ýlgilerimen qanyp susyndap, molynan nәr alghany bayqalady. Biraq búl – әli shetelderge beytanys әdebiyet bolghandyqtan әlem әdebiyetining kóginde júldyzy janar kezi endi keledi dep sanaymyn.

Sausaqpen sanarlyq kitaptar audarylyp, sausaqpen sanarlyq qalamgerler әdebiyetimizdi tanytyp jatyr. Múndayda, bir ghana Garsiya Markesting – kolumbiya, bir ghana Shynghys Aytmatovtyng – qyrghyz, bir ghana Orhan Pamukting – týrik, Mo Yannyng – qytay әdebiyetin tanytudaghy rolimen salystyratyn ólshemmen qarasaq, sausaqpen sanaudyng ózi artyqtyq etedi…

Mәsele nede?

Mәsele – әdebiyetter arasyndaghy altyn kópir – audarmada jәne audarma sapasynda!

Demek, búl – biz óz úlylarymyzdy әlem tilderine óz kórkem dengeyinde audara almay otyrmyz degen sóz. Demek, búl – 2 myng jyldyq tarihy bar, 100 tomdyq foliklory bar, әlemning eshbir әdebiyetinen kem týs qoymaytyn bizding әdebiyetimizding altyn qazynasy dýniyejýzilik ainalysqa týspey, óz dәrejesinde tanyla almay otyr degen sóz.

Sondyqtan da Elbasynyng baghdarlamasy osy olqylyqtyng ornyn toltyru arqyly últtyq әdebiyetimiz ýshin búryn bolmaghan tyng da keng mýmkindikter ashyp otyrghany sózsiz. Qazir memlekettik dengeyde qolgha alynghan «Jahandaghy zamanauy qazaqstandyq mәdeniyet» jobasy boyynsha otandyq әdebiyetimizdi BÚÚ-nyng 6 tilinde shygharu naghyz jauapty da tarihy mindetke ainaldy.

Búl maqsatty jýzege asyru ýshin zamanauy kórnekti әdebiyetter tizimi saraptalyp, Últtyq audarma burosy qúryldy. Sonymen qatar Preziydent baghdarlamasyna sәikes búdan basqa latyn әlippesine kóshu, әlemdik 100 ýzdik oqulyqty qazaq tiline audaru, kiyeli oryndar jaghrafiyasy, «Tughan jer», jәne «Qazaqstannyng 100 jana túlghasy» siyaqty keleli 5 joba qolgha alyndy.

Qazaq әdebiyeti búryn bir ghasyr boyy әlem tilderine tek orys tili arqyly ghana audarylyp kelgen bolsa, endi tәuelsizdigimizding arqasynda әlem tilderine týpnúsqadan tikeley audarylugha mýmkindik aldy. Búl – últtyq tilimizding naghyz bostandyq, azattyq, derbestik, tәuelsizdik aluy dep baghalar edim.

Jaqyn bolashaqta enseli de qabyrghaly qazaq әdebiyeti jalpyadamzattyq aqyl-oydyng ózindik bir qazynasyna ainalyp, әlem әdebiyetining múhityna jana arna bolyp qúiylady degen senim bildirgim keledi.

Úlyqbek Esdәulet,

aqyn, QR Memlekettik syilyghynyng laureaty,

Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri

Abai.kz