Birden ashyp aitayyn, qúrmetti oqyrman, ayaq astynan «Bas dese, qúlaq» degen әngime aitpaq emespin. Áytse de, soghan jaqyndau eken-au deseniz jәne óziniz bilesiz. Biraq әngimening negizgi ózegi solay siyaqty bolyp kóringenimen, shamaly-shamaly basqashalau. Dәlirek aitatyn bolsaq, bizding býgingi keyipkerimizdi Siz jaqsy bilesiz. Qay jaghynan deysiz ghoy? Búl kisi – egemen elimizding preziydenttiginen birneshe mәrte ýmittengen kisi. Parlamentting Jogharghy palatasyna da biraz uaqyt jayghasqan kisi.

Esinizge týspey jatsa aitayyq, búl kisining tipti әnshiligi de bar.

Esinizge týsti me?

Áriyne-әriyne, týsti. «Qúday-au, kim-kim dep otyrghanynyz, qazaqsha jaqsy bilmese de qazaq elin basqarmaqshy bolyp, kezinde preziydenttikten ýmitker bolghan ataqty Ghany Qasymov qoy!» - dersiz kýlbiltelemey, kýrt kónildenip. Dәl taptynyz, ainalayyn aqkónil oqyrman. Alayda siz ghana emes, әjeptәuir sayasatker retinde tanylyp qalghan búl kisining kezinde keden qyzmetining generaly bolghanyn, tipti biraz uaqyt Bas kedenshi de bolghanyn býginde biraz adam úmyta da bastaghan. Ras qoy?

Búl ras endi.

Ókpe joq, әriyne, eshkimge. Óitkeni «kózden ketse, kónilden bolady úmyt», - dep Abay jaryqtyq bekerge aitpaghan shyghar?! Memlekettik tilde «aksentpen» sóilep, «manyzdy-manyzdy» mәselelerdi memlekettik tilde oilaytyn, biraq sol oilaghandaryn resmy tilde ghana kópshilikke kóldeneng tartatyn osy kisini keybireuler oilaytyn shyghar: «Qanyna tartpaghan», - dep. Áytse de, «Qanyna tartpaghannyng qary synsyn», - demey me, Qasymov osy mәteldi oidaghyday dәleldep te tastaghan bolatyn. Sona-a-a-u, 2012 jyly. Ótkenimizdi әredik-әredik esimizge týsirip otyrmasaq, bolashaghymyz búlynghyr bolmaq, әsili. Endigi әngimemiz osy turasynda bolmaq.

Úmytpaghan bolsaq, sol eki myng on ekining mamyrynyng sonyna qaray sol kezdegi general-senator Ghany Qasymov myrza Jogharghy palatanyng keneytilgen mәjilisinde ózining premierge (ol kezde premierimiz Mәsimov-túghyn) joldaghan deputattyq saualymen biraz júrtty әbigerge saldy da qoydy. Ábigerge týskender, әriyne, ýkimetting aghymdaghy mýsheleri. «Patriottar partiyasynyn» kósemi, әdilin aitu kerek, sol joly ózining naghyz patriottyghyn kórsetip edi. Ol bylay degen-di:

- Ya proehal okolo 8 oblastey za polgoda, y vezde nashy grajdane umolyayt, chtoby my navely poryadok. Chto u nas za kino, chto za televiydeniye? Nevozmojno smotreti! Nasiliye, razvrat, chujie kriminalinye istoriy zapolnily nashy kinoteatry, televiydeniye, radio – vezde ubiystva. Y my uje segodnya vidim na priymere nashey molodeji: razborkiy, 90-e gody, romantika, reyderstvo, ubiystvo, reketirstvo! Kto etim zaniymetsya? Nikto ne zanimaetsya!

Elimizding Bas patrioty múnymen toqtaghan joq. Ol ózining premierge joldaghan deputattyq saualynda IYdeologiya, mәdeniyet jәne tarih isteri jónindegi viyse-premier lauazymyn «ómirge keltirudi» úsyndy. Anda-sanda «Býirekten – siraq» shygharyp, ainalasyn bir «dýrliktirip» qoyatyn general-senator búl joly tura «ondyqqa» tiydi. Egemen elimizde iydeologiyanyng joq ekenin biyik minberden iymenbey ashyq aitqan birinshi adam da osy kisi, jasyratyny joq. Aytylghandary ghalamtor betterinde birden qyzu pikirtalastar tughyzdy. Elimizge Bas iydeolog degenning kerek ekenin Qasymovtyng parlamenttegi әriptesteri de, jappay bolmasa da, qoldaghanday synay bildirdi. Al endi tike mәdeniyet mәseleleri moynyna ilingen sol kezdegi Mәdeniyet jәne aqparat ministri Darhan MYNBAY myrza búghan baylanysty óz pikirin:

- Múnday viyse-premierlik tek televiydeniyeler men kinoteatrlarda kórsetilip jatqan dýniyelerdi qadaghalau ýshin ghana kerek bolatyn bolsa, búl ýshin júmys istep túrghan zandar bar, - dep short kesti, - mýmkin, Qasymov myrzanyng búghan baylanysty basqaday dәlel-dәiekteri bar shyghar? Aldymen týsindirip bersin, múnday viyse-premierlikting ne ýshin qajet bola qalghanyn!

Jany bar jauap, bir jaghynan alyp qarasanyz. Al endi ekinshi bir jaghynan payymdap kóretin bolsaq, senatordyng sózderi de «Eski jaragha túz sepkenmen» birdey bolyp otyr. Óitkeni, búl jerde jay ghana iydeologiya emes, Últtyq iydeologiyanyng kýnshuaghy kórinetin siyaqty. Biraq… biraq birinshi bolyp yshqynyp ketken Mәdeniyet salasynyng basshysy senatordy qolday qoymaytynyn bayqausyzda ma, әlde әdeyi me, әiteuir bildirip aldy.

Jasyratyny joq, deputattyq saualda kóterilgen problemalardy alyp qarayyqshy! Shynghyrghan shyndyq! Qazir kópshilik arasynda «...toqsanynshy jyldardyng qylmystyq әreketteri - reyderlik, reketirlik degender qoghamymyzda qaytadan bas kótere bastady. IYdeologiya, onyng ishinde jastar iydeologiyasy degen mýlde úmytylghan» degen әngime ishinara bolsa da, aitylyp qalyp jýr. Qay jaqqa moyyn búrynyz, kóretininiz «kәsibi» banditterding emes, әli mektep partasynan jambasyn «júla» qoymaghan jasóspirimderding atys-shabysy, mektep oqushylarynyng ózara «razborkalary». Býginde qazirgi jasóspirimning qaltasynan qalamsap emes, kastet, tapansha, qúryp ketkende qoldan jasalghan «knopkaly modnyi» pyshaqtar tabylady.

Al endi osylardyng barlyghy nening әserinen payda bolyp jatyr dep oilaysyz, qúrmetti oqyrman? Áriyne, kinonyng әserinen. Kinoteatrlardaghy kinolardyn, «ýy teatryndaghy» serialdardyng әserinen. «Biz ýshin óner ataulynyng ishindegi eng manyzdysy – kino», - degendi kommunisterding kósemi Lenin ne ýshin aitty? IYdeologiyanyng eng kýshtisi osy – kino degenning bolatynyn bilip aitty. Moyyndayyq, moyyndamayyq, alayda kommunister kezinde iydeologiya mәselesi birinshi oryngha qoyylatyn. Múny egemendigimizge deyin esin jiyp qalghan úrpaq әli úmyta qoyghan joq. Ol kezdegi qoghamnyng iydeologiyasyn Mәskeu baqylap otyrghan bolsa, bizding qazirgi egemen elimizding endigi iydeologiyasyn Astana baqylap otyrugha tiyisti.

Kino degennen shyghady, dәl osy kino mәselesine qatysty qaybir jylghy bir pikirtalasta talantty jazushy, alysty boljaytyn әdebiyettanushy Aygýl KEMELBAEVA: «...Kinodan artyq qanday iydeologiya kerek?!» - degendi ashyna otyryp, ashyq aitty. Tәuelsiz basylymdardyng betinen aitty. Ghany Qasymov aitqanday, kinoteatrlarymyz ben teleekrandarymyzdy jaulap alghan qylmystyq kinolar men teleserialdar sol «ónimdi» shygharghan elding iydeologiyasyn bizding elimizde nasihattap jatyr. Kýlimsirep túryp oinaghanda ishi-bauyryndy eljiretip jiberetin Koreyanyn («Va-Bank»), óz últynyng tarihyn nasihattaghanda tandayyndy qaqtyratyn Týrkiyanyn («Suleyman velikolepnyi»), qylmystyq oqighalarynyng ózinde últtyq mýddeni kózdeytin Reseydin («Gluhari», «Chelovek niotkuda», «Jukov») siyaqty teleserialdary iydeologiyanyng myzghymaytyn myqty fundamenti. On jyldan assa da, bayaghydaghy bir ghana «BRIGADAnyn» iydeologiyasy qazaqtardyng (qazaqstandyqtardyng emes) qanyna әbden sinip qalghan. Jasóspirimderimiz de, jastarymyz da әli kýnge deyin «brigada-brigada» bolyp ózara «shayqasyp» keledi. Ýide de, týzde de. Júmysta da, mektepte de. Osy emes pe iydeologiya degenimizding kókesi!

Osy jerde dau-damay tuuy da әbden mýmkin. Óitkeni bizding memlekettik qúrylymdarymyzda iydeologiyamen ainalysatyn lauazym iyeleri bar ghoy. Ras, bar. Biraq olardyng sany bar da, sapasy joq. Astanany ainalshyqtamay-aq qoyayyq, al biraq bizdegi kez kelgen oblys әkimdiginde «oblys әkimining orynbasary» degen lauazym iyesi bar. Ony keyde beyresmy týrde «Oblystyng bas iydeology» dep te aityp jatady. Al endi osy bas iydeolog nemen ainalysady?

Mine, mәsele osynda. Olar: kelimdi-ketimdi qonaqtardy kýtip alumen, әrtýrli dengeydegi «dejurnyy meropriyatiyelerdi» ótkizumen, shet eldik «әnshi-kýishilerdi» shaqyrumen, olardyng ókpe-renishsiz attanularymen, taghysyn taghy... ómiri bitip bolmaytyn «birdenelermen» ainalysady. «Biz óittik-býittik», - deydi. «Ótken jylmen salystyrghanda biyl bir konsertti artyq ótkizdik», - deydi. «Ótken jylmen salystyrghanda biyl bir tengeni ana әnshi-kýishige artyq tóledik», - deydi. Deydi...deydi...deydi...

Bizdegi últtyq iydeologiyanyng týri jobamen osynday bolyp keledi. Túp-tura múnday ýrdis «oblystyng bas iydeologynyn» tike baghynyshtylary – qalalar men audandardaghy iydeologtarda da túp-tura osylaysha qalyptasqan. Al biraq búlardyn, yaghny audandaghylardyng baghynyshtylary joq. Mýlde joq. Sәl-sәl sorlylau búlar. Óitkeni, auyl-auyldarda «mestnyy masshtabtaghy» iydeolog» degenderiniz «shtatta qarastyrylmaghan». Auyldarda iydeologiyadan da manyzdyraq mәseleler tolyp jatyr. Júmyssyzdyq degen siyaqty. Taza auyz su degen siyaqty. Qiqy-jiqy jol degen siyaqty.

Endi qayta ainalyp, Qasymovqa keleyik.

«Qylmystyq esep aiyrysular, reyderlik pen rekettik, adam óltirushilik... mine, bizding jastarymyzdyng ainalysatyn tirligi. Kto etim zanimaetsya? Nikto ne zanimaetsya!», - deydi Qasymov kýiip ketip. Búl jerde patriot Qasymovtyng «qamshysynyn» bir úshy ministr-general Qasymovqa da tiyip ketip jatyr. Biraq ministr Qasymovtyng qylshyghy da qisaymaydy. Óitkeni ol qylmyskerlerdi qualap jýrip ústap, baylap-matap, sotqa ótkizumen ainalysady. Kinolar men teleserialdardaghy «banditterge» general Qasymovtyng týkirgeni bar, ashyghyn aitqanda. «Onday bandittermen» iydeologtar ainalysugha tiyisti. Dúrys pa?

Ótt-te-e dúrys!

Bizde, sonday-aq, kino-pinolardy qadaghalaytyn zandar da bar. Biraq olardyng júmys istep jarytyp jatqany jәne shamaly. Bizding zandar qoghamdy emes, bizding qogham zandardy qadaghalaydy, әri-beriden keyin ashyghyn aitsaq. Mәselen, aidaladaghy bir oblystyng bas iydeology astanalyq, bolmasa almatylyq bir telearnagha kelip: «Anany kórsetinder, mynany kórsetpender», - dep stol toqpaqtap otyra almaydy ghoy? Jәne shyndyq búl.

Sonda ne isteu kerek? IYdeologiyany, onyng ishinde Últtyq iydeologiya degendi qaydan alamyz? Kino shygharamyz ba? Shygharyp jatyrmyz ghoy teleserialdardy topyrlatyp. Qazir әne, Bas arnamyzdyng betin bermey «PODRUJKI» degen jýrip jatyr. Oinap jatqan artisterining toqsan toghyz payyzy – qazaqtar. Qazaqtar sonda da «qaytpaydy», «oryssha» sóileydi bәri. Teleserial tolyqtay oryssha týsirilgen. Osy ma bizding iydeologiyamyz? Lenin men Aygýl aitqan iydeologiya osy bolsa, onda qazaq elining qazaqtary kórshiles reseylikterding iydeologiyasyn jýrgizip jatyr ghoy. Tep-tegin. Ózbek elinin, bolmasa qyrghyz elining qazaq tilinde, tipti orys tilinde teleserial shygharghanyn óz basym estigen de, kórgen de emespin. Reseyding nemese Fransiyanyng (kez kelgen basqa da bir eldin) qazaq tilinde serial týgili, qysqa metrajdy kino týsirgenin estigeniniz bar ma? Óz basym estigen emespin. Kýleyin be, jylayyn ba? Bilmeymin, esim dúrys bolsa, jylaytyn-aq nәrse siyaqty búl. Biraq jylay almaytyn siyaqtymyn. Óitkeni «qazaqpyn» ghoy, ózge tildilerding «kóniline» qarap ýirengenmin ghoy.

Basqasy basqa, al endi «Bola almay qalghan preziydent», «Bola almay qalghan әnshi», - dep ara-arasynda ózimiz de múryn shýiire mysqyldap qoyatyn patriotymyz, keden qyzmetining generaly Qasymovtyng sol bayaghyda, eki myng on ekinshi jyly Últtyq iydeologiya turaly aityp-aytyp tastaghany býgin ayaq astynan esime týsip, osynday da osynday oy oramdarynyng «ormanynda adasyp» kettim men. Búl «ormannan» general Qasymov, búiyrsa, marshall Qasymov bolghan kýni bir-aq shyghatyn shygharmyn mýmkin, ә, qazaqtar? Áy, biraq, osy Qasymovtyng marshall bolatynyna kýmәnim bar-au! Demek, men de Últtyq iydeologiya turaly «oy ormanynan» juyq arada shygha qoymaspyn.

Marat MADALIMOV,

Almaty – Astana – Almaty.

Abai.kz